Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Wpływ zaburzeń orientacji czasoprzestrzennej na perspektywę pierwszoosobową

Wpływ zaburzeń orientacji czasoprzestrzennej na perspektywę pierwszoosobową Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0042 Slowa kluczowe: perspektywa pierwszoosobowa, medytacja, poznanie, tre mentalna, uwaga, korelaty neuronalne 1. Wstp Jednym z aktualnych zagadnie poruszanych w ramach nauk kognitywnych jest kwestia poznawczej roli perspektywy pierwszoosobowej i jej osadzenia w tradycyjnym modelu epistemologicznym podmiot-przedmiot. Najnowsze badania prowadzone w dziedzinie neuronauk, a przede wszystkim w neuropsychologii, pokazuj, e ów tradycyjny, podmiotowo-przedmiotowy model moe zosta podwaony. Jego fundamenty spoczywaj bowiem na percepcji czasoprzestrzennej, która jednak moe zosta zniesiona. Jednym ze sposobów jej ,,wylczenia" jest medytacja. Badania empiryczne na osobach medytujcych, prowadzone za pomoc neuroobrazowania, wskazuj, e stopie zanurzenia w transie i odpersonalizowania zaley od dezaktywacji obszarów mózgu odpowiedzialnych za poczucie czasu i przestrzeni. Podmiot dowiadcza wtedy pewnego rodzaju beztreciowych stanów mentalnych, w tym sensie, e nie maj one charakteru relacyjnych postaw propozycjonalnych, w których wyranie mona rozróni podmiot stanu i zawarto treciow tego stanu. Zmienia si zatem percepcja podmiotu, który doznaje czego w rodzaju stawania si czci wiata, strumieniem wiadomoci, depersonalizacji czy ­ uywajc terminologii Husserla ­ epoche. Jest to stan róny od wraenia bycia poza cialem (OBE), wiadomego nienia (LD) czy autoiluzji, jak RHI, o których bdzie mowa poniej. Analiza bada nad stanem podmiotu podczas medytacji pozwala na wysnucie tezy, e warunkiem doznawania beztreciowych stanów jest wylczenie poczucia czasu i przestrzeni, a co za tym idzie, doznawanie typowych stanów mentalnych z treci wymaga aktywnoci obszarów mózgu odpowiedzialnych za doznawanie siebie jako obiektu czasoprzestrzennego, trwajcego w czasie i przestrzeni. Doznanie to nie zawsze musi by wiadome, czego przykladem jest propriocepcja, zwana te szóstym zmyslem. Jest to funkcja centralnego ukladu nerwowego polegajca na rejestrowaniu poloenia koczyn i calego ciala. Rejestrowanie informacji proprioceptywnych nie jest wiadome, jednak stanowi wany skladnik cielesnej samowiadomoci (bodily self-awareness), jak uwaaj przedstawiciele redukcjonistycznych teorii umyslu, np. Thomas Metzinger. Odmienne stanowisko prezentuje Manfred Frank, wedlug którego propriocepcja jest form aktu mentalnego, a nie cielesnego, a w zwizku z tym ma wiadomy charakter1. Jednak w ujciu neurologicznym propriocepcja nie jest dana podmiotowi w sposób wiadomy. Podmiot nie ma dostpu do mechanizmu propriocepcji, nie uwiadamia jej sobie, a jego refleksja nad poloeniem wlasnego ciala jest czym wtórnym wobec pierwotnego procesu samokontroli ciala na poziomie neurofizjologicznym. Metodologiczny problem bada nad stanami psychofizycznymi osób medytujcych wydaje si do istotny. Wci bowiem w czci dotyczcej raportów pierwszoosobowych korzysta si z metody introspekcji, która nie moe si dokona bez skierowania przez podmiot uwagi na swoje wlasne stany. W zwizku z tym pojawia si pytanie, czy pierwszoosobowa perspektywa nie towarzyszyla jednak w jaki sposób caly czas doznaniom podmiotu, cho nie byl on jej wiadomy. Innymi slowy, naley rozway kwesti moliwoci introspekcji bez jednoczesnego uchwytywania siebie jako podmiotu dowiadczanych stanów. Badania nad stanami psychofizycznymi osób medytujcych mog by interpretowane w kontekcie przynajmniej kilku istotnych zagadnie w obrbie epistemologii, filozofii umyslu oraz ,,twardych" nauk wchodzcych w sklad kognitywistyki. Jako szczególnie interesujce i zarazem priorytetowe naley wymieni: a) poznawcz rol perspektywy pierwszoosobowej (autorytet pierwszej osoby), b) moliwo budowania modeli poznania alternatywnych wobec modelu podmiotowo-przedmiotowego, c) neuronalne podstawy percepcji czasoprzestrzennej, d) rol percepcji czasu i przestrzeni w poznaniu. Frank 2002: 305. Cztery powysze zagadnienia pozwalaj ju na poprowadzenie rozwaa nad zalenoci perspektywy pierwszoosobowej od orientacji czasoprzestrzennej. 2. Poznawcza rola perspektywy pierwszoosobowej Klasycznie rozumiany autorytet pierwszej osoby opiera si na trzech filarach:2 1. niezawodnoci ­ sdy gloszone przez podmiot na temat jego wlasnych stanów mentalnych nie mog by falszywe; 2. niekorygowalnoci ­ sdy na temat wlasnych stanów mentalnych nie mog zosta ani zweryfikowane, ani sfalsyfikowane przez inne osoby; 3. samoprezentacji ­ stany mentalne podmiotu s dla niego przezroczyste, bezporednio mu dostpne. Autorytet pierwszej osoby oznacza zatem, e podmiot ma bezporedni, uprzywilejowany dostp do wlasnych stanów mentalnych, co sprawia, e jego pierwszoosobowe raporty na temat siebie staj si niepodwaalne przez inne osoby. Autorytet pierwszoosobowy jest zwizany z epistemologicznym aspektem samowiedzy i stanowi jej konieczny skladnik. Innymi slowy, zagadnienie autorytetu pierwszej osoby stanowi wany element szerszego problemu wiedzy podmiotu na temat wlasnych stanów mentalnych. Epistemologiczny aspekt samowiedzy wyznaczony jest zatem przede wszystkim przez pytanie, na czym polega ów uprzywilejowany, czyli bezporedni dostp do wlasnych stanów mentalnych oraz na czym polega zdolno przypisywania sobie stanów mentalnych. Epistemologiczna jest take kwestia, na czym polega zdolno, dziki której podmiot zna intencjonaln tre wlasnych nastawie sdzeniowych, czyli stanów mentalnych majcych tre. Powiedzenie, e w kwestii znajomoci tych treci stanowi on autorytet pierwszoosobowy, poniewa nie musi przeprowadza adnych wnioskowa i odwolywa si do zewntrznych relacji, aby wiedzie, w jakim nastawieniu sdzeniowym si znajduje, to za malo. To tylko jeden z modeli samowiedzy, dla którego konkurencj moe stanowi model inferencyjny. Przede wszystkim zatem chodzi o to, jak dziala ów mechanizm bezporedniego dostpu, czy te w jakim modelu samowiedzy si sprawdza. Powstaje te wtpliwo, czy uzasadnienie takiej wiedzy rzeczywicie jest niezalene od wplywu otoczenia na podmiot. Gdyby taka zaleno istniala, nie podwayloby to wprawdzie statusu samowiedzy, ale wprowadziloby podobne problemy, jak w przypadku wiedzy o wiecie zewntrznym ­ midzy innymi kwestie zwizane z eksternalizmem. Zob. Goldberg 1999: 165. Filozofowie tacy jak Christopher Peacocke3, mimo e pozostaj eksternalistami odnonie treci, to jednak z powodzeniem broni statusu samowiedzy, podejmujc udane próby pogodzenia autorytetu pierwszej osoby z eksternalistycznym charakterem treci sdów pierwszego rzdu. Niemniej w pewnych okolicznociach mona mie wtpliwoci, czy perspektywa pierwszoosobowa ma uprzywilejowany status. Istniej bowiem sytuacje dotyczce zaburze perspektywy pierwszoosobowej, zwizane z bldn samoidentyfikacj oraz autourojeniami, które podwaaj autorytet pierwszoosobowy4. Przypadki bldnej samoidentyfikacji moemy podzieli na trzy grupy: patologiczne, indukowane i mieszane (ta sama przypadlo moe mie podloe patologiczne lub zosta sztucznie wywolana). Do patologicznych zaburze perspektywy pierwszoosobowej (1pp) naley somatoparafrenia, czyli niezdolno do rozpoznania koczyn jako wlasnych, objawiajca si take przez zaprzeczanie posiadaniu czci ciala. Podobne objawy wystpuj w wypadku asomatognozji, w której osoba chora myli wlasne czci ciala z czciami ciala innych osób. Bardzo radykalny przypadek zaburze 1pp stanowi zespól Cotarda, w którym osoba dowiadcza siebie jako bezcielesnej, uwaa, e jej cialo jest martwe, sdzi, e w ogóle nie istnieje, albo e nie ma niektórych organów. Do lejszych przypadków naley zespól pomijania stronnego, w którym chorzy nie percypuj jednej strony pola widzenia, w zwizku z czym nie widz równie jednej strony wlasnego ciala i calkowicie j pomijaj np. podczas codziennych czynnoci. We wszystkich wymienionych przypadkach podmiot wydaje falszywe sdy na wlasny temat, to znaczy falszywie dokonuje samoidentyfikacji, a co wicej, próbuje uzasadni swoje przekonania, konfabulujc tak, eby jego sdy wydawaly si spójne. Indukcji autoiluzji u osób zdrowych dokonuje si zazwyczaj w celach eksperymentalnych, jednak coraz czciej równie w celach terapeutycznych u osób dotknitych czciowym paraliem. Ogólnie chodzi w nich o to, by osoba testowana zaczla w trakcie odpowiedniej stymulacji wzrokowo-dotykowej odczuwa inny przedmiot fizyczny (na przyklad gumow rk) jako integraln cz wlasnego ciala. Najbardziej chyba znanym przykladem jest iluzja gumowej rki (RHI ­ Rubber Hand Illusion). W wyniku odpowiedniej synchronicznej stymulacji dloni osoby testowanej oraz gumowej dloni, któr osoba równie widzi, osoba testowana zaczyna odczuwa swoj dlo w miejscu rki gumowej, a nie tam gdzie faktycznie jej dlo si znajduje. W dalszej czci eksperymentu prosi si badanego, eby zamknl oczy i wskazal, gdzie Zob. Peacocke 1999. Próby rewizji autorytetu pierwszej osoby podejmowane s m.in. w artykulach: Lenggenhager, Tadji, Metzinger, Blanke 2007 oraz Lane, Liang 2009. znajduje si jego rka. W efekcie osoba wskazuje miejsce obok wlasnej rki. Jest to wynik przemieszczonej propriocepcji, czyli zmyslu identyfikujcego poloenie wlasnego ciala i koczyn. Szersz wersj RHI s: iluzja calego ciala (FBI ­ Full Body Illusion) oraz iluzja zamiany cial (BSI ­ Body Swap Illusion). Patologiczny lub indukowany charakter moe mie dowiadczenie bycia poza cialem (OBE ­ Out-of-Body Experience), które moe wystpi u osób zdrowych w sytuacjach ekstremalnego zmczenia, napicia, stanach transopodobnych, a take u epileptyków, szczególnie w niektórych wypadkach terapii farmakologicznej. Wraenie bycia poza cialem polega na tym, e pacjent widzi swoje wlasne cialo, jak gdyby patrzyl na nie z zewntrz, z dystansu, spoza wlasnego ciala fizycznego. Zanim ujrzy swoj posta, znajduje si w stanie podobnym do snu, zadumy czy zaniepokojenia. Obraz, który pojawia si przed nim, stanowi odpowiednik tej depersonalizacji: Pierwsz rzecz, któr pamitala pacjentka (epileptyczka) po przebudzeniu, bylo uczucie przebywania pod sufitem pokoju, w którym leala. Miala wraenie, e nila, i wznosila si w powietrze i szybowala nad pokojem. Widziala siebie lec w lóku (jakby stala naprzeciw siebie). Byl tam te jaki czlowiek, którego si bala. Sceneria byla kolorowa i bardzo realistyczna5. Jednym z badaczy OBE jest Olaf Blanke, który wspólnie z Thomasem Metzingerem dostarczyl istotnych naukowych interpretacji tego zjawiska. Wedlug nich, stany te pojawiaj si, kiedy np. w wyniku uszkodzenia ukladu nerwowego nastpuj zaburzenia w przekazie informacji na temat historii systemu. W normalnej sytuacji informacje te powinny by ogólnie dostpne w autorefleksji. Zaburzenia powoduj wystpienie tzw. mylnej reprezentacji, jak w wypadku halucynacji, kiedy treci mentalne s jedynie fenomenalne, ale nie intencjonalne. Studia nad tymi wypadkami prowadz do zdefiniowania pojcia perspektywy pierwszej osoby. Wyksztalca si ona, kiedy system ,,nie tylko aktywuje model wiata i umieszcza w nim model jani", ale kiedy ,,reprezentuje siebie jako bdcego nakierowanym na pewien aspekt wiata"6. Rodzajem OBE jest autoskopia, w której cialo fizyczne oglda cialo parasomatyczne, ja znajduje si nadal w ciele fizycznym i mona doznawa podwojenia tylko jednego organu, a nie calego ciala. W OBE to cialo parasomatyczne patrzy na cialo fizyczne, czyli jest tak, jak gdyby ja przemieszczala si do ciala parasomatycznego. Zaburzenie to rodzi nastpujce pytania: Kto na kogo patrzy? Gdzie jest ja (w którym ciele si znajduje)? wiadome nienie (LD ­ Lucid Dreaming) to inaczej nienie kontrolowane. Podmiot zdaje sobie spraw, e ni, i nierzadko moe wplywa na tre snu. Blanke, Landis, Spinell, Seeck 2004: 247. Tame: 245. Zob. równie Blanke, Metzinger 2008: 7­9. wiadome sny nie stanowi typowych faz snu, nie s te typowymi skladnikami marze sennych. S raczej rodzajem stanów krótkotrwalego przebudzenia w czasie fazy REM (ok. 86% przypadków) ­ tak uwaa m.in. jeden z badaczy wiadomych snów Stephen LaBerge7. Twierdzi on, e osoby przeywajce LD s wiadome braku bodca ze wiata zewntrznego i na tej podstawie wnioskuj, e znajduj si w fazie snu. Z tego stanowiska mona wyprowadzi argument za istnieniem wiadomoci towarzyszcej podczas snu. eby bowiem takie wnioskowanie powstalo, musi zachodzi wiadomo stanu, w którym podmiot si znajduje, czyli w tym wypadku snu. To w jej ramach wnioskowanie si odbywa. Medytacja jest szczególnym rodzajem transu, w którym podmiot moe dowiadcza depersonalizacji czy te zniesienia perspektywy pierwszoosobowej. Badania nad ni dostarczaj ciekawych obserwacji neurologicznych, które w powizaniu z raportami pierwszoosobowymi medytujcych prowadz do interesujcych hipotez. Nierzadko sami badacze poddaj si próbom medytacji w celu sprawdzenia ,,na wlasnej skórze", jak to jest by w danym stanie. Chodzi przy tym o odpowiednie dowiadczenie pierwszoosobowe, poniewa ten rodzaj dowiadczenia pozwala na introspekcj ­ w przeciwiestwie do opisu trzecioosobowego, z perspektywy badacza, który jedynie obserwuje i opisuje stany osoby dostpne w neuroobrazowaniu. Chocia w przeciwiestwie do wymienionych wyej iluzji wejcie w trans medytacyjny wymaga treningu i zazwyczaj nie udaje si za pierwszym razem, niemniej samo podjcie próby dostarcza interesujcych dowiadcze8. Problem jednak stanowi ju sam wybór rodzaju medytacji. Jest wiele jej definicji w zalenoci od praktyk medytacyjnych. W medytacji moe chodzi o pewien rodzaj stawania si czci wiata czy te strumieniem wiadomoci, przenikajcym wszystko, oswajania si ze wiatem, odnalezienia z nim jednoci, glbokiego poznania. Polega moe ona na namyle, obserwacji wlasnych stanów, wylczeniu umyslu, koncentracji. Towarzysz jej takie praktyki, jak kontemplacja, wizualizacja boskoci, odmawianie mantry, wizualizacja energii przeplywajcej przez cialo, koncentracja uwagi na oddechu czy koncentracja uwagi na wlasnych stanach fizycznych. LaBerge 1990. Przykladem takich prób jest jedno z cyklicznych spotka Mind Group, które za kadym razem maj inny temat, jednak w 2010 roku powicono je debacie nt. Meditation, Empathy and Embodiment, w której udzial brali badacze: Tania Singer z Laboratory for Social Neural Systems Research (University of Zurich), Antoine Lutz z Waisman Lab for Brain Imaging & Behavior (University of Wisconsin-Madison) oraz inni czlonkowie Mind Group, por. http://fias. uni-frankfurt.de/mindgroup/index.php/meeting-12.html. 3. Model poznania alternatywny wobec modelu podmiotowo-przedmiotowego W medytacji Vipassana, która oznacza ,,sztuk ycia" i ma prowadzi do stanu, w którym ,,widzi si rzeczy takimi, jakie s", pokonuje si kolejno cztery stopnie wchodzenia w stan medytacyjny, aby na ostatnim poziomie dokonala si calkowita eliminacja cierpienia. Zaklada si w niej, e kada efektywna metoda eliminacji cierpienia musi zawiera zmiany w stanach poznawczych i emocjonalnych podmiotu, poniewa glówn przyczyn cierpienia s tzw. defekty poznawcze, wplywajce na stany mentalne. W trans wchodzi si podczas medytacji prowadzonej na przemian w pozycji siedzcej oraz w ruchu. Obowizuje przy tym klauzula milczenia, zakaz uywania telefonów komórkowych, komputerów, zakaz kontaktu z innymi uczestnikami. Innymi slowy, medytujcy powinien si moliwie radykalnie odizolowa od wiata. Medytuje si bez przerwy, take podczas prac codziennych (przygotowywanie posilków, sprztanie itd.). Poza badaniem oddzialywania medytacji na samych medytujcych, dla badaczy istotne jest znalezienie neuronaukowej eksplanacji tego fenomenu, który polega w swej istocie na zniesieniu tradycyjnego schematu poznawczego podmiot-przedmiot. W medytacji Vipassana odbywa si to poprzez: 1. odizolowanie od wiata zewntrznego, 2. koncentracj uwagi na odczuwaniu wlasnego ciala, 3. dowiadczanie fenomenalne (wiadomo fenomenaln), 4. introspekcj, rozumian jako droga do wiedzy. Badania nad tego rodzaju medytacj prowadzil Antoine Lutz9. Systematyzujc raporty pierwszoosobowe medytujcych, stworzyl on tabel, w której okrela si stany podmiotu i jego relacji do wiata zewntrznego w kolejnych etapach medytacji: · etap I ­ wzmoona koncentracja na wlasnym ciele jako obiekcie. Cialo to cialo przeywane. Podmiot koncentruje si na strumieniu wlasnych dozna cielesnych; · etap II ­ wzmoona koncentracja na sobie samym jako podmiocie przeywajcym stany cielesne; · etap III ­ wzmoona koncentracja na wiadomoci tego, e si przeywa. Inaczej mówic, zwrócenie si na wlasne stany w akcie samowiadomoci; · etap IV ­ wzmoona koncentracja na samej samowiadomoci. Z pola widzenia znika podzial na podmiot i przedmiot, pozostaje jedynie podwójna samowiadomo. 9 Streszczenie tabeli oraz opis czwartego poziomu medytacji zostaly zaczerpnite z: Lutz, Dunne, Davidson 2007. Zob. take: Lutz, Greischar, Perlman, Davidson 2009. Na poziomie czwartym pojawia si pewien rodzaj niepojciowej formy metareprezentacji, przy braku percepcji podmiot-przedmiot. W intensywnej wiadomoci refleksyjnej zawieszamy nasze cialo, dokonujemy swoistej epoche, co pozwala na osignicie jasnoci i przejrzystoci umyslu. Percepcja w medytacji powinna polega na uwolnieniu umyslu od standardowej kategoryzacji wiata, zamykaniu go w relacji ja (jako podmiotu percypujcego) do obiektów wiata zarówno zewntrznego, jak i wewntrznych treci umyslu. Relacja podmiot-przedmiot powinna zosta zniesiona, tak samo jak sam podzial na podmiot i przedmiot. Jak pisze Lutz: ,,Aktualny stan otwartej obecnoci to ten, w którym medytujcy zdaje sobie spraw z przejrzystoci wiadomoci. Stan ten sprawia, e wszystkie procesy poznawcze s moliwe"10. Zniesienie podmiotowo-przedmiotowego modelu poznania w samowiadomoci jest wlaciwie negacj percepcyjnego modelu samowiedzy, w którym wewntrzne oko umyslu obserwuje wewntrzne obiekty w akcie refleksji. Nie zastpuje si go jednak konkurencyjnym modelem inferencyjnym, poniewa obydwa, mimo odmiennej metody dochodzenia do samowiedzy, pozostaj w obszarze podzialu na podmiot i przedmiot. Próbuje si natomiast odwolywa do teorii enaktywistycznych, a w nich do modeli ucielenionego umyslu, w których szczególn rol odgrywa nie wiadomo pojciowa, inaczej ­ wyszego rzdu, czy jeszcze inaczej ­ operujca na reprezentacjach wyszego rzdu, ewentualnie mylach wyszego rzdu (HOT ­ Higher Order Thoughts11), ale cielesna samowiadomo (bodily self-awareness). Modele te opieraj si z kolei na uwadze, jako istotnym czynniku warunkujcym moliwo introspekcji. Wszystkie stany wewntrzne, które s dla podmiotu dostpne, a szczególnie te, które s aktualnie przez niego postrzegane, s stanami fenomenalnymi. Oznacza to, e mog si one sta obiektem procesów wewntrznej uwagi, inicjowanych wolicjonalnie i nakierowanych na cel12. Dziki uwadze kierujemy si w akcie introspekcji na wlasne stany fizyczne i mentalne. Uwaga stanowi zatem pomost midzy wiadomoci fenomenaln a introspekcj. Jednoczenie introspekcja i uwaga stanowi istotne polczenie umyslu i ciala. Chodzi mianowicie o to, e introspekcja uwidocznia si w formulach psychologii potocznej (folk psychology), tzn. jej efekty artykulowane s w jzyku nastawie sdzeniowych, w sferze tego, co opisywane jest jako zawarto umyslu. Dla uwagi natomiast zidentyfikowano ju calkiem dobrze Lutz, Dunne, Davidson 2007. Odwoluj si tu do teorii D.M. Rosenthala. Zob. np. Rosenthal 2002, 2005, 2010. Metzinger 2004: 32. korelaty neuronalne, dziki czemu proces kierowania uwagi moe sta si obiektem bada. Jest uchwytny i mierzalny za pomoc odpowiedniej aparatury. Wyniki bada pokazaly, e to wlanie obszary mózgu odpowiedzialne za ten rodzaj uwagi, który wymaga koncentracji, skorelowane s z utrat poczucia czasu i przestrzeni, co z kolei wie si z procesem depersonalizacji w medytacji. 4. Neuronalne podstawy percepcji czasoprzestrzennej Zarówno w stanie medytacji, jak i aktach introspekcji uwaga pelni rol wskanika konkretnego stanu czy obiektu, na który zostaje zwrócona automatycznie bd wolicjonalnie. W akcie introspekcji obiekt uwagi jest jednoczenie obiektem intencjonalnym ­ w przeciwiestwie do uwagi zewntrznej, inicjowanej automatycznie. Akt introspekcji jest zatem aktem intencjonalnym, natomiast obiekt atencji jest jednoczenie obiektem intencji. Dla dalszych rozwaa naley porówna rodzaje uwagi i jej korelaty neuronalne, aktywne podczas konkretnych czynnoci. Temu celowi sluy tabela I. RODZAJ Uwaga wykonawcza Uwaga orientacyjna Uwaga automatycz(selektywna, nadzo(czciowo selektyw- na (odruchowa, rujca) na) pierwotna, podstawowa ­ niewolicjonalna) Koordynacja rónych Ostrzeganie, czujno bodców, rozpozna(sygnaly zwracajce wanie obiektów uwag: bodce wzrokowe, dwikowe ­ np. pukanie do drzwi, skowyt psa, czerwie) CZYNNO Koordynacja dziala, koncentracja, wyodrbnianie celów, rozwizywanie konfliktów informacyjnych OBSZAR MÓZGU Przednia kora zakrtu Plat ciemieniowy, plat Aktywno wzgórza obrczy, kora przed- skroniowy czolowa Tabela I. Rodzaje, funkcje i neuronalne podstawy uwagi Podczas bada za pomoc neuroobrazowania procesów psychosomatycznych w czasie medytacji zespól Andrew Newberga13 wykazal, e za procesy Dr Andrew Newberg jest dyrektorem ds. bada w Myrna Brind Center for Integrative Medicine w szpitalu Uniwersytetu Thomasa Jeffersona oraz adiunktem w Zakladzie Religioznawstwa na Uniwersytecie Pennsylvania. We fragmencie niniejszego artykulu dotyczcym depersonalizacji odpowiedzialne s te same mechanizmy, które odpowiadaj za uwag orientacyjn oraz uwag wykonawcz. Uczestnikami eksperymentu byli tybetascy mnisi, a wic osoby o zaawansowanym dowiadczeniu w praktykach medytacyjnych. W czasie godzinnej sesji wprawiali si w trans, którego efekt stanowily: · brak wiadomoci przestrzennej, · utrata poczucia bycia podmiotem, · utrata poczucia czasu i przestrzeni. Kiedy osignity zostal wymagany stopnie medytacji, badani mieli poinformowa o tym przez pocignicie za blokad uwalniajc marker, wskazujcy aktywne obszary mózgu. Wynik bada fMRI potwierdzil to, co mnisi relacjonowali w raportach pierwszoosobowych. Nastpila bowiem zwikszona aktywno przednich czci mózgu: przedniej kory zakrtu obrczy, kory przedczolowej ­ obszarów aktywnych równie podczas koncentracji uwagi na szczególowym zadaniu. Natomiast mocno zmniejszona zostala aktywno obszarów mózgu odpowiedzialnych za orientacj: plata ciemieniowego i plata skroniowego. Efekty eksperymentu, skorelowane z wczeniejszymi danymi na temat uwagi, obrazuje tabela II. Raporty pierwszo- Aktywacja osobowe obszaru mózgu podczas medytacji Brak wiadomoci przestrzennej; utrata poczucia bycia podmiotem; utrata poczucia czasu i przestrzeni Dezaktywacja Odpowiedobszaru mózgu nik uwagi podczas medy- w aktywacji tacji Odpowiednik uwagi w dezaktywacji Uwaga orientacyjna Przednia kora Plat ciemienio- Uwaga zakrtu obrczy, wy; plat skro- wykonawkora przedczo- niowy cza lowa Tabela II. Porównanie aktywnoci mózgu podczas medytacji i w procesach uwagowych Wymowa eksperymentu Newberga jest jednoznaczna. W czasie medytacji aktywne s obszary mózgu odpowiedzialne za procesy uwagi wolicjonalnej, dzialajcej selektywnie, takie jak koncentracja, nakierowanie na cel, wybór. Nieaktywne za s obszary odpowiadajce za uwag orientacyjn, w tym za koordynacj bodców i rozpoznawanie obiektów, a tym samym za umiejscowienie ciala w przestrzeni i przybranie wlaciwej pozycji dziki informawyników bada neurologicznych nad medytujcymi mnichami czerpi dane z artykulu: Baron Short, Kose, Mu, Borckardt, Newberg, George, Kozel 2007. cji plyncej z wrae eksteroceptywnych i proprioceptywnych. Tym samym nastpuje blokada uwagi orientacyjnej. Skorelowanie utraty poczucia bycia podmiotem z utrat poczucia czasu i przestrzeni wydaje si zatem mocno prawdopodobne. 5. Rola percepcji czasu i przestrzeni w poznaniu Wraz z wymienionymi trzema wanymi dowiadczeniami, jak brak wiadomoci przestrzennej, utrata poczucia bycia podmiotem, utrata poczucia czasu i przestrzeni, medytujcy dowiadczaj stanów, które mona by nazwa stanami mentalnymi bez treci. S one w pewnym sensie konsekwencj zawieszenia zwyklej percepcji podmiot-przedmiot. Nie maj charakteru relacyjnych postaw propozycjonalnych, w których wyranie mona rozróni podmiot stanu i zawarto treciow tego stanu. O ile w standardowej formie samowiedzy podmiot nakierowany jest na treci wlasnych nastawie i same nastawienia, o tyle w momencie medytacji jest samowiadomy, ale trudno powiedzie, e ma samowiedz. Jaki bowiem mialaby mie ona charakter, skoro, jako niepropozycjonalna, musialaby by pozbawiona sdów? Wedlug niektórych filozofów, jak np. Christopher Peacocke, wiadome stany mentalne s propozycjonalne. Jeli za wiadome przekonania maj charakter jzykowy, to ich tre musi by pojciowa. W zwizku z tym nie ma problemu z przejciem od samowiadomoci do samowiedzy: ,,Samowiedza to wiadome przypisywanie sobie stanów mentalnych z treci, dla którego racj jest wystpienie owego stanu mentalnego o tej samej treci"14. Podmiot przechodzi od treci przekona pierwszego stopnia do treci przekona drugiego stopnia z uwagi na specyficzny charakter owych treci. Treci obydwu przekona pozostaj w odpowiedniej relacji do siebie i ­ jak pisze Peacocke ­,,zazbiaj si". Naley jednak pamita, e wedlug Peacocke'a tre nastawie sdzeniowych ma charakter pojciowy. Przy takim opisie nie ma problemu z wprowadzeniem warunków posiadania poj i powolywaniem si na ich rol równie w konstytucji treci samowiedzy. Klopot powstaje przy zaloeniu, e istnieje take tre niepojciowa, a nawet wicej, e istniej beztreciowe stany mentalne. Takie twierdzenie rodzi kolejne pytania: Jakie konsekwencje dla samowiedzy ma tre niepojciowa? Czy tre pojciowa powstaje na jej podlou? I czy przy zaloeniu istnienia treci niepojciowej nadal mona twierdzi, e stany mentalne indywiduowane s przez ich tre? Pytania te formulowane s w klasycznym podejciu do samowiedzy, w którym sdy maj charakter propozycjonalny, a podmiot przyjmuje wobec nich Peacocke 2003: 90. konkretne nastawienia. Zazwyczaj stany mentalne opisuje si tu w ramach jakiej odmiany reprezentacyjnej teorii umyslu, ewentualnie oddzielajc tre prezentacyjn od reprezentacyjnej, czy fenomenaln od propozycjonalnej. Jednak zawsze, aby ta tre si pojawila, musi jej towarzyszy osadzenie w czasie i przestrzeni. Niezalenie od tego, czy za Kantem powiemy, e czas i przestrze to podstawowe kategorie czystej naocznoci, czy e tre konstytuowana jest przez pojcia, rozumiane bd to jako kategorie, bd reprezentacje, czy jakie jzykopodobne formy, zawsze mamy do czynienia z ich wymiernym charakterem. Podstawowe uchwytywanie wiata w pojciach odbywa si w kategoriach czasu i przestrzeni, a dopiero potem dochodz do tego inne jakoci. W zwizku z powyszym oraz biorc pod uwag wyniki bada nad medytacj, mona pokusi si o hipotez, e stany beztreciowe zale od percepcji czasu i przestrzeni. Powtarzajc, skoro tre stanów zaley od podstawowych kategorii czasu i przestrzeni, w których pierwotnie jest ujmowana, to w momencie inhibicji percepcji czasu i przestrzeni stany mentalne zostaj pozbawione treci. Mona by t tez ewentualnie przeformulowa, mówic, e tre jest caly czas obecna, ale podmiot nie ma do niej dostpu. Takie twierdzenie nie jest jednak uprawnione. Otó gdyby podmiot nie mial dostpu do treci, oznaczaloby to, e w medytacji zostala zablokowana uwaga wykonawcza, ona to bowiem odpowiada za koncentracj na partykularnych stanach. Tymczasem obszary mózgu, które odpowiadaj za ten rodzaj uwagi, s podczas medytacji szczególnie aktywne, a zatem to nie brak dostpu do treci decyduje o tym, e medytujcy dowiadcza stanów beztreciowych. To wlanie brak aktywnoci obszarów mózgu odpowiadajcych za poczucie osadzenia w czasie i przestrzeni sprawia, e zanikaj ramy, w których tworzy si tre. W kognitywistycznych rozwaaniach nad fenomenem medytacji, w którym podmiot dowiadcza depersonalizacji, pojawia si jednak pewna metodologiczna wtpliwo. Chocia neuroobrazowanie pokazuje, e podczas treningu mentalnego zmienia si aktywno mózgu, nasuwa si pytanie, czy jest to wystarczajcy dowód na to, e podmiot faktycznie dowiadcza tego, o czym raportuje. Chodzi mianowicie o to, e przecie jedynie z introspekcji moemy poinformowa, który stopie medytacji osignlimy. Oznacza to nieustanny powrót do perspektywy pierwszoosobowej, a co za tym idzie, stan depersonalizacji musi by krótkotrwaly, poniewa medytujcy cyklicznie przyjmuj perspektyw pierwszoosobow, kiedy uwiadamiaj sobie, e wlanie w tym momencie osignli podany stan. Zwracaj si zatem ku sobie, a tym samym czyni siebie przedmiotem wlasnej obserwacji, czyli znów powracaj do podstawowej formy percepcji podmiot-przedmiot. Jeli natomiast raportuj o swoich stanach podczas medytacji ju po jej zakoczeniu, przywolujc te stany z pamici, to by moe pierwszoosobowa perspektywa byla obecna przez caly czas, skoro s w stanie uchwyci siebie w ten wlanie sposób, jako dowiadczajcych danego stanu. 6. Podsumowanie Jak zostalo powiedziane, pierwszoosobowa perspektywa moe zosta zaburzona na skutek psychosomatycznych aberracji, wywolanych sztucznie, jak iluzje RHI, BSI, FBI, OBE, LD, bd majcych podloe chorobowe, jak somatoparafrenia czy zespól Cotarda. Szczególn uwag powicono medytacji, w której istotn rol dla depersonalizacji odgrywa deformacja percepcji czasu i przestrzeni. Opisujc trening medytacyjny, podkrelono rol konkretnych procesów uwagowych i ich korelatów neuronalnych we wchodzeniu w trans, jednoczenie wskazujc na podobiestwa w pracy odpowiednich obszarów mózgu podczas medytacji oraz koncentracji uwagi. Badania prowadzone m.in. za pomoc fMRI na osobach medytujcych wykazaly, e w medytacji uruchomiane s te same obszary mózgu, które odpowiedzialne s za uwag wykonawcz, a wylczane te, które odpowiadaj za uwag orientacyjn. Dlatego wlanie w raportach pierwszoosobowych wymieniano wród innych dozna równie utrat poczucia czasu i przestrzeni. W konsekwencji postawiono hipotez, e utrata takiego rodzaju poczucia ma wplyw na zmian percepcji w ogóle, na wyjcie poza schemat podmiot-przedmiot przy jednoczesnym pozbyciu si uprzywilejowanej w nim pierwszoosobowej perspektywy. Zaburzenie percepcji czasu i przestrzeni umoliwia te pojawienie si stanów beztreciowych, w których z powodu braku osadzenia w podstawowych kategoriach nie mona wyodrbni adnej formy nastawienia sdzeniowego. Na kocu postawiono otwarte pytanie o zgodno danych plyncych z raportów pierwszoosobowych i danych z bada fMRI, wysuwajc wtpliwo, e w celu poinformowania o stanie wewntrznym, aby uchwyci odpowiedni moment aktywnoci mózgu, badacz musi przerwa stan medytacji, innymi slowy, wybija si z owego stanu, co moe zafalszowywa wynik bada. Bibliografia Baron Short E., Kose S., Mu Q., Borckardt J., Newberg A., George M.S., Kozel F.A. (2007), Regional Brain Activation During Meditation Shows Time and Practice Effects: An Exploratory FMRI Study, eCAM Advance Access. Blanke O., Landis T., Spinell L., Seeck M. (2004), Out-of-body Experience and Autoscopy of Neurological Origin, ,,Brain" 127, s. 243­258. Blanke O., Metzinger T. (2008) Full-body Illusions and Minimal Phenomenal Selfhood, ,,Trends in Cognitive Science", Vol. 13, nr 1, s. 7­13. Frank M. (2002), wiadomo siebie i poznanie siebie, przel. Z. Zwoliski, Warszawa: Oficyna Naukowa. Goldberg S.C. (1999), The Psychology and Epistemology of Self-Knowledge, ,,Synthese" 118, Netherlands: Kluwer Academic Publisher, s. 165­199. LaBerge S. (1990), Lucid Dreaming: Psychophysiological Studies of Consciousness During REM Sleep, w: R.R Bootzen, J.F. Kihlstrom, D.L Schacter (red.), Sleep and Cognition, Washington D.C.: American Psychological Association. Lane T., Liang C., (2009), Higher-order Thought and Pathological Self: The Case of Somatoparaphrenia, ,,Analysis", Vol. 1 (July), DOI: 101093/analysis.anp094. Lenggenhager B., Tadji T., Metzinger T., Blanke O. (2007), Video Ergo Sum: Manipulating Bodily Self-Consciousness, ,,Science" 317, s. 1096­1099. Lutz A., Dunne J.D., Davidson R.J. (2007), Meditation and the Neuroscience of Consciousness, w: P. Zelazo, M. Moscovitch, E. Thompson (red.), Cambridge Handbook of Consciousness, Cambridge University Press. Lutz A., Greischar L.L., Perlman D.M., Davidson R.J. (2009), BOLD Signal in Insula Is Differentially Related to Cardiac Function during Compassion Meditation in Experts vs. Novices, ,,NeuroImage" 47, s. 1038­1046. Metzinger T. (2004), Being No One. The Self-Model Theory of Subjectivity, Cambridge, Mass., London: MIT. Peacocke Ch. (1999), Being Known, Oxford: Clarendon Press. Peacocke Ch. (2003), Conscious, Attitudes, Attention and Self-Knowledge, w: B. Gertler (ed.), Privileged Access. Philosophical Accounts of Self-Knowledge, Ashgate. Rosenthal D.M. (2002), Explaining Consciousness, w: Philosophy of Mind, ed. D.J. Chalmers, New York: Oxford University Press. Rosenthal D.M. (2005), Consciousness and Mind, New York: Oxford University Press. Rosenthal D.M. (2010), Consciousness, the Self and Bodily Location, ,,Analysis" 70, s. 270­276. Streszczenie Jednym z intensywnie dyskutowanych zagadnie w filozofii umyslu i kognitywistyce jest problem, czy podmiot rzeczywicie zachowuje uprzywilejowany status jako autorytet w kwestii wlasnych stanów mentalnych. Badania empiryczne na osobach medytujcych prowadzone za pomoc neuroobrazowania wskazuj, e stopie zanurzenia w transie i odpersonalizowania zaley od dezaktywacji obszarów mózgu odpowiedzialnych za poczucie czasu i przestrzeni. Podmiot dowiadcza wtedy pewnego rodzaju beztreciowych stanów mentalnych, w tym sensie, e nie maj one charakteru relacyjnych postaw propozycjonalnych, w których wyranie mona by rozróni podmiot stanu i zawarto treciow tego stanu. Towarzyszy temu utrata poczucia bycia podmiotem i orientacji czasoprzestrzennej. W niniejszym artykule analizuje si to zjawisko jako podstaw do hipotezy, e zmiany w perspektywie pierwszoosobowej, a nawet jej chwilowe zniesienie, oraz pojawianie si stanów mentalnych z treci zale od wplywu stabilnoci percepcji czasu i przestrzeni. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Wpływ zaburzeń orientacji czasoprzestrzennej na perspektywę pierwszoosobową

Download PDF
16 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/wp-yw-zaburze-orientacji-czasoprzestrzennej-na-perspektyw-Nx7QujVlzu

References (10)

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0042
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0042 Slowa kluczowe: perspektywa pierwszoosobowa, medytacja, poznanie, tre mentalna, uwaga, korelaty neuronalne 1. Wstp Jednym z aktualnych zagadnie poruszanych w ramach nauk kognitywnych jest kwestia poznawczej roli perspektywy pierwszoosobowej i jej osadzenia w tradycyjnym modelu epistemologicznym podmiot-przedmiot. Najnowsze badania prowadzone w dziedzinie neuronauk, a przede wszystkim w neuropsychologii, pokazuj, e ów tradycyjny, podmiotowo-przedmiotowy model moe zosta podwaony. Jego fundamenty spoczywaj bowiem na percepcji czasoprzestrzennej, która jednak moe zosta zniesiona. Jednym ze sposobów jej ,,wylczenia" jest medytacja. Badania empiryczne na osobach medytujcych, prowadzone za pomoc neuroobrazowania, wskazuj, e stopie zanurzenia w transie i odpersonalizowania zaley od dezaktywacji obszarów mózgu odpowiedzialnych za poczucie czasu i przestrzeni. Podmiot dowiadcza wtedy pewnego rodzaju beztreciowych stanów mentalnych, w tym sensie, e nie maj one charakteru relacyjnych postaw propozycjonalnych, w których wyranie mona rozróni podmiot stanu i zawarto treciow tego stanu. Zmienia si zatem percepcja podmiotu, który doznaje czego w rodzaju stawania si czci wiata, strumieniem wiadomoci, depersonalizacji czy ­ uywajc terminologii Husserla ­ epoche. Jest to stan róny od wraenia bycia poza cialem (OBE), wiadomego nienia (LD) czy autoiluzji, jak RHI, o których bdzie mowa poniej. Analiza bada nad stanem podmiotu podczas medytacji pozwala na wysnucie tezy, e warunkiem doznawania beztreciowych stanów jest wylczenie poczucia czasu i przestrzeni, a co za tym idzie, doznawanie typowych stanów mentalnych z treci wymaga aktywnoci obszarów mózgu odpowiedzialnych za doznawanie siebie jako obiektu czasoprzestrzennego, trwajcego w czasie i przestrzeni. Doznanie to nie zawsze musi by wiadome, czego przykladem jest propriocepcja, zwana te szóstym zmyslem. Jest to funkcja centralnego ukladu nerwowego polegajca na rejestrowaniu poloenia koczyn i calego ciala. Rejestrowanie informacji proprioceptywnych nie jest wiadome, jednak stanowi wany skladnik cielesnej samowiadomoci (bodily self-awareness), jak uwaaj przedstawiciele redukcjonistycznych teorii umyslu, np. Thomas Metzinger. Odmienne stanowisko prezentuje Manfred Frank, wedlug którego propriocepcja jest form aktu mentalnego, a nie cielesnego, a w zwizku z tym ma wiadomy charakter1. Jednak w ujciu neurologicznym propriocepcja nie jest dana podmiotowi w sposób wiadomy. Podmiot nie ma dostpu do mechanizmu propriocepcji, nie uwiadamia jej sobie, a jego refleksja nad poloeniem wlasnego ciala jest czym wtórnym wobec pierwotnego procesu samokontroli ciala na poziomie neurofizjologicznym. Metodologiczny problem bada nad stanami psychofizycznymi osób medytujcych wydaje si do istotny. Wci bowiem w czci dotyczcej raportów pierwszoosobowych korzysta si z metody introspekcji, która nie moe si dokona bez skierowania przez podmiot uwagi na swoje wlasne stany. W zwizku z tym pojawia si pytanie, czy pierwszoosobowa perspektywa nie towarzyszyla jednak w jaki sposób caly czas doznaniom podmiotu, cho nie byl on jej wiadomy. Innymi slowy, naley rozway kwesti moliwoci introspekcji bez jednoczesnego uchwytywania siebie jako podmiotu dowiadczanych stanów. Badania nad stanami psychofizycznymi osób medytujcych mog by interpretowane w kontekcie przynajmniej kilku istotnych zagadnie w obrbie epistemologii, filozofii umyslu oraz ,,twardych" nauk wchodzcych w sklad kognitywistyki. Jako szczególnie interesujce i zarazem priorytetowe naley wymieni: a) poznawcz rol perspektywy pierwszoosobowej (autorytet pierwszej osoby), b) moliwo budowania modeli poznania alternatywnych wobec modelu podmiotowo-przedmiotowego, c) neuronalne podstawy percepcji czasoprzestrzennej, d) rol percepcji czasu i przestrzeni w poznaniu. Frank 2002: 305. Cztery powysze zagadnienia pozwalaj ju na poprowadzenie rozwaa nad zalenoci perspektywy pierwszoosobowej od orientacji czasoprzestrzennej. 2. Poznawcza rola perspektywy pierwszoosobowej Klasycznie rozumiany autorytet pierwszej osoby opiera si na trzech filarach:2 1. niezawodnoci ­ sdy gloszone przez podmiot na temat jego wlasnych stanów mentalnych nie mog by falszywe; 2. niekorygowalnoci ­ sdy na temat wlasnych stanów mentalnych nie mog zosta ani zweryfikowane, ani sfalsyfikowane przez inne osoby; 3. samoprezentacji ­ stany mentalne podmiotu s dla niego przezroczyste, bezporednio mu dostpne. Autorytet pierwszej osoby oznacza zatem, e podmiot ma bezporedni, uprzywilejowany dostp do wlasnych stanów mentalnych, co sprawia, e jego pierwszoosobowe raporty na temat siebie staj si niepodwaalne przez inne osoby. Autorytet pierwszoosobowy jest zwizany z epistemologicznym aspektem samowiedzy i stanowi jej konieczny skladnik. Innymi slowy, zagadnienie autorytetu pierwszej osoby stanowi wany element szerszego problemu wiedzy podmiotu na temat wlasnych stanów mentalnych. Epistemologiczny aspekt samowiedzy wyznaczony jest zatem przede wszystkim przez pytanie, na czym polega ów uprzywilejowany, czyli bezporedni dostp do wlasnych stanów mentalnych oraz na czym polega zdolno przypisywania sobie stanów mentalnych. Epistemologiczna jest take kwestia, na czym polega zdolno, dziki której podmiot zna intencjonaln tre wlasnych nastawie sdzeniowych, czyli stanów mentalnych majcych tre. Powiedzenie, e w kwestii znajomoci tych treci stanowi on autorytet pierwszoosobowy, poniewa nie musi przeprowadza adnych wnioskowa i odwolywa si do zewntrznych relacji, aby wiedzie, w jakim nastawieniu sdzeniowym si znajduje, to za malo. To tylko jeden z modeli samowiedzy, dla którego konkurencj moe stanowi model inferencyjny. Przede wszystkim zatem chodzi o to, jak dziala ów mechanizm bezporedniego dostpu, czy te w jakim modelu samowiedzy si sprawdza. Powstaje te wtpliwo, czy uzasadnienie takiej wiedzy rzeczywicie jest niezalene od wplywu otoczenia na podmiot. Gdyby taka zaleno istniala, nie podwayloby to wprawdzie statusu samowiedzy, ale wprowadziloby podobne problemy, jak w przypadku wiedzy o wiecie zewntrznym ­ midzy innymi kwestie zwizane z eksternalizmem. Zob. Goldberg 1999: 165. Filozofowie tacy jak Christopher Peacocke3, mimo e pozostaj eksternalistami odnonie treci, to jednak z powodzeniem broni statusu samowiedzy, podejmujc udane próby pogodzenia autorytetu pierwszej osoby z eksternalistycznym charakterem treci sdów pierwszego rzdu. Niemniej w pewnych okolicznociach mona mie wtpliwoci, czy perspektywa pierwszoosobowa ma uprzywilejowany status. Istniej bowiem sytuacje dotyczce zaburze perspektywy pierwszoosobowej, zwizane z bldn samoidentyfikacj oraz autourojeniami, które podwaaj autorytet pierwszoosobowy4. Przypadki bldnej samoidentyfikacji moemy podzieli na trzy grupy: patologiczne, indukowane i mieszane (ta sama przypadlo moe mie podloe patologiczne lub zosta sztucznie wywolana). Do patologicznych zaburze perspektywy pierwszoosobowej (1pp) naley somatoparafrenia, czyli niezdolno do rozpoznania koczyn jako wlasnych, objawiajca si take przez zaprzeczanie posiadaniu czci ciala. Podobne objawy wystpuj w wypadku asomatognozji, w której osoba chora myli wlasne czci ciala z czciami ciala innych osób. Bardzo radykalny przypadek zaburze 1pp stanowi zespól Cotarda, w którym osoba dowiadcza siebie jako bezcielesnej, uwaa, e jej cialo jest martwe, sdzi, e w ogóle nie istnieje, albo e nie ma niektórych organów. Do lejszych przypadków naley zespól pomijania stronnego, w którym chorzy nie percypuj jednej strony pola widzenia, w zwizku z czym nie widz równie jednej strony wlasnego ciala i calkowicie j pomijaj np. podczas codziennych czynnoci. We wszystkich wymienionych przypadkach podmiot wydaje falszywe sdy na wlasny temat, to znaczy falszywie dokonuje samoidentyfikacji, a co wicej, próbuje uzasadni swoje przekonania, konfabulujc tak, eby jego sdy wydawaly si spójne. Indukcji autoiluzji u osób zdrowych dokonuje si zazwyczaj w celach eksperymentalnych, jednak coraz czciej równie w celach terapeutycznych u osób dotknitych czciowym paraliem. Ogólnie chodzi w nich o to, by osoba testowana zaczla w trakcie odpowiedniej stymulacji wzrokowo-dotykowej odczuwa inny przedmiot fizyczny (na przyklad gumow rk) jako integraln cz wlasnego ciala. Najbardziej chyba znanym przykladem jest iluzja gumowej rki (RHI ­ Rubber Hand Illusion). W wyniku odpowiedniej synchronicznej stymulacji dloni osoby testowanej oraz gumowej dloni, któr osoba równie widzi, osoba testowana zaczyna odczuwa swoj dlo w miejscu rki gumowej, a nie tam gdzie faktycznie jej dlo si znajduje. W dalszej czci eksperymentu prosi si badanego, eby zamknl oczy i wskazal, gdzie Zob. Peacocke 1999. Próby rewizji autorytetu pierwszej osoby podejmowane s m.in. w artykulach: Lenggenhager, Tadji, Metzinger, Blanke 2007 oraz Lane, Liang 2009. znajduje si jego rka. W efekcie osoba wskazuje miejsce obok wlasnej rki. Jest to wynik przemieszczonej propriocepcji, czyli zmyslu identyfikujcego poloenie wlasnego ciala i koczyn. Szersz wersj RHI s: iluzja calego ciala (FBI ­ Full Body Illusion) oraz iluzja zamiany cial (BSI ­ Body Swap Illusion). Patologiczny lub indukowany charakter moe mie dowiadczenie bycia poza cialem (OBE ­ Out-of-Body Experience), które moe wystpi u osób zdrowych w sytuacjach ekstremalnego zmczenia, napicia, stanach transopodobnych, a take u epileptyków, szczególnie w niektórych wypadkach terapii farmakologicznej. Wraenie bycia poza cialem polega na tym, e pacjent widzi swoje wlasne cialo, jak gdyby patrzyl na nie z zewntrz, z dystansu, spoza wlasnego ciala fizycznego. Zanim ujrzy swoj posta, znajduje si w stanie podobnym do snu, zadumy czy zaniepokojenia. Obraz, który pojawia si przed nim, stanowi odpowiednik tej depersonalizacji: Pierwsz rzecz, któr pamitala pacjentka (epileptyczka) po przebudzeniu, bylo uczucie przebywania pod sufitem pokoju, w którym leala. Miala wraenie, e nila, i wznosila si w powietrze i szybowala nad pokojem. Widziala siebie lec w lóku (jakby stala naprzeciw siebie). Byl tam te jaki czlowiek, którego si bala. Sceneria byla kolorowa i bardzo realistyczna5. Jednym z badaczy OBE jest Olaf Blanke, który wspólnie z Thomasem Metzingerem dostarczyl istotnych naukowych interpretacji tego zjawiska. Wedlug nich, stany te pojawiaj si, kiedy np. w wyniku uszkodzenia ukladu nerwowego nastpuj zaburzenia w przekazie informacji na temat historii systemu. W normalnej sytuacji informacje te powinny by ogólnie dostpne w autorefleksji. Zaburzenia powoduj wystpienie tzw. mylnej reprezentacji, jak w wypadku halucynacji, kiedy treci mentalne s jedynie fenomenalne, ale nie intencjonalne. Studia nad tymi wypadkami prowadz do zdefiniowania pojcia perspektywy pierwszej osoby. Wyksztalca si ona, kiedy system ,,nie tylko aktywuje model wiata i umieszcza w nim model jani", ale kiedy ,,reprezentuje siebie jako bdcego nakierowanym na pewien aspekt wiata"6. Rodzajem OBE jest autoskopia, w której cialo fizyczne oglda cialo parasomatyczne, ja znajduje si nadal w ciele fizycznym i mona doznawa podwojenia tylko jednego organu, a nie calego ciala. W OBE to cialo parasomatyczne patrzy na cialo fizyczne, czyli jest tak, jak gdyby ja przemieszczala si do ciala parasomatycznego. Zaburzenie to rodzi nastpujce pytania: Kto na kogo patrzy? Gdzie jest ja (w którym ciele si znajduje)? wiadome nienie (LD ­ Lucid Dreaming) to inaczej nienie kontrolowane. Podmiot zdaje sobie spraw, e ni, i nierzadko moe wplywa na tre snu. Blanke, Landis, Spinell, Seeck 2004: 247. Tame: 245. Zob. równie Blanke, Metzinger 2008: 7­9. wiadome sny nie stanowi typowych faz snu, nie s te typowymi skladnikami marze sennych. S raczej rodzajem stanów krótkotrwalego przebudzenia w czasie fazy REM (ok. 86% przypadków) ­ tak uwaa m.in. jeden z badaczy wiadomych snów Stephen LaBerge7. Twierdzi on, e osoby przeywajce LD s wiadome braku bodca ze wiata zewntrznego i na tej podstawie wnioskuj, e znajduj si w fazie snu. Z tego stanowiska mona wyprowadzi argument za istnieniem wiadomoci towarzyszcej podczas snu. eby bowiem takie wnioskowanie powstalo, musi zachodzi wiadomo stanu, w którym podmiot si znajduje, czyli w tym wypadku snu. To w jej ramach wnioskowanie si odbywa. Medytacja jest szczególnym rodzajem transu, w którym podmiot moe dowiadcza depersonalizacji czy te zniesienia perspektywy pierwszoosobowej. Badania nad ni dostarczaj ciekawych obserwacji neurologicznych, które w powizaniu z raportami pierwszoosobowymi medytujcych prowadz do interesujcych hipotez. Nierzadko sami badacze poddaj si próbom medytacji w celu sprawdzenia ,,na wlasnej skórze", jak to jest by w danym stanie. Chodzi przy tym o odpowiednie dowiadczenie pierwszoosobowe, poniewa ten rodzaj dowiadczenia pozwala na introspekcj ­ w przeciwiestwie do opisu trzecioosobowego, z perspektywy badacza, który jedynie obserwuje i opisuje stany osoby dostpne w neuroobrazowaniu. Chocia w przeciwiestwie do wymienionych wyej iluzji wejcie w trans medytacyjny wymaga treningu i zazwyczaj nie udaje si za pierwszym razem, niemniej samo podjcie próby dostarcza interesujcych dowiadcze8. Problem jednak stanowi ju sam wybór rodzaju medytacji. Jest wiele jej definicji w zalenoci od praktyk medytacyjnych. W medytacji moe chodzi o pewien rodzaj stawania si czci wiata czy te strumieniem wiadomoci, przenikajcym wszystko, oswajania si ze wiatem, odnalezienia z nim jednoci, glbokiego poznania. Polega moe ona na namyle, obserwacji wlasnych stanów, wylczeniu umyslu, koncentracji. Towarzysz jej takie praktyki, jak kontemplacja, wizualizacja boskoci, odmawianie mantry, wizualizacja energii przeplywajcej przez cialo, koncentracja uwagi na oddechu czy koncentracja uwagi na wlasnych stanach fizycznych. LaBerge 1990. Przykladem takich prób jest jedno z cyklicznych spotka Mind Group, które za kadym razem maj inny temat, jednak w 2010 roku powicono je debacie nt. Meditation, Empathy and Embodiment, w której udzial brali badacze: Tania Singer z Laboratory for Social Neural Systems Research (University of Zurich), Antoine Lutz z Waisman Lab for Brain Imaging & Behavior (University of Wisconsin-Madison) oraz inni czlonkowie Mind Group, por. http://fias. uni-frankfurt.de/mindgroup/index.php/meeting-12.html. 3. Model poznania alternatywny wobec modelu podmiotowo-przedmiotowego W medytacji Vipassana, która oznacza ,,sztuk ycia" i ma prowadzi do stanu, w którym ,,widzi si rzeczy takimi, jakie s", pokonuje si kolejno cztery stopnie wchodzenia w stan medytacyjny, aby na ostatnim poziomie dokonala si calkowita eliminacja cierpienia. Zaklada si w niej, e kada efektywna metoda eliminacji cierpienia musi zawiera zmiany w stanach poznawczych i emocjonalnych podmiotu, poniewa glówn przyczyn cierpienia s tzw. defekty poznawcze, wplywajce na stany mentalne. W trans wchodzi si podczas medytacji prowadzonej na przemian w pozycji siedzcej oraz w ruchu. Obowizuje przy tym klauzula milczenia, zakaz uywania telefonów komórkowych, komputerów, zakaz kontaktu z innymi uczestnikami. Innymi slowy, medytujcy powinien si moliwie radykalnie odizolowa od wiata. Medytuje si bez przerwy, take podczas prac codziennych (przygotowywanie posilków, sprztanie itd.). Poza badaniem oddzialywania medytacji na samych medytujcych, dla badaczy istotne jest znalezienie neuronaukowej eksplanacji tego fenomenu, który polega w swej istocie na zniesieniu tradycyjnego schematu poznawczego podmiot-przedmiot. W medytacji Vipassana odbywa si to poprzez: 1. odizolowanie od wiata zewntrznego, 2. koncentracj uwagi na odczuwaniu wlasnego ciala, 3. dowiadczanie fenomenalne (wiadomo fenomenaln), 4. introspekcj, rozumian jako droga do wiedzy. Badania nad tego rodzaju medytacj prowadzil Antoine Lutz9. Systematyzujc raporty pierwszoosobowe medytujcych, stworzyl on tabel, w której okrela si stany podmiotu i jego relacji do wiata zewntrznego w kolejnych etapach medytacji: · etap I ­ wzmoona koncentracja na wlasnym ciele jako obiekcie. Cialo to cialo przeywane. Podmiot koncentruje si na strumieniu wlasnych dozna cielesnych; · etap II ­ wzmoona koncentracja na sobie samym jako podmiocie przeywajcym stany cielesne; · etap III ­ wzmoona koncentracja na wiadomoci tego, e si przeywa. Inaczej mówic, zwrócenie si na wlasne stany w akcie samowiadomoci; · etap IV ­ wzmoona koncentracja na samej samowiadomoci. Z pola widzenia znika podzial na podmiot i przedmiot, pozostaje jedynie podwójna samowiadomo. 9 Streszczenie tabeli oraz opis czwartego poziomu medytacji zostaly zaczerpnite z: Lutz, Dunne, Davidson 2007. Zob. take: Lutz, Greischar, Perlman, Davidson 2009. Na poziomie czwartym pojawia si pewien rodzaj niepojciowej formy metareprezentacji, przy braku percepcji podmiot-przedmiot. W intensywnej wiadomoci refleksyjnej zawieszamy nasze cialo, dokonujemy swoistej epoche, co pozwala na osignicie jasnoci i przejrzystoci umyslu. Percepcja w medytacji powinna polega na uwolnieniu umyslu od standardowej kategoryzacji wiata, zamykaniu go w relacji ja (jako podmiotu percypujcego) do obiektów wiata zarówno zewntrznego, jak i wewntrznych treci umyslu. Relacja podmiot-przedmiot powinna zosta zniesiona, tak samo jak sam podzial na podmiot i przedmiot. Jak pisze Lutz: ,,Aktualny stan otwartej obecnoci to ten, w którym medytujcy zdaje sobie spraw z przejrzystoci wiadomoci. Stan ten sprawia, e wszystkie procesy poznawcze s moliwe"10. Zniesienie podmiotowo-przedmiotowego modelu poznania w samowiadomoci jest wlaciwie negacj percepcyjnego modelu samowiedzy, w którym wewntrzne oko umyslu obserwuje wewntrzne obiekty w akcie refleksji. Nie zastpuje si go jednak konkurencyjnym modelem inferencyjnym, poniewa obydwa, mimo odmiennej metody dochodzenia do samowiedzy, pozostaj w obszarze podzialu na podmiot i przedmiot. Próbuje si natomiast odwolywa do teorii enaktywistycznych, a w nich do modeli ucielenionego umyslu, w których szczególn rol odgrywa nie wiadomo pojciowa, inaczej ­ wyszego rzdu, czy jeszcze inaczej ­ operujca na reprezentacjach wyszego rzdu, ewentualnie mylach wyszego rzdu (HOT ­ Higher Order Thoughts11), ale cielesna samowiadomo (bodily self-awareness). Modele te opieraj si z kolei na uwadze, jako istotnym czynniku warunkujcym moliwo introspekcji. Wszystkie stany wewntrzne, które s dla podmiotu dostpne, a szczególnie te, które s aktualnie przez niego postrzegane, s stanami fenomenalnymi. Oznacza to, e mog si one sta obiektem procesów wewntrznej uwagi, inicjowanych wolicjonalnie i nakierowanych na cel12. Dziki uwadze kierujemy si w akcie introspekcji na wlasne stany fizyczne i mentalne. Uwaga stanowi zatem pomost midzy wiadomoci fenomenaln a introspekcj. Jednoczenie introspekcja i uwaga stanowi istotne polczenie umyslu i ciala. Chodzi mianowicie o to, e introspekcja uwidocznia si w formulach psychologii potocznej (folk psychology), tzn. jej efekty artykulowane s w jzyku nastawie sdzeniowych, w sferze tego, co opisywane jest jako zawarto umyslu. Dla uwagi natomiast zidentyfikowano ju calkiem dobrze Lutz, Dunne, Davidson 2007. Odwoluj si tu do teorii D.M. Rosenthala. Zob. np. Rosenthal 2002, 2005, 2010. Metzinger 2004: 32. korelaty neuronalne, dziki czemu proces kierowania uwagi moe sta si obiektem bada. Jest uchwytny i mierzalny za pomoc odpowiedniej aparatury. Wyniki bada pokazaly, e to wlanie obszary mózgu odpowiedzialne za ten rodzaj uwagi, który wymaga koncentracji, skorelowane s z utrat poczucia czasu i przestrzeni, co z kolei wie si z procesem depersonalizacji w medytacji. 4. Neuronalne podstawy percepcji czasoprzestrzennej Zarówno w stanie medytacji, jak i aktach introspekcji uwaga pelni rol wskanika konkretnego stanu czy obiektu, na który zostaje zwrócona automatycznie bd wolicjonalnie. W akcie introspekcji obiekt uwagi jest jednoczenie obiektem intencjonalnym ­ w przeciwiestwie do uwagi zewntrznej, inicjowanej automatycznie. Akt introspekcji jest zatem aktem intencjonalnym, natomiast obiekt atencji jest jednoczenie obiektem intencji. Dla dalszych rozwaa naley porówna rodzaje uwagi i jej korelaty neuronalne, aktywne podczas konkretnych czynnoci. Temu celowi sluy tabela I. RODZAJ Uwaga wykonawcza Uwaga orientacyjna Uwaga automatycz(selektywna, nadzo(czciowo selektyw- na (odruchowa, rujca) na) pierwotna, podstawowa ­ niewolicjonalna) Koordynacja rónych Ostrzeganie, czujno bodców, rozpozna(sygnaly zwracajce wanie obiektów uwag: bodce wzrokowe, dwikowe ­ np. pukanie do drzwi, skowyt psa, czerwie) CZYNNO Koordynacja dziala, koncentracja, wyodrbnianie celów, rozwizywanie konfliktów informacyjnych OBSZAR MÓZGU Przednia kora zakrtu Plat ciemieniowy, plat Aktywno wzgórza obrczy, kora przed- skroniowy czolowa Tabela I. Rodzaje, funkcje i neuronalne podstawy uwagi Podczas bada za pomoc neuroobrazowania procesów psychosomatycznych w czasie medytacji zespól Andrew Newberga13 wykazal, e za procesy Dr Andrew Newberg jest dyrektorem ds. bada w Myrna Brind Center for Integrative Medicine w szpitalu Uniwersytetu Thomasa Jeffersona oraz adiunktem w Zakladzie Religioznawstwa na Uniwersytecie Pennsylvania. We fragmencie niniejszego artykulu dotyczcym depersonalizacji odpowiedzialne s te same mechanizmy, które odpowiadaj za uwag orientacyjn oraz uwag wykonawcz. Uczestnikami eksperymentu byli tybetascy mnisi, a wic osoby o zaawansowanym dowiadczeniu w praktykach medytacyjnych. W czasie godzinnej sesji wprawiali si w trans, którego efekt stanowily: · brak wiadomoci przestrzennej, · utrata poczucia bycia podmiotem, · utrata poczucia czasu i przestrzeni. Kiedy osignity zostal wymagany stopnie medytacji, badani mieli poinformowa o tym przez pocignicie za blokad uwalniajc marker, wskazujcy aktywne obszary mózgu. Wynik bada fMRI potwierdzil to, co mnisi relacjonowali w raportach pierwszoosobowych. Nastpila bowiem zwikszona aktywno przednich czci mózgu: przedniej kory zakrtu obrczy, kory przedczolowej ­ obszarów aktywnych równie podczas koncentracji uwagi na szczególowym zadaniu. Natomiast mocno zmniejszona zostala aktywno obszarów mózgu odpowiedzialnych za orientacj: plata ciemieniowego i plata skroniowego. Efekty eksperymentu, skorelowane z wczeniejszymi danymi na temat uwagi, obrazuje tabela II. Raporty pierwszo- Aktywacja osobowe obszaru mózgu podczas medytacji Brak wiadomoci przestrzennej; utrata poczucia bycia podmiotem; utrata poczucia czasu i przestrzeni Dezaktywacja Odpowiedobszaru mózgu nik uwagi podczas medy- w aktywacji tacji Odpowiednik uwagi w dezaktywacji Uwaga orientacyjna Przednia kora Plat ciemienio- Uwaga zakrtu obrczy, wy; plat skro- wykonawkora przedczo- niowy cza lowa Tabela II. Porównanie aktywnoci mózgu podczas medytacji i w procesach uwagowych Wymowa eksperymentu Newberga jest jednoznaczna. W czasie medytacji aktywne s obszary mózgu odpowiedzialne za procesy uwagi wolicjonalnej, dzialajcej selektywnie, takie jak koncentracja, nakierowanie na cel, wybór. Nieaktywne za s obszary odpowiadajce za uwag orientacyjn, w tym za koordynacj bodców i rozpoznawanie obiektów, a tym samym za umiejscowienie ciala w przestrzeni i przybranie wlaciwej pozycji dziki informawyników bada neurologicznych nad medytujcymi mnichami czerpi dane z artykulu: Baron Short, Kose, Mu, Borckardt, Newberg, George, Kozel 2007. cji plyncej z wrae eksteroceptywnych i proprioceptywnych. Tym samym nastpuje blokada uwagi orientacyjnej. Skorelowanie utraty poczucia bycia podmiotem z utrat poczucia czasu i przestrzeni wydaje si zatem mocno prawdopodobne. 5. Rola percepcji czasu i przestrzeni w poznaniu Wraz z wymienionymi trzema wanymi dowiadczeniami, jak brak wiadomoci przestrzennej, utrata poczucia bycia podmiotem, utrata poczucia czasu i przestrzeni, medytujcy dowiadczaj stanów, które mona by nazwa stanami mentalnymi bez treci. S one w pewnym sensie konsekwencj zawieszenia zwyklej percepcji podmiot-przedmiot. Nie maj charakteru relacyjnych postaw propozycjonalnych, w których wyranie mona rozróni podmiot stanu i zawarto treciow tego stanu. O ile w standardowej formie samowiedzy podmiot nakierowany jest na treci wlasnych nastawie i same nastawienia, o tyle w momencie medytacji jest samowiadomy, ale trudno powiedzie, e ma samowiedz. Jaki bowiem mialaby mie ona charakter, skoro, jako niepropozycjonalna, musialaby by pozbawiona sdów? Wedlug niektórych filozofów, jak np. Christopher Peacocke, wiadome stany mentalne s propozycjonalne. Jeli za wiadome przekonania maj charakter jzykowy, to ich tre musi by pojciowa. W zwizku z tym nie ma problemu z przejciem od samowiadomoci do samowiedzy: ,,Samowiedza to wiadome przypisywanie sobie stanów mentalnych z treci, dla którego racj jest wystpienie owego stanu mentalnego o tej samej treci"14. Podmiot przechodzi od treci przekona pierwszego stopnia do treci przekona drugiego stopnia z uwagi na specyficzny charakter owych treci. Treci obydwu przekona pozostaj w odpowiedniej relacji do siebie i ­ jak pisze Peacocke ­,,zazbiaj si". Naley jednak pamita, e wedlug Peacocke'a tre nastawie sdzeniowych ma charakter pojciowy. Przy takim opisie nie ma problemu z wprowadzeniem warunków posiadania poj i powolywaniem si na ich rol równie w konstytucji treci samowiedzy. Klopot powstaje przy zaloeniu, e istnieje take tre niepojciowa, a nawet wicej, e istniej beztreciowe stany mentalne. Takie twierdzenie rodzi kolejne pytania: Jakie konsekwencje dla samowiedzy ma tre niepojciowa? Czy tre pojciowa powstaje na jej podlou? I czy przy zaloeniu istnienia treci niepojciowej nadal mona twierdzi, e stany mentalne indywiduowane s przez ich tre? Pytania te formulowane s w klasycznym podejciu do samowiedzy, w którym sdy maj charakter propozycjonalny, a podmiot przyjmuje wobec nich Peacocke 2003: 90. konkretne nastawienia. Zazwyczaj stany mentalne opisuje si tu w ramach jakiej odmiany reprezentacyjnej teorii umyslu, ewentualnie oddzielajc tre prezentacyjn od reprezentacyjnej, czy fenomenaln od propozycjonalnej. Jednak zawsze, aby ta tre si pojawila, musi jej towarzyszy osadzenie w czasie i przestrzeni. Niezalenie od tego, czy za Kantem powiemy, e czas i przestrze to podstawowe kategorie czystej naocznoci, czy e tre konstytuowana jest przez pojcia, rozumiane bd to jako kategorie, bd reprezentacje, czy jakie jzykopodobne formy, zawsze mamy do czynienia z ich wymiernym charakterem. Podstawowe uchwytywanie wiata w pojciach odbywa si w kategoriach czasu i przestrzeni, a dopiero potem dochodz do tego inne jakoci. W zwizku z powyszym oraz biorc pod uwag wyniki bada nad medytacj, mona pokusi si o hipotez, e stany beztreciowe zale od percepcji czasu i przestrzeni. Powtarzajc, skoro tre stanów zaley od podstawowych kategorii czasu i przestrzeni, w których pierwotnie jest ujmowana, to w momencie inhibicji percepcji czasu i przestrzeni stany mentalne zostaj pozbawione treci. Mona by t tez ewentualnie przeformulowa, mówic, e tre jest caly czas obecna, ale podmiot nie ma do niej dostpu. Takie twierdzenie nie jest jednak uprawnione. Otó gdyby podmiot nie mial dostpu do treci, oznaczaloby to, e w medytacji zostala zablokowana uwaga wykonawcza, ona to bowiem odpowiada za koncentracj na partykularnych stanach. Tymczasem obszary mózgu, które odpowiadaj za ten rodzaj uwagi, s podczas medytacji szczególnie aktywne, a zatem to nie brak dostpu do treci decyduje o tym, e medytujcy dowiadcza stanów beztreciowych. To wlanie brak aktywnoci obszarów mózgu odpowiadajcych za poczucie osadzenia w czasie i przestrzeni sprawia, e zanikaj ramy, w których tworzy si tre. W kognitywistycznych rozwaaniach nad fenomenem medytacji, w którym podmiot dowiadcza depersonalizacji, pojawia si jednak pewna metodologiczna wtpliwo. Chocia neuroobrazowanie pokazuje, e podczas treningu mentalnego zmienia si aktywno mózgu, nasuwa si pytanie, czy jest to wystarczajcy dowód na to, e podmiot faktycznie dowiadcza tego, o czym raportuje. Chodzi mianowicie o to, e przecie jedynie z introspekcji moemy poinformowa, który stopie medytacji osignlimy. Oznacza to nieustanny powrót do perspektywy pierwszoosobowej, a co za tym idzie, stan depersonalizacji musi by krótkotrwaly, poniewa medytujcy cyklicznie przyjmuj perspektyw pierwszoosobow, kiedy uwiadamiaj sobie, e wlanie w tym momencie osignli podany stan. Zwracaj si zatem ku sobie, a tym samym czyni siebie przedmiotem wlasnej obserwacji, czyli znów powracaj do podstawowej formy percepcji podmiot-przedmiot. Jeli natomiast raportuj o swoich stanach podczas medytacji ju po jej zakoczeniu, przywolujc te stany z pamici, to by moe pierwszoosobowa perspektywa byla obecna przez caly czas, skoro s w stanie uchwyci siebie w ten wlanie sposób, jako dowiadczajcych danego stanu. 6. Podsumowanie Jak zostalo powiedziane, pierwszoosobowa perspektywa moe zosta zaburzona na skutek psychosomatycznych aberracji, wywolanych sztucznie, jak iluzje RHI, BSI, FBI, OBE, LD, bd majcych podloe chorobowe, jak somatoparafrenia czy zespól Cotarda. Szczególn uwag powicono medytacji, w której istotn rol dla depersonalizacji odgrywa deformacja percepcji czasu i przestrzeni. Opisujc trening medytacyjny, podkrelono rol konkretnych procesów uwagowych i ich korelatów neuronalnych we wchodzeniu w trans, jednoczenie wskazujc na podobiestwa w pracy odpowiednich obszarów mózgu podczas medytacji oraz koncentracji uwagi. Badania prowadzone m.in. za pomoc fMRI na osobach medytujcych wykazaly, e w medytacji uruchomiane s te same obszary mózgu, które odpowiedzialne s za uwag wykonawcz, a wylczane te, które odpowiadaj za uwag orientacyjn. Dlatego wlanie w raportach pierwszoosobowych wymieniano wród innych dozna równie utrat poczucia czasu i przestrzeni. W konsekwencji postawiono hipotez, e utrata takiego rodzaju poczucia ma wplyw na zmian percepcji w ogóle, na wyjcie poza schemat podmiot-przedmiot przy jednoczesnym pozbyciu si uprzywilejowanej w nim pierwszoosobowej perspektywy. Zaburzenie percepcji czasu i przestrzeni umoliwia te pojawienie si stanów beztreciowych, w których z powodu braku osadzenia w podstawowych kategoriach nie mona wyodrbni adnej formy nastawienia sdzeniowego. Na kocu postawiono otwarte pytanie o zgodno danych plyncych z raportów pierwszoosobowych i danych z bada fMRI, wysuwajc wtpliwo, e w celu poinformowania o stanie wewntrznym, aby uchwyci odpowiedni moment aktywnoci mózgu, badacz musi przerwa stan medytacji, innymi slowy, wybija si z owego stanu, co moe zafalszowywa wynik bada. Bibliografia Baron Short E., Kose S., Mu Q., Borckardt J., Newberg A., George M.S., Kozel F.A. (2007), Regional Brain Activation During Meditation Shows Time and Practice Effects: An Exploratory FMRI Study, eCAM Advance Access. Blanke O., Landis T., Spinell L., Seeck M. (2004), Out-of-body Experience and Autoscopy of Neurological Origin, ,,Brain" 127, s. 243­258. Blanke O., Metzinger T. (2008) Full-body Illusions and Minimal Phenomenal Selfhood, ,,Trends in Cognitive Science", Vol. 13, nr 1, s. 7­13. Frank M. (2002), wiadomo siebie i poznanie siebie, przel. Z. Zwoliski, Warszawa: Oficyna Naukowa. Goldberg S.C. (1999), The Psychology and Epistemology of Self-Knowledge, ,,Synthese" 118, Netherlands: Kluwer Academic Publisher, s. 165­199. LaBerge S. (1990), Lucid Dreaming: Psychophysiological Studies of Consciousness During REM Sleep, w: R.R Bootzen, J.F. Kihlstrom, D.L Schacter (red.), Sleep and Cognition, Washington D.C.: American Psychological Association. Lane T., Liang C., (2009), Higher-order Thought and Pathological Self: The Case of Somatoparaphrenia, ,,Analysis", Vol. 1 (July), DOI: 101093/analysis.anp094. Lenggenhager B., Tadji T., Metzinger T., Blanke O. (2007), Video Ergo Sum: Manipulating Bodily Self-Consciousness, ,,Science" 317, s. 1096­1099. Lutz A., Dunne J.D., Davidson R.J. (2007), Meditation and the Neuroscience of Consciousness, w: P. Zelazo, M. Moscovitch, E. Thompson (red.), Cambridge Handbook of Consciousness, Cambridge University Press. Lutz A., Greischar L.L., Perlman D.M., Davidson R.J. (2009), BOLD Signal in Insula Is Differentially Related to Cardiac Function during Compassion Meditation in Experts vs. Novices, ,,NeuroImage" 47, s. 1038­1046. Metzinger T. (2004), Being No One. The Self-Model Theory of Subjectivity, Cambridge, Mass., London: MIT. Peacocke Ch. (1999), Being Known, Oxford: Clarendon Press. Peacocke Ch. (2003), Conscious, Attitudes, Attention and Self-Knowledge, w: B. Gertler (ed.), Privileged Access. Philosophical Accounts of Self-Knowledge, Ashgate. Rosenthal D.M. (2002), Explaining Consciousness, w: Philosophy of Mind, ed. D.J. Chalmers, New York: Oxford University Press. Rosenthal D.M. (2005), Consciousness and Mind, New York: Oxford University Press. Rosenthal D.M. (2010), Consciousness, the Self and Bodily Location, ,,Analysis" 70, s. 270­276. Streszczenie Jednym z intensywnie dyskutowanych zagadnie w filozofii umyslu i kognitywistyce jest problem, czy podmiot rzeczywicie zachowuje uprzywilejowany status jako autorytet w kwestii wlasnych stanów mentalnych. Badania empiryczne na osobach medytujcych prowadzone za pomoc neuroobrazowania wskazuj, e stopie zanurzenia w transie i odpersonalizowania zaley od dezaktywacji obszarów mózgu odpowiedzialnych za poczucie czasu i przestrzeni. Podmiot dowiadcza wtedy pewnego rodzaju beztreciowych stanów mentalnych, w tym sensie, e nie maj one charakteru relacyjnych postaw propozycjonalnych, w których wyranie mona by rozróni podmiot stanu i zawarto treciow tego stanu. Towarzyszy temu utrata poczucia bycia podmiotem i orientacji czasoprzestrzennej. W niniejszym artykule analizuje si to zjawisko jako podstaw do hipotezy, e zmiany w perspektywie pierwszoosobowej, a nawet jej chwilowe zniesienie, oraz pojawianie si stanów mentalnych z treci zale od wplywu stabilnoci percepcji czasu i przestrzeni.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Jun 1, 2013

There are no references for this article.