Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Świadomość dostępu i świadomość fenomenalna

Świadomość dostępu i świadomość fenomenalna Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0035 Slowa kluczowe: wiadomo dostpu, wiadomo fenomenalna, neuronalne korelaty wiadomoci, lepowidzenie, nadlepowidzenie, teoria detekcji sygnalów Amerykaski filozof umyslu Ned Block wprowadzil rozrónienie na wiadomo dostpu i wiadomo fenomenaln. wiadomo dostpu obejmuje procesy, które mona opisa funkcjonalistycznie, a wiadomo fenomenalna ­ takie zjawiska, których funkcjonalizm rzekomo nie jest w stanie opisa. Wedlug Blocka, rozrónienie to wystpuje nie tylko na poziomie poj, ale ma take odzwierciedlenie w rzeczywistoci (Block 1996, 2005). Odmienno dwóch rodzajów wiadomoci stanowi podstaw do szukania odrbnych korelatów wiadomoci dostpu i korelatów wiadomoci fenomenalnej (Block 2005). Zasadno wprowadzania takiego rozrónienia na poziomie czysto pojciowym pozostaje kwesti otwart, na temat której tocz si liczne dyskusje i której nie rozstrzygam w tym artykule. Zamierzam natomiast wykaza, e wbrew argumentacji Blocka nie ma obecnie wystarczajcego wiadectwa danych empirycznych na rzecz istnienia odrbnych korelatów tych dwóch rodzajów wiadomoci. 1. Dwa rodzaje wiadomoci wiadomo dostpu obejmuje stany, których tre jest przetwarzana przez systemy przetwarzania informacji (systemy pamici, planowania, oceniania alternatywnych rozwiza, podejmowania decyzji itp.) i dociera do systemu wykonawczego, gdzie moe by wykorzystana do sterowania rozumowaniem i zachowaniem (Block 1995). Innymi slowy, tre wiadomoci dostpu jest treci, o której informacja jest rozprzestrzeniana w globalnej przestrzeni roboczej (Block 2005: 46). wiadomo fenomenalna zwizana jest z dowiadczeniem ­ wraeniami, ,,jak to jest czego dowiadcza" (Nagel 1974, za: Block 1995). wiadomo fenomenalna obejmuje wlasnoci dowiadczeniowe wrae, uczu i spostrzee (Block 1995). Block zalicza do tego rodzaju wiadomoci równie wlasnoci dowiadczeniowe myli, pragnie i emocji (Block 1995). Za miar wiadomoci dostpu uznaje si zazwyczaj zdolno do relacjonowania swoich stanów, ale moliwe jest wystpowanie wiadomoci dostpu bez moliwoci relacjonowania, tak jak u dzieci przed nabyciem umiejtnoci mówienia, jak równie u niektórych zwierzt ­ szczególnie u malp ­ oraz u osób sparaliowanych (Irvine 2009: 552). Block wskazuje na rónic midzy bogactwem stanów dowiadczanych w danej chwili a ograniczon liczb ich reprezentacji pamiciowych, a take na ograniczon zdolno do opisywania i identyfikowania rónorodnych stanów mentalnych (Block 2005: 50). Twierdzi, e jestemy wiadomi wikszej iloci informacji, ni jestemy w stanie przekaza lub zidentyfikowa w kadej chwili. Odpowiedzialna jest za to wedlug niego wiadomo fenomenalna, która zawiera wicej informacji, ni jest dostpne w tzw. globalnej przestrzeni roboczej (Irvine 2009: 552). Wedlug Blocka, opieranie si wylcznie na relacjach podmiotu dotyczcych jego wlasnego dowiadczenia moe prowadzi do odkrycia tylko podstaw neuronalnych myli wyszego rzdu, zamiast podstaw neuronalnych wszystkich stanów wiadomych (Block 2005: 50). Tak szeroki zakres wiadomoci fenomenalnej budzi jednak wtpliwoci co do moliwoci identyfikacji wiadomoci fenomenalnej na drodze empirycznej. 2. Teza Blocka Wedlug Blocka, rozrónienie wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej (Block 1995) stanowi podstaw do naukowego poszukiwania dwóch rónych struktur, które odpowiadalyby za te rodzaje wiadomoci (Block 1996). Moliwe s zatem dwie tezy dotyczce neuronalnych korelatów wiadomoci. Teza nr 1 (teza Blocka): Za wiadomo fenomenaln s odpowiedzialne mechanizmy czy struktury odrbne od tych, które s odpowiedzialne za wiadomo dostpu. (Uzasadnialoby to poszukiwanie neuronalnych korelatów odrbnych dla wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej. Takie stanowisko przyjmuje Block). Teza nr 2: Za wiadomo fenomenaln s odpowiedzialne te same mechanizmy czy struktury, co za wiadomo dostpu. (Nalealoby wówczas poszukiwa jednego rodzaju korelatów wiadomoci). Block uwaa, e naley przyj moliwo, e odnosz si do dwóch rónych zjawisk (Block 1996). Podkrela naukow warto tego rozrónienia, które moe odgrywa znaczc rol w badaniach empirycznych (Block 1996). Twierdzi, e naley poszukiwa dwóch rodzajów korelatów neuronalnych wiadomoci: odrbnych dla wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej (Block 2005). Wskazuje, e empiryczne potwierdzenie jego tezy mona znale w szczególnoci w wynikach bada przeprowadzonych w ramach teorii detekcji sygnalu (Block 2005: 46, 48­49). Odrzuca wyjanienie wyników odwolujce si jedynie do ogólnego rozrónienia na procesy wiadome i niewiadome, zaproponowane przez Troya Vissera i Philipa Merikle'a, a poda za wyjanieniem autorstwa Michaela Snodgrassa, odwolujcym si do obnienia tzw. kryterium wykrycia. Wedlug Blocka, procesy poniej tego kryterium bylyby objte jedynie wiadomoci fenomenaln, bez rozprzestrzeniania w globalnej przestrzeni roboczej (Block 2005: 49). W swoim artykule spróbuj wykaza, e dane empiryczne, do których odwoluje si Block, nie potwierdzaj pierwszej hipotezy. Chocia analizowane dane empiryczne nie wystarczaj do udowodnienia tezy nr 2, w ich wietle zrozumiale jest dalsze poszukiwanie korelatu wiadomoci jednego rodzaju, a nie dwóch rodzajów, jak postuluje Block (Block 1996, 2005). 3. Argumenty teoretyczne za wprowadzeniem rozrónienia na wiadomo dostpu i wiadomo fenomenaln Hipotetycznymi przypadkami zaistnienia na stale lub w pewnym czasie u danej osoby tylko wiadomoci dostpu bez wiadomoci fenomenalnej s ,,zombie fenomenalne" i ,,nadlepowidzenie". Przykladów wiadomoci fenomenalnej bez wiadomoci dostpu poszukuje si analizujc zjawiska zachodzce przy odbieraniu bodców zmyslowych, takich jak np. halas uliczny. 3.1. wiadomo dostpu bez wiadomoci fenomenalnej Block przedstawia zombie fenomenalne jako przyklad istnienia wiadomoci dostpu bez wiadomoci fenomenalnej (Block 1995). Tego rodzaju zombie s hipotetycznymi istotami, które wygldalyby i zachowywalyby si dokladnie jak ludzie, ale nie mialyby adnych jakociowych stanów wiadomoci, czyli tzw. qualiów (Chalmers 1996: 95). Warto wspomnie, e kwesti kontrowersyjn jest ju sama moliwo wyobraenia sobie zombie fenomenalnych i zachodzenia jakichkolwiek istotnych rónic midzy nimi a ludmi (Dennett 1995), wic ten eksperyment mylowy nie zawsze uznawany jest za wystarczajcy argument nawet na rzecz rónicy pojciowej midzy wiadomoci dostpu a wiadomoci fenomenaln. Nawizujc do tego eksperymentu mylowego, jako przyklad osób z wlasnociami zombie fenomenalnych, ograniczonymi do pewnego obszaru percepcji, Block przedstawia osoby z hipotetycznym schorzeniem, okrelonym przez Blocka jako nadlepowidzenie (superblindsight). Wymylone jest ono w oparciu o rzeczywiste schorzenie, wystpujce u czci osób ze lepot korow i okrelane jako lepowidzenie. lepowidzenie powstaje w wyniku uszkodzenia pierwszorzdowej kory wzrokowej (V1) jednej lub obu pólkul (Banich, Compton 2003/2011: 158). W przypadku uszkodzenia jednostronnego pacjent z tym zaburzeniem nie widzi niczego w polowie pola widzenia poloonej przeciwstronnie do pólkuli z uszkodzonym obszarem (Koch 2004/2008: 230; Banich, Compton 2003/2011: 158). W obszarze widzenia objtym uszkodzeniem jest niewidomy (Koch 2004/2008: 230), tzn. czuje si lepy (Banich, Compton 2003/2011: 158). Pacjenci ze lepowidzeniem potrafi jednak zlokalizowa punkty lub smugi wiatla, wskazujc je lub kierujc w ich stron wzrok (Banich, Compton 2003/2011: 159). lepowidzcy potrafi te czasem odrónia np. krzy od kola (Koch 2004/2008: 230), potrafi odróni kierunek linii rónicych si nachyleniem o okolo 10 stopni, s take w stanie odróni, czy cel porusza si, czy jest statyczny. Mog te formulowa podstawowe sdy odnonie barw, np. okreli, czy kwadrat jest szary, czy czerwony (Banich, Compton 2003/2011: 159). Nigdy nie s jednak pewni, czy ich odpowiedzi s prawidlowe. Odpowiadajc na pytania, wyraaj raczej swoje przeczucia, a nie przekonania (Koch 2004/2008). Pacjenci mog take wykonywa ruchy adekwatne do ksztaltu przedmiotu znajdujcego si w polu lepowidzenia (Banich, Compton 2003/2011: 159). Przykladowo, chorzy mog prawidlowo ustawi rk tak, aby chwyci dany przedmiot (Banich, Compton 2003/2011: 159), czyli mog chwyta prawidlowo obiekty nie widzc ich ksztaltu (Koch 2004/2008: 230). Wykonanie zadania jest tym lepsze, im krótszy jest czas midzy pojawieniem si bodca a odpowiedzi. Oznacza to, e im szybciej pacjent wskazuje w kierunku jakiego celu znajdujcego si w lepym polu, tym dokladniej ten cel wskazuje (Koch 2004/2008: 230). Trafno odpowiedzi osiga poziom przypadkowy, gdy ruch jest zbyt wolny lub cel zbyt slabo wyodrbnia si z tla. Moliwe jest natomiast pojawienie si nieokrelonego wiadomego postrzeenia, gdy ruch jest dostatecznie wyrany (Koch 2004/2008). W kadym jednak przypadku wykonanie zadania jest gorsze ni w przypadku w pelni normalnego widzenia (Banich, Compton 2003/2011: 159). Zdolnoci wzrokowe u pacjentów ze lepowidzeniem nie s normalne nie tylko z powodu ich niewiadomego charakteru. Nie zaobserwowano u tej grupy pacjentów zdolnoci ledzenia jednego z kilku niezalenie poruszajcych si celów ani zdolnoci przetwarzania informacji dotyczcej wikszej liczby obiektów. Nie ma te dowodów na to, by potrafili oni rozpoznawa zloone obrazy (Koch 2004/2008: 230). Naley podkreli, e pacjenci ze lepowidzeniem nie potrafi uywa informacji wzrokowej do planowania, gdy nie widz wiadomie i czuj si lepi. Na przyklad jeli zada si pacjentowi pytanie, czy w niewidzcej czci pola znajduje si butla z wod, i bdzie si on czul zmuszony na nie odpowiedzie, to nawet jeli udzieli prawidlowej odpowiedzi, i tak nie bdzie zdolny uy tej wiadomoci np. na pustyni podczas planowania, którdy i. Innymi slowy, nie zachodzi u tych chorych jakiekolwiek spontaniczne, intencjonalne wykorzystywanie informacji plyncej ze lepego pola. Stanowi to istotn rónic midzy ludmi ze lepowidzeniem a zombie fenomenalnymi (Koch 2004/2008: 230), gdy zombie s zupelnie nieodrónialne od ludzi pod wzgldem funkcjonalnym (Chalmers 1996: 95), czyli zachowuj si dokladnie tak, jakby mialy takie same subiektywne wraenia. Block analizuje pacjentów ze lepowidzeniem jako przyklad braku zarówno wiadomoci fenomenalnej, jak i wiadomoci dostpu, gdy pacjenci ci ani nie maj poczucia, e co widz w lepym polu, ani nie potrafi wykorzysta informacji plyncej ze lepego pola jako przeslanki w rozumowaniu i racjonalnym kontrolowaniu dzialania lub mowy (Block 1995). Nastpnie Block rozwaa hipotetyczne schorzenie, które okrela mianem ,,nadlepowidzenia" (superblindsight). Pacjent z takim schorzeniem samodzielnie, z wlasnej inicjatywy, stwierdzalby poprawnie, co jest w lepym polu, bez koniecznoci proszenia go, by to zrobil. Wówczas tre przekonania, e w jego polu wzrokowym jest jaki przedmiot, bylaby przykladem wiadomoci dostpu bez wiadomoci fenomenalnej. Osoba z tak chorob bylaby przykladem bardzo ograniczonego, czciowego zombie ­ wiadomo dostpu bez wiadomoci fenomenalnej dotyczylaby tylko wybranego wycinka jej pola widzenia, mianowicie pola objtego nadlepowidzeniem. Nigdy jednak nie zaobserwowano nadlepowidzenia w naturze, co podkrela take sam Block (1995). Nadlepowidzenie stanowi zatem jedynie przyklad moliwoci logicznej istnienia wiadomoci dostpu bez wiadomoci fenomenalnej. Moliwo naturalna takiego zjawiska nie znajduje adnego potwierdzenia w rzeczywistych przypadkach lepowidzenia. 3.2 wiadomo fenomenalna bez wiadomoci dostpu Block analizuje take moliwe przypadki wystpowania wiadomoci fenomenalnej bez wiadomoci dostpu. Jako jeden z nich przedstawia sytuacj, gdy osoba glboko zaangaowana w jak dyskusj nagle, w poludnie, orientuje si, e za oknem kto ogluszajcym mlotem pneumatycznym wierci dziur na ulicy. Block stwierdza, e taka osoba, zajta rozmow, caly czas zdawala sobie spraw z halasu (to be aware), ale dopiero w poludnie zaczla wiadomie zdawa sobie z tego spraw (to be consciously aware) (Block 1995). Przed poludniem osoba byla wiadoma fenomenalnie halasu, a dopiero w poludnie miala zarówno wiadomo dostpu, jak i wiadomo fenomenaln halasu (Block 1995). Na podstawie tego przykladu Block okrela wiadomo fenomenaln jako przytomno (awareness), a wiadomo dostpu jako wiadom przytomno (conscious awareness) (Block 1995). Moliwe jest jednak zmodyfikowanie pojcia wiadomoci dostpu. W ujciu przyjtym przez Davida Chalmersa wiadomo dostpu obejmuje treci, które s bezporednio dostpne do wykorzystania w kontrolowaniu szerokiego zakresu zachowa, szczególnie zachowa zamierzonych (Chalmers 1997), a niekoniecznie musz by aktualnie rzeczywicie wykorzystywane. W tym zmodyfikowanym ujciu halas za oknem byl caly czas objty wiadomoci dostpu: informacja o halasie byla bezporednio dostpna caly czas, tylko po prostu do niej nie sigano (Chalmers 1997). Tre obecna w wiadomoci dostpu moe by treci dowiadczenia, czyli moe by zaczerpnita ze wiadomoci fenomenalnej (Chalmers 1997). Argumentacja przedstawiona przez Chalmersa wskazuje, e rozrónienie midzy wiadomoci dostpu a wiadomoci fenomenaln pozostaje niejasne i problematyczne ju na samym poziomie pojciowym. 4. a teoria detekcji sygnalów Przytaczane przez Blocka dane empiryczne majce potwierdza zasadno poszukiwania dwóch rodzajów korelatów wiadomoci ­ takie jak badania w obrbie paradygmatu bldu w wykluczaniu (exclusion failure paradigm) w ramach teorii detekcji sygnalów ­ równie budz kontrowersje. Moliwa jest odmienna ich interpretacja, niepotwierdzajca tego, e wiadomo fenomenalna moe wystpowa bez wiadomoci dostpu. Omawiane badania opieraj si na testach wykluczania, w których badani maj uzupelni trzy litery tak, aby utworzy wyraz inny ni taki, który przed chwil zostal im wywietlony. Jeli wyraz wywietla si przez okolo 50 ms, badani maj znaczc tendencj do popelniania bldów, czyli uzupelniaj trzy litery tak, e podaj wlanie wywietlone slowo. Jeli natomiast wyraz wywietla si przez okolo 250 ms, to badanym udaje si wykona zadanie poprawnie. Te wyniki zwyklo si wyjania tlumaczc, e bodce trwajce 50 ms s postrzegane niewiadomie, a bodce trwajce 250 ms ­ wiadomie. Troy Visser i Philip Merikle wykazali jednak, e motywacja wplywa na wyniki tych testów, take dla bodców trwajcych 50 ms, czyli dotychczas interpretowanych jako obejmowane procesami niewiadomymi. Zwikszenie motywacji powoduje, e niewiadome procesy przy bodcach trwajcych 50 ms staj si procesami wiadomymi (Visser, Merikle 1999: 109). Ich badania przedstawiam dokladniej w sekcji 4.2. W ramach argumentacji na rzecz istnienia odrbnych korelatów wiadomoci dostpu oraz wiadomoci fenomenalnej Block przytacza interpretacj Michaela Snodgrassa (2005: 49). Snodgrass twierdzi, e wzrost motywacji powoduje obnienie kryterium wykrycia bodca u badanych. To obnienie powoduje, e procesy przy bodcach trwajcych 50 ms staj si w pelni wiadome. Nie oznacza to jednak wedlug niego, e przed obnieniem kryterium procesy te byly zupelnie niewiadome. Mogly by ju wiadome, chocia ta wiadomo byla innego rodzaju ni po obnieniu kryterium (Snodgrass 2002: 549). Block uwaa, e bodce trwajce 50 ms mog by wiadome fenomenalnie, chocia informacja o nich nie jest dostpna w globalnej przestrzeni roboczej (Block 2005: 49), odpowiadajcej, wedlug Blocka, wiadomoci dostpu (Block 2005: 47). Argumentacja Blocka wskazuje jednak tylko na moliwo wystpowania wiadomoci fenomenalnej bez szczególnego rodzaju wiadomoci dostpu okrelanej przez Blocka mianem wiadomoci refleksyjnej (Block 2001: 203), a niekoniecznie calkowicie bez wiadomoci dostpu. Problem ten pelniej przedstawiam w sekcji 4.3. Ponadto badania Stevena J. Haasego i Gary'ego D. Fiska wskazuj, e informacja o impulsach trwajcych okolo 50 ms wci moe by objta wiadomoci dostpu, a bld w wykonaniu testu wykluczania wiadczy jedynie o zbyt malej iloci dostpnej informacji. Szerzej omawiam t kwesti w sekcji 4.4. 4.1. Wykorzystanie teorii detekcji sygnalów w badaniach percepcji Teoria detekcji sygnalów jest modelem ukazujcym, w jaki sposób systemy wykrywaj sygnal poród szumu. Teoria ta moe równie opisywa zjawiska zachodzce podczas percepcji u czlowieka (Irvine 2009: 552). Ogólnie, im bardziej bodziec jest podobny do jakiego slowa, tym latwiej jest go wykry. W rodkowym punkcie przedzialu na skali podobiestwa do slów pewne slowa mog wydawa si szumem, a pewne rozdaje szumów mog zdawa si slowami, co prowadzi do moliwoci wystpienia bldów w detekcji slów (Irvine 2009: 552). Poniewa rozklad szumu (na rys. 1 po lewej) i rozklad sygnalu naloonego na szum (na rys. 1 po prawej) zachodz na siebie, badany musi zadecydowa, jaki stopie podobiestwa do slowa bdzie traktowa jako wykrycie slowa. Jeli ten stopie czy poziom bdzie zbyt wysoki, to badanemu nie uda si wykry pewnych slów. Wystpowa wówczas bd falszywie ujemne próby. Jeli z kolei ten poziom bdzie zbyt niski, badany bdzie nieprawidlowo rozpoznawal szum jako slowa. Bd wówczas rejestrowane próby falszywie dodatnie (Irvine 2009: 552). Poziom, przy którym badani zaczynaj wykrywa slowa, nazywa si kryterium wykrycia (punktem kryterialnym). Przyjmuje on rón warto w zalenoci od typu zadania, od typu i dlugoci trwania treningu oraz od motywacji (Irvine 2009: 552­553). Rónice midzy kryteriami wykrycia u osób odbierajcych bodce nie wynikaj z rónic w otrzymywanych informacjach, ale determinuj prawdopodobiestwo wystpienia prób falszywie dodatnich i falszywie ujemnych (Heeger 2003­2007). Odpowiedzi badanego na pytanie, czy dany bodziec zostal wywietlony lub czy go widzial, odzwierciedlaj wic nie tylko stopie, w jakim badany rzeczywicie go widzial, ale take próg kryterium wykrycia u badanego (Block 2005: 48). W zwizku z tym w dwóch badaniach, w których badani mieli takie same treci dowiadczeniowe, mona zaobserwowa inne odpowiedzi udzielone przez nich na pytanie, czy dostrzegli bodziec (Block 2005: 48). Rys. 1. O decyzji o wykrywaniu (Snodgrass 2002, ze zmianami) Wybrany poziom kryterium wykrycia wplywa na subiektywny próg, poniej którego badani przestaj spontanicznie zglasza obecno bodca (albo jego identyczno, w zalenoci od eksperymentu). Punkt ten mona traktowa jako próg wiadomej percepcji. Poniewa jednak ten próg moe si zmienia wraz z kryterium wykrycia, nie odzwierciedla on odpowiednio pod- stawowej zdolnoci badanego do odróniania lub identyfikowania bodców. Teoria detekcji sygnalów umoliwila znalezienie niezmiennej miary zdolnoci badanego do wykonania zadania. Wczeniej trzeba si bylo opiera na subiektywnych wskanikach percepcji, które nie bior pod uwag kryterium wykrycia wplywajcego na reakcj badanego. Teoria detekcji sygnalów dostarcza obiektywnego wskanika wraliwoci badanego na bodziec. Mona jej uy do znalezienia warunków minimalnych, np. minimalnego czasu trwania bodca podczas przeprowadzania bada (Irvine 2009: 553). Obiektywny próg detekcji bodca wskazuje poziom, poniej którego badany nie jest ju w stanie wykry sygnalu sporód szumu (wypowiedzie si ,,tak" lub ,,nie" w reakcji na podsuwan odpowied), a obiektywny próg identyfikacji bodca wskazuje poziom, poniej którego badany nie jest ju w stanie zidentyfikowa bodca sporód kilku moliwych wyborów. Próg detekcji jest zazwyczaj niszy ni próg identyfikacji, poniewa do wykrycia sygnalu potrzeba mniej informacji ni do jego zidentyfikowania (Irvine 2009: 553). 4.2. Wplyw motywacji na poprawno wykonania testu wykluczenia Visser i Merikle przeprowadzili seri bada majcych na celu przeanalizowanie wplywu motywacji na wiadome i niewiadome procesy (Visser, Merikle 1999: 95). Badacze wycignli z nich wniosek, e motywacja wplywa na wiadome i niewiadome procesy zachodzce przy percepcji (Visser, Merikle 1999: 98). Wzrost motywacji powoduje objcie wiadomoci bodców trwajcych 50 ms, które zazwyczaj s postrzegane niewiadomie (Visser, Merikle 1999: 109). Ich wyjanienie nie odwoluje si wic do dwóch odrbnych rodzajów wiadomoci, a jedynie do podzialu na procesy wiadome i niewiadome. Badania te nie potwierdzaj tezy Blocka, chocia pozostawiaj otwart drog dla interpretacji (przedstawionej w sekcji 4.3), któr mona próbowa wykorzysta w trakcie udowadniania jego tezy. W eksperymentach wywietlano badanym picioliterowe angielskie wyrazy. Kady z wyrazów spelnial dwa kryteria. Po pierwsze, trzy pierwsze litery kadego z nich dalo si uzupelni tak, by utworzy co najmniej dwa inne picioliterowe wyrazy angielskie. Po drugie, przynajmniej jeden z dwóch alternatywnych wyrazów czciej wystpowal w jzyku angielskim ni wyraz wybrany do wywietlania (Visser, Merikle 1999: 98, 103). Wyrazy wywietlano uczestnikom na monitorze przez 50 lub 250 ms (Visser, Merikle 1999: 98, 103). Przed i po wywietleniu kadego z wyrazów wystpowalo maskowanie w postaci 10 przypadkowych liter ukladajcych si w cig bez znaczenia, wywietlany przez 500 ms (Visser, Merikle 1999: 98, 103). W pierwszym eksperymencie, przed rozpoczciem badania podzielono badanych losowo na grup kontroln, w której kady za udzial w badaniu otrzymywal 6 dolarów, oraz grup osób dodatkowo motywowanych wysz kwot, w której kademu uczestnikowi przed rozpoczciem badania obiecywano maksymalnie 15 dolarów, pomniejszone ewentualnie za kade bldne wlczenie lub wykluczenie, a do osignicia minimalnej kwoty 6 dolarów. Kady badany wykonywal testy wlczania, czyli uzupelniania podanych trzech liter dwiema literami, tak aby utworzy wlanie wywietlone slowo, oraz testy wykluczania, czyli uzupelniania trzech liter dwiema literami, tak aby utworzy slowo inne ni wlanie wywietlone (Visser, Merikle 1999: 98­99). W eksperymencie nie zaobserwowano wplywu zwikszonej motywacji na wyniki w tecie wlczania (grupa kontrolna i grupa motywowana osigaly podobne rezultaty). W tecie wykluczania zaobserwowano natomiast, e zwikszona motywacja pozytywnie wplywa na poprawno wykonania zadania zarówno dla wyrazów wywietlanych przez 50 ms, jak i 250 ms (Visser, Merikle 1999: 100). Drugi eksperyment, w którym przeprowadzono wylcznie test wykluczania, potwierdzil dodatni wplyw motywacji na poprawno wykonywania tego testu (Visser, Merikle 1999: 103­104). Autorzy bada wyjanili wyniki testów, wskazujc, e podwyszona motywacja zwiksza poziom uwagi badanych skierowanej na wykonanie zadania, tym samym umoliwiajc badanym czciej poprawnie wykluczy wywietlony wyraz (Visser, Merikle 1999: 104). Wzrost motywacji zwiksza uwag, co z kolei zwiksza poziom wiadomego przetwarzania, a zmniejsza poziom przetwarzania niewiadomego (Visser, Merikle 1999: 109). Visser i Merikle twierdz, e informacja na poziomie bodca trwajcego 50 ms moe by przetwarzana zarówno wiadomie, czyli intencjonalnie, jak i niewiadomie, czyli automatycznie. W zwyklych warunkach procesy niewiadome zwyciaj, co skutkuje przewidywalnymi i automatycznymi efektami, takimi jak prymowanie. Prymowanie sprawia, e badani automatycznie powtarzaj niewiadomie postrzeony wyraz, co powoduje poprawne wykonanie testu wlczania, a bldne testu wykluczania. Wraz ze wzrostem motywacji, a wic take ze wzrostem uwagi powiconej zadaniu, wiadoma intencjonalna kontrola moe przeway nad efektami prymowania, które zazwyczaj s automatyczne. Uwaga moe wic sprawi, e bodce na niskim poziomie bd dostpne w globalnej przestrzeni roboczej. Wraz ze wzrostem uwagi, wczeniej nieuywana, a wic niewiadoma informacja moe sta si wiadoma. Model Vissera i Merikle'a nie zawiera poziomu wiadomoci bez wiadomoci dostpu, wic percepcja kadego rodzaju poniej progu subiektywnego jest calkowicie niewiadoma (Irvine 2009: 554). Wedlug Vissera i Merikle'a, jedynymi bodcami, których jest si wiadomym, s te, z których aktualnie robi si uytek, o których informuje si innych, których uywa si w rozumowaniach itd. Wszelkie bodce, które nie s przedstawiane powyej progu subiektywnego i nie s obecne w globalnej przestrzeni roboczej, s zupelnie niewiadome (Irvine 2009: 554). Mona wic powiedzie, e Visser i Merikle przyjmuj jedno rozumienie wiadomoci ­ lczcej elementy wiadomoci dostpu i fenomenalnej. To, co nie jest objte wiadomoci dostpu, jest niewiadome. Wyniki ich bada nie stanowi dowodu na istnienie dwóch rodzajów wiadomoci, a ich wyjanienie przemawia za poszukiwaniem jednego rodzaju neuronalnych korelatów wiadomoci. 4.3. Motywacja a obnienie konserwatywnego kryterium wykrycia Michael Snodgrass zaproponowal odmienn interpretacj wyników eksperymentów Vissera i Merikle'a, badajcych bld w wykluczaniu (Snodgrass 2002). Uwaa on, e bld w wykluczaniu nie musi oznacza, e bodziec byl postrzegany niewiadomie. Bld w wykluczaniu moe wiadczy jedynie o tym, e bodziec nie przekroczyl kryterium wykrycia u badanych, co pozwoliloby im stwierdzi, e rzeczywicie widzieli wywietlony przed chwil wyraz. Rónica jakociowa zaobserwowana w badaniu (poprawne kontra niepoprawne wykonanie testu wykluczania) nie musi odgranicza procesów wiadomych od niewiadomych. Wedlug Snodgrassa, moe ona odgranicza od siebie dwa róne rodzaje procesów wiadomych (Snodgrass 2002: 549). Rys. 2. Rodzaje percepcji wedlug Snodgrassa i Shevrina W tej interpretacji wyrónia si dwa znaczenia terminu ,,wiadomo", wedlug których mona okrela percepcj jako wiadom. Snodgrass i Shevrin przyjmuj istnienie wiadomoci fenomenalnej, która odnosi si do treci dowiadczenia czy postrzee oraz qualiów per se, oraz wiadomoci refleksyjnej, która jest metapoznawczym procesem wyszego rzdu, zwizanym z refleksj nad treciami fenomenalnymi i ich oszacowywaniem (Snodgrass, Shevrin 2006: 74). Z takim podzialem wiadomoci wie si trójpoziomowa hierarchiczna struktura opisujca rodzaje percepcji. Na najniszym poziomie znajduje si zupelnie niewiadoma percepcja, która nie ma adnej reprezentacji ani w wiadomoci fenomenalnej, ani refleksyjnej. Na wyszym poziomie znajduj si postrzeenia wiadome fenomenalnie, ale niewiadome refleksyjnie. Z kolei na najwyszym poziomie wystpuje percepcja wiadoma zarówno fenomenalnie, jak i refleksyjnie (Snodgrass, Shevrin 2006: 74). Ten ostatni rodzaj wiadomoci wybiera tylko najbardziej istotne sporód treci fenomenalnych, które s nastpnie przetwarzane na wyszym poziomie. W danej chwili tylko niewielki zbiór treci fenomenalnie wiadomych jest wiadomy take refleksyjnie, kada tre fenomenalnie wiadoma moe jednak sta si take refleksyjnie wiadoma. Nie istniej wic adne treci fenomenalnie wiadome, które z zasady nie moglyby sta si treciami wiadomymi refleksyjnie. W odrónieniu od nich, postrzeenia fenomenalnie niewiadome z zasady s niewiadome zarówno fenomenalnie, jak i refleksyjnie (Snodgrass, Shevrin 2006: 74). Snodgrass i Shevrin zaproponowali nastpujce wyjanienie analizowanych bada. W normalnych warunkach badani s niewiadomi refleksyjnie impulsów znajdujcych si poniej progu subiektywnego, poniewa nie wierz, e mog je postrzega ­ tzn. maj bardzo niski poziom pewnoci co do takiej moliwoci (Snodgrass, Shevrin 2006: 74­75). Zazwyczaj wic ignoruj takie impulsy. Mog one jednak wci na nich wplywa, chocia nie s rejestrowane ani modyfikowane przez wiadomo refleksyjn i jej narzdzia. Gdy uczestnicy stan si odpowiednio zmotywowani, mog obniy swoje kryterium i obj takie impulsy wiadomoci refleksyjn, co umoliwia wiadom kontrol nad odpowiedzi (Snodgrass, Shevrin 2006: 75). Wedlug Blocka, tego typu badania wskazuj, e impulsy trwajce 50 ms s wiadome fenomenalnie, chocia informacja o nich nie jest rozprzestrzeniana w globalnej przestrzeni roboczej (Block 2005: 49). Block stwierdza natomiast, e w przypadkach poprawnego wykonania testu wykluczania badani musz obj bodce trwajce 50 ms wiadomoci refleksyjn (Block 2001: 205; 2005: 49). wiadomo refleksyjn rozumie jako specjalny rodzaj wiadomoci dostpu, w której badany ma stan fenomenalny i jaki inny stan o tym stanie fenomenalnym, np. myl o stanie fenomenalnym (Block 2001: 203). Block przyjmuje, e wzrost motywacji obnia kryterium wykrycia. Bodziec jest wówczas objty nie tylko wiadomoci fenomenaln, ale take refleksyjn: percepcja fenomenalna wywietlonego wyrazu sprawia, e badany uzupelnia podane litery innym wyrazem, chocia myli, e nie widzial wywietlonego slowa, a towarzyszy temu pewien rodzaj monologu wewntrznego u badanego. Mona ten monolog opisa nastpujco: ,,Prawdopodobnie nie widzialem tego wyrazu, ale jeli go widzialem, to byl to wyraz X, wic lepiej uzupelni podane litery tak, by otrzyma wyraz Y" (Block 2005: 49). Poprawne wykluczenie wyrazu wymaga wic istnienia wiadomoci fenomenalnej i refleksyjnej, bd- cej specjalnym typem wiadomoci dostpu. Niepoprawne wykonanie testu wykluczenia wiadczy o braku wiadomoci refleksyjnej, ale nie wyklucza istnienia wiadomoci fenomenalnej. Block przedstawia t interpretacj jako argument na rzecz szukania odrbnych korelatów neuronalnych wiadomoci fenomenalnej i dostpu (w tym refleksyjnej) (Block 2005: 49). Wydaje si jednak, e interpretacja wyników zaproponowana przez Snodgrassa i Shevrina nie potwierdza tezy Blocka. Odwoluje si ona do poj wiadomoci fenomenalnej i wiadomoci refleksyjnej, które same w sobie s kontrowersyjne i wymagaj wyjanienia. Ponadto, jak zauwaa Irvine (2009), nawet jeli niepoprawne wykonanie testu wykluczenia wiadczy wedlug Blocka o braku wiadomoci refleksyjnej, nie musi ono koniecznie wiadczy o braku wiadomoci dostpu. By moe zatem bodce poniej progu wykrycia s objte wiadomoci fenomenaln i równoczenie wiadomoci dostpu, chocia nie jest to wiadomo refleksyjna (Irvine 2009: 558). Nadal zatem nie ma empirycznych dowodów na rzecz szukania odrbnych korelatów dla wiadomoci fenomenalnej i wiadomoci dostpu, gdy mog one zawsze wystpowa razem. Podobnie uwaaj Fisk i Haase, wedlug których badani z wysokim punktem kryterialnym mog wci postrzega wiadomie sygnaly znajdujce si poniej tego punktu, ale popelnia bldy w tecie wykluczania ze wzgldu na niski stopie pewnoci i powtpiewanie w wiarygodno uzyskanych informacji (Fisk, Haase 2006: 4249). W zwizku z tym sygnaly poniej punktu kryterialnego mog by wci objte wiadomoci dostpu (a moe nawet wiadomoci refleksyjn), a bldy w wykluczaniu mog wystpowa jedynie na skutek powtpiewania w warto informacji na temat tych impulsów lub niewystarczajcej iloci tej informacji do poprawnego wykonania zadania. 4.4. Poprawa wykonania testu wykluczania przy podanych moliwych odpowiedziach oraz brak jakociowej rónicy na osiach detekcji i identyfikacji Twierdzenie, na którym opiera si uzasadnienie Blocka dla jego tezy o istnieniu odrbnych korelatów wiadomoci, moe równie zosta podwaone empirycznie. Przeprowadzono badania, w których ulatwia si test wykluczania dziki podsuwaniu moliwych odpowiedzi, z których badany ma wybra wyraz niewywietlony (Haase, Fisk 2001, 2006). Ich wyniki mog wiadczy o tym, e badani obejmuj bodce trwajce 50 ms wiadomoci dostpu, nawet jeli popelniaj bldy w wykluczaniu. Ponadto wyniki te podwaaj istnienie niewiadomej percepcji, wskazujc na liniow zaleno midzy detekcj a identyfikacj wyrazu. Wyniki Haasego i Fiska nie potwierdzaj tezy Blocka, a tym samym nie daj uzasadnienia dla poszukiwania neuronalnych korelatów odrbnych dla wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej. Po pierwsze, w tecie wykluczania podanie badanym dwóch wyrazów do wyboru jako moliwych odpowiedzi znaczco wplywa na poprawno wykonania zadania. Moe to oznacza, e badani wiadomie uzyskuj pewn informacj w trakcie krótkiego wywietlenia slowa, ale tej informacji jest zbyt malo, by mogli sami poda (zidentyfikowa) wywietlony wyraz. Innymi slowy, zadanie wykluczania jest trudne. Jeli natomiast badani maj podane dwie moliwe odpowiedzi do wyboru, udaje im si lepiej wykorzysta posiadane informacje odnonie wywietlonego wyrazu, nawet jeli tych informacji jest niewiele. Wykonuj wówczas test wykluczania lepiej, gdy zadanie staje si latwiejsze (Fisk, Haase 2006: 4249). Po drugie, moliwe jest wykazanie, e w analizowanych eksperymentach nie pojawia si adna rónica jakociowa na osi poprawnych wyników w procesach detekcji i identyfikacji bodców, która mialaby odpowiada przejciu od procesów niewiadomych do wiadomych (Haase, Fisk 2001). Haase i Fisk (2001) wykazali, e zdolno do identyfikowania impulsu wzrasta liniowo wraz ze wzrostem pewnoci co do wykrycia sygnalu. Badanym wywietlano picioliterowe wyrazy przez 33 ms, maskowane cigami liter. Nastpnie pokazywano im dwa wyrazy ­ wyraz wywietlany i inny o podobnej czstotliwoci wystpowania w jzyku. Badanych proszono o okrelenie w szeciostopniowej skali ich stopnia pewnoci, e który z dwóch podanych wyrazów byl wywietlony. Po udzieleniu odpowiedzi badani byli proszeni o wybranie tego wyrazu sporód dwóch wskazanych, który wedlug nich byl wywietlany, nawet gdy w pierwszej czci zadania wybrali najniszy stopie 1 ­ oznaczajcy, e wydaje im si, e aden z wyrazów nie byl wywietlany (Haase, Fisk 2001: 445­447). Badanie wykazalo, e im nisza jest punktacja wybrana przez badanych jako okrelajca ich stopie pewnoci, e który z dwóch podanych wyrazów byl wczeniej wywietlany, tym nisza jest zdolno do poprawnego zidentyfikowania slowa; im wysza natomiast jest ich pewno detekcji wyrazu, tym lepiej bdzie wykonane zadanie zidentyfikowania tego wyrazu (Haase, Fisk 2001: 449). Mona powiedzie, e jeli latwo jest wykry dany wyraz, to latwo go te zidentyfikowa. Jeli natomiast sygnal nie jest latwy do wykrycia na tle szumu, to jest mniej wyrany i trudniejszy do zidentyfikowania (Haase, Fisk 2001: 450). Teorie percepcji niewiadomej zakladaj, e nawet jeli badany nie ma pewnoci, e dany wyraz zostal wywietlony, wci moe niewiadomie przetworzy dany wyraz w wystarczajcym stopniu, by go poprawnie zidentyfikowa (Haase, Fisk 2001: 453). W calym spektrum nie zaobserwowano jednak adnych przypadków znaczco bardziej poprawnej identyfikacji przy niskim stopniu pewnoci co do detekcji, czyli nie zaobserwowano adnego punktu, poniej którego moglaby zachodzi niewiadoma percepcja (Haase, Fisk 2001: 453). Fisk i Haase (2006) wykonali kolejne badanie, w którym wywietlano sygnaly przez 43 ms i 57 ms. W polowie prób wywietlano wyraz, a w drugiej polowie sygnal niebdcy wyrazem, kade z nich odpowiednio maskowane (Fisk, Haase 2006: 4246). Najpierw pytano badanych, czy wywietlany byl wyraz, czy sygnal niebdcy wyrazem, aby sprawdzi, czy doszlo do detekcji wyrazu. Nastpnie proszono o wykonanie testu wykluczenia wywietlonego sygnalu, w którym podawano dwie moliwe odpowiedzi (Fisk, Haase 2006: 4246). Podawanie badanym dwóch moliwych odpowiedzi znaczco wplynlo na popraw testu wykluczania. Badani potrafili wiadomie i celowo wybra sygnal inny ni wywietlony, co sugeruje, e wiadomie postrzegali ilo informacji wystarczajc do tego, aby poprawnie wykona test wykluczenia (Fisk, Haase 2006: 4246). Moliwe, e badani postrzegaj pewne dane odnonie wywietlanych slów, a nastpnie wykorzystuj te dane, by zawzi zbiór moliwych odpowiedzi (Fisk, Haase 2006: 4249). Jeli np. wywietlane bylo slowo ,,reader", to nawet jeli badany nie zidentyfikowal w pelni tego slowa, sama informacja, e slowo zawieralo wydluenie górne, pozwala wybra w tecie wykluczenia ,,reason" zamiast ,,reader" (Irvine 2009: 555). Sugeruje to, e badani obejmuj informacje na temat wywietlanych bodców wiadomoci dostpu, a problemy z wykonaniem testu wykluczenia wynikaj ze zbyt malej iloci dostpnej informacji. Problemy te zmniejszaj si, jeli badanym podaje si dwie moliwe odpowiedzi do wyboru, gdy mog oni wówczas lepiej wykorzysta informacj, do której maj dostp na temat wywietlonego sygnalu. Skoro nawet w przypadkach bardzo krótkiej prezentacji sygnalu, który byl maskowany, nie mona znale przekonujcego dowodu na istnienie percepcji niewiadomej, zasig wiadomej uwagi moe by szerszy, ni dotychczas sdzono (Haase, Fisk 2001: 465). Przeprowadzane badania podwaaj tez, e bldy w wykluczaniu wiadcz o istnieniu niewiadomej percepcji (Fisk, Haase 2006: 4250). Ulatwienie zadania dziki podsuwaniu moliwych odpowiedzi znaczco wplywa na popraw wykonania zadania, co sugeruje, e badani maj wiadomy dostp do pewnej ­ chocia niewielkiej ­ liczby danych w trakcie krótkiego wywietlania sygnalu (Fisk, Haase 2006: 4249). W wietle wyników tych bada nie istniej przekonujce dane, które mialyby wiadczy o istnieniu odrbnych korelatów wiadomoci. Skoro badania nie wykazaly przypadków wystpowania wiadomoci fenomenalnej bez wiadomoci dostpu, to nie uzasadniaj one poszukiwania dwóch rodzajów odrbnych korelatów wiadomoci. 5. Podsumowanie Podsumowujc, ani argumenty teoretyczne odwolujce si do nadlepowidzenia oraz zjawisk zachodzcych przy odbiorze bodców zmyslowych, ani badania empiryczne nad procesami percepcji w ramach teorii detekcji sygnalów nie stanowi wystarczajcego wiadectwa odrbnego wystpowania dwóch rodzajów wiadomoci. Wedlug Blocka, wyniki bada w ramach teorii detekcji sygnalów stanowi podstaw do szukania odrbnych korelatów wiadomoci. Block powoluje si w swojej argumentacji na interpretacj Snodgrassa. Okazuje si jednak, e przy pozostalych interpretacjach wyników przeprowadzonych bada, szczególnie przy uwzgldnieniu danych uzyskanych przez Haasego i Fiska, nie ma uzasadnienia dla szukania odrbnych korelatów wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej. W wietle wyników wspólczesnych bada bardziej zasadne wydaje si postulowanie jednego rodzaju wiadomoci, a tym samym poszukiwanie jednego rodzaju neuronalnych korelatów wiadomoci. W celu uzyskania bardziej obiecujcych teorii wiadomoci konieczne s jednak dalsze badania. Bibliografia Banich Marie T., Compton Rebecca J. (2003/2011), Cognitive Neuroscience, Belmont, CA: Wadsworth, Cengage Learning. Block Ned (1995), On Confusion About a Function of Consciousness, ,,Behavioral and Brain Sciences" 18, s. 227­247. Block Ned (1996), How Not to Find the Neural Correlate of Consciousness, http://cogprints.org/228/ [sierpie 2012]. Block Ned (2001), Paradox and Cross Purposes in Recent Work on Consciousness, ,,Cognition" 79, s. 197­219. Block Ned (2005), Two Neural Correlates of Consciousness, ,,Trends in Cognitive Sciences" 9, 2, s. 46­52. Chalmers David J. (1996), The Conscious Mind, New York: Oxford University Press. Chalmers David J. (1997), Availability: The Cognitive Basis of Experience?, w: The Nature of Consciousness, ed. Ned Block, Owen J. Flanagan, Guven Guzeldere: MIT Press. Dennett Daniel C. (1995), The Unimagined Preposterousness of Zombies, ,,Journal of Consciousness Studies" 4, 2, s. 322­326. Fisk Gary D., Haase Steven J. (2006), Exclusion Failure Does Not Demonstrate Unconscious Perception II: Evidence from a Forced-Choice Exclusion Task, ,,Vision Research" 46, s. 4244­4251. Haase Steven J., Fisk Gary D. (2001), Confidence in Word Detection Predicts Word Identification: Implications for an Unconscious Perception Paradigm, ,,The American Journal of Psychology" 114, 3, s. 439­468. Heeger David (2003­2007), Signal Detection Theory, http://www.cns.nyu. edu/~david/handouts/sdt/sdt.html [grudzie 2012]. Irvine, Elizabeth (2009), Signal Detection Theory, the Exclusion Failure Paradigm and Weak Consciousness ­ Evidence for the Access/Phenomenal Distinction?, ,,Consciousness and Cognition" 18, s. 551­560. Koch Christof (2004/2008), Neurobiologia na tropie wiadomoci, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Snodgrass Michael (2002), Disambiguating Conscious and Unconscious Influences: Do Exclusion Paradigms Demonstrate Unconscious Perception?, ,,The American Journal of Psychology" 115, 4, s. 545­579. Snodgrass Michael, Shevrin Howard (2006), Unconscious Inhibition and Facilitation at the Objective Detection Threshold: Replicable and Qualitatively Different Unconscious Perceptual, ,,Cognition" 101, 1, 43­79. Visser Troy, Merikle Philip (1999), Conscious and Unconscious Processes: The Effects of Motivation, ,,Consciousness and Cognition" 8, s. 94­113. Streszczenie Ned Block wprowadzil rozrónienie na wiadomo dostpu i wiadomo fenomenaln. Chocia Block dopuszcza moliwo, e obydwa rodzaje wiadomoci mog by cile ze sob polczone, to jednak uwaa, e wprowadzone rozrónienie moe sta si pomocne w badaniach naukowych i argumentuje na rzecz poszukiwania dwóch rodzajów neuronalnych korelatów wiadomoci ­ odrbnych dla wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej. Przytaczane jednak przez Blocka argumenty teoretyczne na rzecz wyróniania dwóch rodzajów wiadomoci ­ takie jak nadlepowidzenie i zjawiska zachodzce przy odbieraniu danych zmyslowych ­ oraz dane empiryczne majce potwierdza odrbne wystpowanie dwóch rodzajów wiadomoci, takie jak badania zwizane z paradygmatem bldu w wykluczaniu (exclusion failure paradigm) w ramach teorii detekcji sygnalów ­ budz kontrowersje. Moliwa jest odmienna interpretacja przytaczanych danych empirycznych, niepotwierdzajca tego, e wiadomo fenomenalna moe wystpowa bez wiadomoci dostpu. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Świadomość dostępu i świadomość fenomenalna

Download PDF
18 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/wiadomo-dost-pu-i-wiadomo-fenomenalna-eCStJpA6et
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0035
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0035 Slowa kluczowe: wiadomo dostpu, wiadomo fenomenalna, neuronalne korelaty wiadomoci, lepowidzenie, nadlepowidzenie, teoria detekcji sygnalów Amerykaski filozof umyslu Ned Block wprowadzil rozrónienie na wiadomo dostpu i wiadomo fenomenaln. wiadomo dostpu obejmuje procesy, które mona opisa funkcjonalistycznie, a wiadomo fenomenalna ­ takie zjawiska, których funkcjonalizm rzekomo nie jest w stanie opisa. Wedlug Blocka, rozrónienie to wystpuje nie tylko na poziomie poj, ale ma take odzwierciedlenie w rzeczywistoci (Block 1996, 2005). Odmienno dwóch rodzajów wiadomoci stanowi podstaw do szukania odrbnych korelatów wiadomoci dostpu i korelatów wiadomoci fenomenalnej (Block 2005). Zasadno wprowadzania takiego rozrónienia na poziomie czysto pojciowym pozostaje kwesti otwart, na temat której tocz si liczne dyskusje i której nie rozstrzygam w tym artykule. Zamierzam natomiast wykaza, e wbrew argumentacji Blocka nie ma obecnie wystarczajcego wiadectwa danych empirycznych na rzecz istnienia odrbnych korelatów tych dwóch rodzajów wiadomoci. 1. Dwa rodzaje wiadomoci wiadomo dostpu obejmuje stany, których tre jest przetwarzana przez systemy przetwarzania informacji (systemy pamici, planowania, oceniania alternatywnych rozwiza, podejmowania decyzji itp.) i dociera do systemu wykonawczego, gdzie moe by wykorzystana do sterowania rozumowaniem i zachowaniem (Block 1995). Innymi slowy, tre wiadomoci dostpu jest treci, o której informacja jest rozprzestrzeniana w globalnej przestrzeni roboczej (Block 2005: 46). wiadomo fenomenalna zwizana jest z dowiadczeniem ­ wraeniami, ,,jak to jest czego dowiadcza" (Nagel 1974, za: Block 1995). wiadomo fenomenalna obejmuje wlasnoci dowiadczeniowe wrae, uczu i spostrzee (Block 1995). Block zalicza do tego rodzaju wiadomoci równie wlasnoci dowiadczeniowe myli, pragnie i emocji (Block 1995). Za miar wiadomoci dostpu uznaje si zazwyczaj zdolno do relacjonowania swoich stanów, ale moliwe jest wystpowanie wiadomoci dostpu bez moliwoci relacjonowania, tak jak u dzieci przed nabyciem umiejtnoci mówienia, jak równie u niektórych zwierzt ­ szczególnie u malp ­ oraz u osób sparaliowanych (Irvine 2009: 552). Block wskazuje na rónic midzy bogactwem stanów dowiadczanych w danej chwili a ograniczon liczb ich reprezentacji pamiciowych, a take na ograniczon zdolno do opisywania i identyfikowania rónorodnych stanów mentalnych (Block 2005: 50). Twierdzi, e jestemy wiadomi wikszej iloci informacji, ni jestemy w stanie przekaza lub zidentyfikowa w kadej chwili. Odpowiedzialna jest za to wedlug niego wiadomo fenomenalna, która zawiera wicej informacji, ni jest dostpne w tzw. globalnej przestrzeni roboczej (Irvine 2009: 552). Wedlug Blocka, opieranie si wylcznie na relacjach podmiotu dotyczcych jego wlasnego dowiadczenia moe prowadzi do odkrycia tylko podstaw neuronalnych myli wyszego rzdu, zamiast podstaw neuronalnych wszystkich stanów wiadomych (Block 2005: 50). Tak szeroki zakres wiadomoci fenomenalnej budzi jednak wtpliwoci co do moliwoci identyfikacji wiadomoci fenomenalnej na drodze empirycznej. 2. Teza Blocka Wedlug Blocka, rozrónienie wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej (Block 1995) stanowi podstaw do naukowego poszukiwania dwóch rónych struktur, które odpowiadalyby za te rodzaje wiadomoci (Block 1996). Moliwe s zatem dwie tezy dotyczce neuronalnych korelatów wiadomoci. Teza nr 1 (teza Blocka): Za wiadomo fenomenaln s odpowiedzialne mechanizmy czy struktury odrbne od tych, które s odpowiedzialne za wiadomo dostpu. (Uzasadnialoby to poszukiwanie neuronalnych korelatów odrbnych dla wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej. Takie stanowisko przyjmuje Block). Teza nr 2: Za wiadomo fenomenaln s odpowiedzialne te same mechanizmy czy struktury, co za wiadomo dostpu. (Nalealoby wówczas poszukiwa jednego rodzaju korelatów wiadomoci). Block uwaa, e naley przyj moliwo, e odnosz si do dwóch rónych zjawisk (Block 1996). Podkrela naukow warto tego rozrónienia, które moe odgrywa znaczc rol w badaniach empirycznych (Block 1996). Twierdzi, e naley poszukiwa dwóch rodzajów korelatów neuronalnych wiadomoci: odrbnych dla wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej (Block 2005). Wskazuje, e empiryczne potwierdzenie jego tezy mona znale w szczególnoci w wynikach bada przeprowadzonych w ramach teorii detekcji sygnalu (Block 2005: 46, 48­49). Odrzuca wyjanienie wyników odwolujce si jedynie do ogólnego rozrónienia na procesy wiadome i niewiadome, zaproponowane przez Troya Vissera i Philipa Merikle'a, a poda za wyjanieniem autorstwa Michaela Snodgrassa, odwolujcym si do obnienia tzw. kryterium wykrycia. Wedlug Blocka, procesy poniej tego kryterium bylyby objte jedynie wiadomoci fenomenaln, bez rozprzestrzeniania w globalnej przestrzeni roboczej (Block 2005: 49). W swoim artykule spróbuj wykaza, e dane empiryczne, do których odwoluje si Block, nie potwierdzaj pierwszej hipotezy. Chocia analizowane dane empiryczne nie wystarczaj do udowodnienia tezy nr 2, w ich wietle zrozumiale jest dalsze poszukiwanie korelatu wiadomoci jednego rodzaju, a nie dwóch rodzajów, jak postuluje Block (Block 1996, 2005). 3. Argumenty teoretyczne za wprowadzeniem rozrónienia na wiadomo dostpu i wiadomo fenomenaln Hipotetycznymi przypadkami zaistnienia na stale lub w pewnym czasie u danej osoby tylko wiadomoci dostpu bez wiadomoci fenomenalnej s ,,zombie fenomenalne" i ,,nadlepowidzenie". Przykladów wiadomoci fenomenalnej bez wiadomoci dostpu poszukuje si analizujc zjawiska zachodzce przy odbieraniu bodców zmyslowych, takich jak np. halas uliczny. 3.1. wiadomo dostpu bez wiadomoci fenomenalnej Block przedstawia zombie fenomenalne jako przyklad istnienia wiadomoci dostpu bez wiadomoci fenomenalnej (Block 1995). Tego rodzaju zombie s hipotetycznymi istotami, które wygldalyby i zachowywalyby si dokladnie jak ludzie, ale nie mialyby adnych jakociowych stanów wiadomoci, czyli tzw. qualiów (Chalmers 1996: 95). Warto wspomnie, e kwesti kontrowersyjn jest ju sama moliwo wyobraenia sobie zombie fenomenalnych i zachodzenia jakichkolwiek istotnych rónic midzy nimi a ludmi (Dennett 1995), wic ten eksperyment mylowy nie zawsze uznawany jest za wystarczajcy argument nawet na rzecz rónicy pojciowej midzy wiadomoci dostpu a wiadomoci fenomenaln. Nawizujc do tego eksperymentu mylowego, jako przyklad osób z wlasnociami zombie fenomenalnych, ograniczonymi do pewnego obszaru percepcji, Block przedstawia osoby z hipotetycznym schorzeniem, okrelonym przez Blocka jako nadlepowidzenie (superblindsight). Wymylone jest ono w oparciu o rzeczywiste schorzenie, wystpujce u czci osób ze lepot korow i okrelane jako lepowidzenie. lepowidzenie powstaje w wyniku uszkodzenia pierwszorzdowej kory wzrokowej (V1) jednej lub obu pólkul (Banich, Compton 2003/2011: 158). W przypadku uszkodzenia jednostronnego pacjent z tym zaburzeniem nie widzi niczego w polowie pola widzenia poloonej przeciwstronnie do pólkuli z uszkodzonym obszarem (Koch 2004/2008: 230; Banich, Compton 2003/2011: 158). W obszarze widzenia objtym uszkodzeniem jest niewidomy (Koch 2004/2008: 230), tzn. czuje si lepy (Banich, Compton 2003/2011: 158). Pacjenci ze lepowidzeniem potrafi jednak zlokalizowa punkty lub smugi wiatla, wskazujc je lub kierujc w ich stron wzrok (Banich, Compton 2003/2011: 159). lepowidzcy potrafi te czasem odrónia np. krzy od kola (Koch 2004/2008: 230), potrafi odróni kierunek linii rónicych si nachyleniem o okolo 10 stopni, s take w stanie odróni, czy cel porusza si, czy jest statyczny. Mog te formulowa podstawowe sdy odnonie barw, np. okreli, czy kwadrat jest szary, czy czerwony (Banich, Compton 2003/2011: 159). Nigdy nie s jednak pewni, czy ich odpowiedzi s prawidlowe. Odpowiadajc na pytania, wyraaj raczej swoje przeczucia, a nie przekonania (Koch 2004/2008). Pacjenci mog take wykonywa ruchy adekwatne do ksztaltu przedmiotu znajdujcego si w polu lepowidzenia (Banich, Compton 2003/2011: 159). Przykladowo, chorzy mog prawidlowo ustawi rk tak, aby chwyci dany przedmiot (Banich, Compton 2003/2011: 159), czyli mog chwyta prawidlowo obiekty nie widzc ich ksztaltu (Koch 2004/2008: 230). Wykonanie zadania jest tym lepsze, im krótszy jest czas midzy pojawieniem si bodca a odpowiedzi. Oznacza to, e im szybciej pacjent wskazuje w kierunku jakiego celu znajdujcego si w lepym polu, tym dokladniej ten cel wskazuje (Koch 2004/2008: 230). Trafno odpowiedzi osiga poziom przypadkowy, gdy ruch jest zbyt wolny lub cel zbyt slabo wyodrbnia si z tla. Moliwe jest natomiast pojawienie si nieokrelonego wiadomego postrzeenia, gdy ruch jest dostatecznie wyrany (Koch 2004/2008). W kadym jednak przypadku wykonanie zadania jest gorsze ni w przypadku w pelni normalnego widzenia (Banich, Compton 2003/2011: 159). Zdolnoci wzrokowe u pacjentów ze lepowidzeniem nie s normalne nie tylko z powodu ich niewiadomego charakteru. Nie zaobserwowano u tej grupy pacjentów zdolnoci ledzenia jednego z kilku niezalenie poruszajcych si celów ani zdolnoci przetwarzania informacji dotyczcej wikszej liczby obiektów. Nie ma te dowodów na to, by potrafili oni rozpoznawa zloone obrazy (Koch 2004/2008: 230). Naley podkreli, e pacjenci ze lepowidzeniem nie potrafi uywa informacji wzrokowej do planowania, gdy nie widz wiadomie i czuj si lepi. Na przyklad jeli zada si pacjentowi pytanie, czy w niewidzcej czci pola znajduje si butla z wod, i bdzie si on czul zmuszony na nie odpowiedzie, to nawet jeli udzieli prawidlowej odpowiedzi, i tak nie bdzie zdolny uy tej wiadomoci np. na pustyni podczas planowania, którdy i. Innymi slowy, nie zachodzi u tych chorych jakiekolwiek spontaniczne, intencjonalne wykorzystywanie informacji plyncej ze lepego pola. Stanowi to istotn rónic midzy ludmi ze lepowidzeniem a zombie fenomenalnymi (Koch 2004/2008: 230), gdy zombie s zupelnie nieodrónialne od ludzi pod wzgldem funkcjonalnym (Chalmers 1996: 95), czyli zachowuj si dokladnie tak, jakby mialy takie same subiektywne wraenia. Block analizuje pacjentów ze lepowidzeniem jako przyklad braku zarówno wiadomoci fenomenalnej, jak i wiadomoci dostpu, gdy pacjenci ci ani nie maj poczucia, e co widz w lepym polu, ani nie potrafi wykorzysta informacji plyncej ze lepego pola jako przeslanki w rozumowaniu i racjonalnym kontrolowaniu dzialania lub mowy (Block 1995). Nastpnie Block rozwaa hipotetyczne schorzenie, które okrela mianem ,,nadlepowidzenia" (superblindsight). Pacjent z takim schorzeniem samodzielnie, z wlasnej inicjatywy, stwierdzalby poprawnie, co jest w lepym polu, bez koniecznoci proszenia go, by to zrobil. Wówczas tre przekonania, e w jego polu wzrokowym jest jaki przedmiot, bylaby przykladem wiadomoci dostpu bez wiadomoci fenomenalnej. Osoba z tak chorob bylaby przykladem bardzo ograniczonego, czciowego zombie ­ wiadomo dostpu bez wiadomoci fenomenalnej dotyczylaby tylko wybranego wycinka jej pola widzenia, mianowicie pola objtego nadlepowidzeniem. Nigdy jednak nie zaobserwowano nadlepowidzenia w naturze, co podkrela take sam Block (1995). Nadlepowidzenie stanowi zatem jedynie przyklad moliwoci logicznej istnienia wiadomoci dostpu bez wiadomoci fenomenalnej. Moliwo naturalna takiego zjawiska nie znajduje adnego potwierdzenia w rzeczywistych przypadkach lepowidzenia. 3.2 wiadomo fenomenalna bez wiadomoci dostpu Block analizuje take moliwe przypadki wystpowania wiadomoci fenomenalnej bez wiadomoci dostpu. Jako jeden z nich przedstawia sytuacj, gdy osoba glboko zaangaowana w jak dyskusj nagle, w poludnie, orientuje si, e za oknem kto ogluszajcym mlotem pneumatycznym wierci dziur na ulicy. Block stwierdza, e taka osoba, zajta rozmow, caly czas zdawala sobie spraw z halasu (to be aware), ale dopiero w poludnie zaczla wiadomie zdawa sobie z tego spraw (to be consciously aware) (Block 1995). Przed poludniem osoba byla wiadoma fenomenalnie halasu, a dopiero w poludnie miala zarówno wiadomo dostpu, jak i wiadomo fenomenaln halasu (Block 1995). Na podstawie tego przykladu Block okrela wiadomo fenomenaln jako przytomno (awareness), a wiadomo dostpu jako wiadom przytomno (conscious awareness) (Block 1995). Moliwe jest jednak zmodyfikowanie pojcia wiadomoci dostpu. W ujciu przyjtym przez Davida Chalmersa wiadomo dostpu obejmuje treci, które s bezporednio dostpne do wykorzystania w kontrolowaniu szerokiego zakresu zachowa, szczególnie zachowa zamierzonych (Chalmers 1997), a niekoniecznie musz by aktualnie rzeczywicie wykorzystywane. W tym zmodyfikowanym ujciu halas za oknem byl caly czas objty wiadomoci dostpu: informacja o halasie byla bezporednio dostpna caly czas, tylko po prostu do niej nie sigano (Chalmers 1997). Tre obecna w wiadomoci dostpu moe by treci dowiadczenia, czyli moe by zaczerpnita ze wiadomoci fenomenalnej (Chalmers 1997). Argumentacja przedstawiona przez Chalmersa wskazuje, e rozrónienie midzy wiadomoci dostpu a wiadomoci fenomenaln pozostaje niejasne i problematyczne ju na samym poziomie pojciowym. 4. a teoria detekcji sygnalów Przytaczane przez Blocka dane empiryczne majce potwierdza zasadno poszukiwania dwóch rodzajów korelatów wiadomoci ­ takie jak badania w obrbie paradygmatu bldu w wykluczaniu (exclusion failure paradigm) w ramach teorii detekcji sygnalów ­ równie budz kontrowersje. Moliwa jest odmienna ich interpretacja, niepotwierdzajca tego, e wiadomo fenomenalna moe wystpowa bez wiadomoci dostpu. Omawiane badania opieraj si na testach wykluczania, w których badani maj uzupelni trzy litery tak, aby utworzy wyraz inny ni taki, który przed chwil zostal im wywietlony. Jeli wyraz wywietla si przez okolo 50 ms, badani maj znaczc tendencj do popelniania bldów, czyli uzupelniaj trzy litery tak, e podaj wlanie wywietlone slowo. Jeli natomiast wyraz wywietla si przez okolo 250 ms, to badanym udaje si wykona zadanie poprawnie. Te wyniki zwyklo si wyjania tlumaczc, e bodce trwajce 50 ms s postrzegane niewiadomie, a bodce trwajce 250 ms ­ wiadomie. Troy Visser i Philip Merikle wykazali jednak, e motywacja wplywa na wyniki tych testów, take dla bodców trwajcych 50 ms, czyli dotychczas interpretowanych jako obejmowane procesami niewiadomymi. Zwikszenie motywacji powoduje, e niewiadome procesy przy bodcach trwajcych 50 ms staj si procesami wiadomymi (Visser, Merikle 1999: 109). Ich badania przedstawiam dokladniej w sekcji 4.2. W ramach argumentacji na rzecz istnienia odrbnych korelatów wiadomoci dostpu oraz wiadomoci fenomenalnej Block przytacza interpretacj Michaela Snodgrassa (2005: 49). Snodgrass twierdzi, e wzrost motywacji powoduje obnienie kryterium wykrycia bodca u badanych. To obnienie powoduje, e procesy przy bodcach trwajcych 50 ms staj si w pelni wiadome. Nie oznacza to jednak wedlug niego, e przed obnieniem kryterium procesy te byly zupelnie niewiadome. Mogly by ju wiadome, chocia ta wiadomo byla innego rodzaju ni po obnieniu kryterium (Snodgrass 2002: 549). Block uwaa, e bodce trwajce 50 ms mog by wiadome fenomenalnie, chocia informacja o nich nie jest dostpna w globalnej przestrzeni roboczej (Block 2005: 49), odpowiadajcej, wedlug Blocka, wiadomoci dostpu (Block 2005: 47). Argumentacja Blocka wskazuje jednak tylko na moliwo wystpowania wiadomoci fenomenalnej bez szczególnego rodzaju wiadomoci dostpu okrelanej przez Blocka mianem wiadomoci refleksyjnej (Block 2001: 203), a niekoniecznie calkowicie bez wiadomoci dostpu. Problem ten pelniej przedstawiam w sekcji 4.3. Ponadto badania Stevena J. Haasego i Gary'ego D. Fiska wskazuj, e informacja o impulsach trwajcych okolo 50 ms wci moe by objta wiadomoci dostpu, a bld w wykonaniu testu wykluczania wiadczy jedynie o zbyt malej iloci dostpnej informacji. Szerzej omawiam t kwesti w sekcji 4.4. 4.1. Wykorzystanie teorii detekcji sygnalów w badaniach percepcji Teoria detekcji sygnalów jest modelem ukazujcym, w jaki sposób systemy wykrywaj sygnal poród szumu. Teoria ta moe równie opisywa zjawiska zachodzce podczas percepcji u czlowieka (Irvine 2009: 552). Ogólnie, im bardziej bodziec jest podobny do jakiego slowa, tym latwiej jest go wykry. W rodkowym punkcie przedzialu na skali podobiestwa do slów pewne slowa mog wydawa si szumem, a pewne rozdaje szumów mog zdawa si slowami, co prowadzi do moliwoci wystpienia bldów w detekcji slów (Irvine 2009: 552). Poniewa rozklad szumu (na rys. 1 po lewej) i rozklad sygnalu naloonego na szum (na rys. 1 po prawej) zachodz na siebie, badany musi zadecydowa, jaki stopie podobiestwa do slowa bdzie traktowa jako wykrycie slowa. Jeli ten stopie czy poziom bdzie zbyt wysoki, to badanemu nie uda si wykry pewnych slów. Wystpowa wówczas bd falszywie ujemne próby. Jeli z kolei ten poziom bdzie zbyt niski, badany bdzie nieprawidlowo rozpoznawal szum jako slowa. Bd wówczas rejestrowane próby falszywie dodatnie (Irvine 2009: 552). Poziom, przy którym badani zaczynaj wykrywa slowa, nazywa si kryterium wykrycia (punktem kryterialnym). Przyjmuje on rón warto w zalenoci od typu zadania, od typu i dlugoci trwania treningu oraz od motywacji (Irvine 2009: 552­553). Rónice midzy kryteriami wykrycia u osób odbierajcych bodce nie wynikaj z rónic w otrzymywanych informacjach, ale determinuj prawdopodobiestwo wystpienia prób falszywie dodatnich i falszywie ujemnych (Heeger 2003­2007). Odpowiedzi badanego na pytanie, czy dany bodziec zostal wywietlony lub czy go widzial, odzwierciedlaj wic nie tylko stopie, w jakim badany rzeczywicie go widzial, ale take próg kryterium wykrycia u badanego (Block 2005: 48). W zwizku z tym w dwóch badaniach, w których badani mieli takie same treci dowiadczeniowe, mona zaobserwowa inne odpowiedzi udzielone przez nich na pytanie, czy dostrzegli bodziec (Block 2005: 48). Rys. 1. O decyzji o wykrywaniu (Snodgrass 2002, ze zmianami) Wybrany poziom kryterium wykrycia wplywa na subiektywny próg, poniej którego badani przestaj spontanicznie zglasza obecno bodca (albo jego identyczno, w zalenoci od eksperymentu). Punkt ten mona traktowa jako próg wiadomej percepcji. Poniewa jednak ten próg moe si zmienia wraz z kryterium wykrycia, nie odzwierciedla on odpowiednio pod- stawowej zdolnoci badanego do odróniania lub identyfikowania bodców. Teoria detekcji sygnalów umoliwila znalezienie niezmiennej miary zdolnoci badanego do wykonania zadania. Wczeniej trzeba si bylo opiera na subiektywnych wskanikach percepcji, które nie bior pod uwag kryterium wykrycia wplywajcego na reakcj badanego. Teoria detekcji sygnalów dostarcza obiektywnego wskanika wraliwoci badanego na bodziec. Mona jej uy do znalezienia warunków minimalnych, np. minimalnego czasu trwania bodca podczas przeprowadzania bada (Irvine 2009: 553). Obiektywny próg detekcji bodca wskazuje poziom, poniej którego badany nie jest ju w stanie wykry sygnalu sporód szumu (wypowiedzie si ,,tak" lub ,,nie" w reakcji na podsuwan odpowied), a obiektywny próg identyfikacji bodca wskazuje poziom, poniej którego badany nie jest ju w stanie zidentyfikowa bodca sporód kilku moliwych wyborów. Próg detekcji jest zazwyczaj niszy ni próg identyfikacji, poniewa do wykrycia sygnalu potrzeba mniej informacji ni do jego zidentyfikowania (Irvine 2009: 553). 4.2. Wplyw motywacji na poprawno wykonania testu wykluczenia Visser i Merikle przeprowadzili seri bada majcych na celu przeanalizowanie wplywu motywacji na wiadome i niewiadome procesy (Visser, Merikle 1999: 95). Badacze wycignli z nich wniosek, e motywacja wplywa na wiadome i niewiadome procesy zachodzce przy percepcji (Visser, Merikle 1999: 98). Wzrost motywacji powoduje objcie wiadomoci bodców trwajcych 50 ms, które zazwyczaj s postrzegane niewiadomie (Visser, Merikle 1999: 109). Ich wyjanienie nie odwoluje si wic do dwóch odrbnych rodzajów wiadomoci, a jedynie do podzialu na procesy wiadome i niewiadome. Badania te nie potwierdzaj tezy Blocka, chocia pozostawiaj otwart drog dla interpretacji (przedstawionej w sekcji 4.3), któr mona próbowa wykorzysta w trakcie udowadniania jego tezy. W eksperymentach wywietlano badanym picioliterowe angielskie wyrazy. Kady z wyrazów spelnial dwa kryteria. Po pierwsze, trzy pierwsze litery kadego z nich dalo si uzupelni tak, by utworzy co najmniej dwa inne picioliterowe wyrazy angielskie. Po drugie, przynajmniej jeden z dwóch alternatywnych wyrazów czciej wystpowal w jzyku angielskim ni wyraz wybrany do wywietlania (Visser, Merikle 1999: 98, 103). Wyrazy wywietlano uczestnikom na monitorze przez 50 lub 250 ms (Visser, Merikle 1999: 98, 103). Przed i po wywietleniu kadego z wyrazów wystpowalo maskowanie w postaci 10 przypadkowych liter ukladajcych si w cig bez znaczenia, wywietlany przez 500 ms (Visser, Merikle 1999: 98, 103). W pierwszym eksperymencie, przed rozpoczciem badania podzielono badanych losowo na grup kontroln, w której kady za udzial w badaniu otrzymywal 6 dolarów, oraz grup osób dodatkowo motywowanych wysz kwot, w której kademu uczestnikowi przed rozpoczciem badania obiecywano maksymalnie 15 dolarów, pomniejszone ewentualnie za kade bldne wlczenie lub wykluczenie, a do osignicia minimalnej kwoty 6 dolarów. Kady badany wykonywal testy wlczania, czyli uzupelniania podanych trzech liter dwiema literami, tak aby utworzy wlanie wywietlone slowo, oraz testy wykluczania, czyli uzupelniania trzech liter dwiema literami, tak aby utworzy slowo inne ni wlanie wywietlone (Visser, Merikle 1999: 98­99). W eksperymencie nie zaobserwowano wplywu zwikszonej motywacji na wyniki w tecie wlczania (grupa kontrolna i grupa motywowana osigaly podobne rezultaty). W tecie wykluczania zaobserwowano natomiast, e zwikszona motywacja pozytywnie wplywa na poprawno wykonania zadania zarówno dla wyrazów wywietlanych przez 50 ms, jak i 250 ms (Visser, Merikle 1999: 100). Drugi eksperyment, w którym przeprowadzono wylcznie test wykluczania, potwierdzil dodatni wplyw motywacji na poprawno wykonywania tego testu (Visser, Merikle 1999: 103­104). Autorzy bada wyjanili wyniki testów, wskazujc, e podwyszona motywacja zwiksza poziom uwagi badanych skierowanej na wykonanie zadania, tym samym umoliwiajc badanym czciej poprawnie wykluczy wywietlony wyraz (Visser, Merikle 1999: 104). Wzrost motywacji zwiksza uwag, co z kolei zwiksza poziom wiadomego przetwarzania, a zmniejsza poziom przetwarzania niewiadomego (Visser, Merikle 1999: 109). Visser i Merikle twierdz, e informacja na poziomie bodca trwajcego 50 ms moe by przetwarzana zarówno wiadomie, czyli intencjonalnie, jak i niewiadomie, czyli automatycznie. W zwyklych warunkach procesy niewiadome zwyciaj, co skutkuje przewidywalnymi i automatycznymi efektami, takimi jak prymowanie. Prymowanie sprawia, e badani automatycznie powtarzaj niewiadomie postrzeony wyraz, co powoduje poprawne wykonanie testu wlczania, a bldne testu wykluczania. Wraz ze wzrostem motywacji, a wic take ze wzrostem uwagi powiconej zadaniu, wiadoma intencjonalna kontrola moe przeway nad efektami prymowania, które zazwyczaj s automatyczne. Uwaga moe wic sprawi, e bodce na niskim poziomie bd dostpne w globalnej przestrzeni roboczej. Wraz ze wzrostem uwagi, wczeniej nieuywana, a wic niewiadoma informacja moe sta si wiadoma. Model Vissera i Merikle'a nie zawiera poziomu wiadomoci bez wiadomoci dostpu, wic percepcja kadego rodzaju poniej progu subiektywnego jest calkowicie niewiadoma (Irvine 2009: 554). Wedlug Vissera i Merikle'a, jedynymi bodcami, których jest si wiadomym, s te, z których aktualnie robi si uytek, o których informuje si innych, których uywa si w rozumowaniach itd. Wszelkie bodce, które nie s przedstawiane powyej progu subiektywnego i nie s obecne w globalnej przestrzeni roboczej, s zupelnie niewiadome (Irvine 2009: 554). Mona wic powiedzie, e Visser i Merikle przyjmuj jedno rozumienie wiadomoci ­ lczcej elementy wiadomoci dostpu i fenomenalnej. To, co nie jest objte wiadomoci dostpu, jest niewiadome. Wyniki ich bada nie stanowi dowodu na istnienie dwóch rodzajów wiadomoci, a ich wyjanienie przemawia za poszukiwaniem jednego rodzaju neuronalnych korelatów wiadomoci. 4.3. Motywacja a obnienie konserwatywnego kryterium wykrycia Michael Snodgrass zaproponowal odmienn interpretacj wyników eksperymentów Vissera i Merikle'a, badajcych bld w wykluczaniu (Snodgrass 2002). Uwaa on, e bld w wykluczaniu nie musi oznacza, e bodziec byl postrzegany niewiadomie. Bld w wykluczaniu moe wiadczy jedynie o tym, e bodziec nie przekroczyl kryterium wykrycia u badanych, co pozwoliloby im stwierdzi, e rzeczywicie widzieli wywietlony przed chwil wyraz. Rónica jakociowa zaobserwowana w badaniu (poprawne kontra niepoprawne wykonanie testu wykluczania) nie musi odgranicza procesów wiadomych od niewiadomych. Wedlug Snodgrassa, moe ona odgranicza od siebie dwa róne rodzaje procesów wiadomych (Snodgrass 2002: 549). Rys. 2. Rodzaje percepcji wedlug Snodgrassa i Shevrina W tej interpretacji wyrónia si dwa znaczenia terminu ,,wiadomo", wedlug których mona okrela percepcj jako wiadom. Snodgrass i Shevrin przyjmuj istnienie wiadomoci fenomenalnej, która odnosi si do treci dowiadczenia czy postrzee oraz qualiów per se, oraz wiadomoci refleksyjnej, która jest metapoznawczym procesem wyszego rzdu, zwizanym z refleksj nad treciami fenomenalnymi i ich oszacowywaniem (Snodgrass, Shevrin 2006: 74). Z takim podzialem wiadomoci wie si trójpoziomowa hierarchiczna struktura opisujca rodzaje percepcji. Na najniszym poziomie znajduje si zupelnie niewiadoma percepcja, która nie ma adnej reprezentacji ani w wiadomoci fenomenalnej, ani refleksyjnej. Na wyszym poziomie znajduj si postrzeenia wiadome fenomenalnie, ale niewiadome refleksyjnie. Z kolei na najwyszym poziomie wystpuje percepcja wiadoma zarówno fenomenalnie, jak i refleksyjnie (Snodgrass, Shevrin 2006: 74). Ten ostatni rodzaj wiadomoci wybiera tylko najbardziej istotne sporód treci fenomenalnych, które s nastpnie przetwarzane na wyszym poziomie. W danej chwili tylko niewielki zbiór treci fenomenalnie wiadomych jest wiadomy take refleksyjnie, kada tre fenomenalnie wiadoma moe jednak sta si take refleksyjnie wiadoma. Nie istniej wic adne treci fenomenalnie wiadome, które z zasady nie moglyby sta si treciami wiadomymi refleksyjnie. W odrónieniu od nich, postrzeenia fenomenalnie niewiadome z zasady s niewiadome zarówno fenomenalnie, jak i refleksyjnie (Snodgrass, Shevrin 2006: 74). Snodgrass i Shevrin zaproponowali nastpujce wyjanienie analizowanych bada. W normalnych warunkach badani s niewiadomi refleksyjnie impulsów znajdujcych si poniej progu subiektywnego, poniewa nie wierz, e mog je postrzega ­ tzn. maj bardzo niski poziom pewnoci co do takiej moliwoci (Snodgrass, Shevrin 2006: 74­75). Zazwyczaj wic ignoruj takie impulsy. Mog one jednak wci na nich wplywa, chocia nie s rejestrowane ani modyfikowane przez wiadomo refleksyjn i jej narzdzia. Gdy uczestnicy stan si odpowiednio zmotywowani, mog obniy swoje kryterium i obj takie impulsy wiadomoci refleksyjn, co umoliwia wiadom kontrol nad odpowiedzi (Snodgrass, Shevrin 2006: 75). Wedlug Blocka, tego typu badania wskazuj, e impulsy trwajce 50 ms s wiadome fenomenalnie, chocia informacja o nich nie jest rozprzestrzeniana w globalnej przestrzeni roboczej (Block 2005: 49). Block stwierdza natomiast, e w przypadkach poprawnego wykonania testu wykluczania badani musz obj bodce trwajce 50 ms wiadomoci refleksyjn (Block 2001: 205; 2005: 49). wiadomo refleksyjn rozumie jako specjalny rodzaj wiadomoci dostpu, w której badany ma stan fenomenalny i jaki inny stan o tym stanie fenomenalnym, np. myl o stanie fenomenalnym (Block 2001: 203). Block przyjmuje, e wzrost motywacji obnia kryterium wykrycia. Bodziec jest wówczas objty nie tylko wiadomoci fenomenaln, ale take refleksyjn: percepcja fenomenalna wywietlonego wyrazu sprawia, e badany uzupelnia podane litery innym wyrazem, chocia myli, e nie widzial wywietlonego slowa, a towarzyszy temu pewien rodzaj monologu wewntrznego u badanego. Mona ten monolog opisa nastpujco: ,,Prawdopodobnie nie widzialem tego wyrazu, ale jeli go widzialem, to byl to wyraz X, wic lepiej uzupelni podane litery tak, by otrzyma wyraz Y" (Block 2005: 49). Poprawne wykluczenie wyrazu wymaga wic istnienia wiadomoci fenomenalnej i refleksyjnej, bd- cej specjalnym typem wiadomoci dostpu. Niepoprawne wykonanie testu wykluczenia wiadczy o braku wiadomoci refleksyjnej, ale nie wyklucza istnienia wiadomoci fenomenalnej. Block przedstawia t interpretacj jako argument na rzecz szukania odrbnych korelatów neuronalnych wiadomoci fenomenalnej i dostpu (w tym refleksyjnej) (Block 2005: 49). Wydaje si jednak, e interpretacja wyników zaproponowana przez Snodgrassa i Shevrina nie potwierdza tezy Blocka. Odwoluje si ona do poj wiadomoci fenomenalnej i wiadomoci refleksyjnej, które same w sobie s kontrowersyjne i wymagaj wyjanienia. Ponadto, jak zauwaa Irvine (2009), nawet jeli niepoprawne wykonanie testu wykluczenia wiadczy wedlug Blocka o braku wiadomoci refleksyjnej, nie musi ono koniecznie wiadczy o braku wiadomoci dostpu. By moe zatem bodce poniej progu wykrycia s objte wiadomoci fenomenaln i równoczenie wiadomoci dostpu, chocia nie jest to wiadomo refleksyjna (Irvine 2009: 558). Nadal zatem nie ma empirycznych dowodów na rzecz szukania odrbnych korelatów dla wiadomoci fenomenalnej i wiadomoci dostpu, gdy mog one zawsze wystpowa razem. Podobnie uwaaj Fisk i Haase, wedlug których badani z wysokim punktem kryterialnym mog wci postrzega wiadomie sygnaly znajdujce si poniej tego punktu, ale popelnia bldy w tecie wykluczania ze wzgldu na niski stopie pewnoci i powtpiewanie w wiarygodno uzyskanych informacji (Fisk, Haase 2006: 4249). W zwizku z tym sygnaly poniej punktu kryterialnego mog by wci objte wiadomoci dostpu (a moe nawet wiadomoci refleksyjn), a bldy w wykluczaniu mog wystpowa jedynie na skutek powtpiewania w warto informacji na temat tych impulsów lub niewystarczajcej iloci tej informacji do poprawnego wykonania zadania. 4.4. Poprawa wykonania testu wykluczania przy podanych moliwych odpowiedziach oraz brak jakociowej rónicy na osiach detekcji i identyfikacji Twierdzenie, na którym opiera si uzasadnienie Blocka dla jego tezy o istnieniu odrbnych korelatów wiadomoci, moe równie zosta podwaone empirycznie. Przeprowadzono badania, w których ulatwia si test wykluczania dziki podsuwaniu moliwych odpowiedzi, z których badany ma wybra wyraz niewywietlony (Haase, Fisk 2001, 2006). Ich wyniki mog wiadczy o tym, e badani obejmuj bodce trwajce 50 ms wiadomoci dostpu, nawet jeli popelniaj bldy w wykluczaniu. Ponadto wyniki te podwaaj istnienie niewiadomej percepcji, wskazujc na liniow zaleno midzy detekcj a identyfikacj wyrazu. Wyniki Haasego i Fiska nie potwierdzaj tezy Blocka, a tym samym nie daj uzasadnienia dla poszukiwania neuronalnych korelatów odrbnych dla wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej. Po pierwsze, w tecie wykluczania podanie badanym dwóch wyrazów do wyboru jako moliwych odpowiedzi znaczco wplywa na poprawno wykonania zadania. Moe to oznacza, e badani wiadomie uzyskuj pewn informacj w trakcie krótkiego wywietlenia slowa, ale tej informacji jest zbyt malo, by mogli sami poda (zidentyfikowa) wywietlony wyraz. Innymi slowy, zadanie wykluczania jest trudne. Jeli natomiast badani maj podane dwie moliwe odpowiedzi do wyboru, udaje im si lepiej wykorzysta posiadane informacje odnonie wywietlonego wyrazu, nawet jeli tych informacji jest niewiele. Wykonuj wówczas test wykluczania lepiej, gdy zadanie staje si latwiejsze (Fisk, Haase 2006: 4249). Po drugie, moliwe jest wykazanie, e w analizowanych eksperymentach nie pojawia si adna rónica jakociowa na osi poprawnych wyników w procesach detekcji i identyfikacji bodców, która mialaby odpowiada przejciu od procesów niewiadomych do wiadomych (Haase, Fisk 2001). Haase i Fisk (2001) wykazali, e zdolno do identyfikowania impulsu wzrasta liniowo wraz ze wzrostem pewnoci co do wykrycia sygnalu. Badanym wywietlano picioliterowe wyrazy przez 33 ms, maskowane cigami liter. Nastpnie pokazywano im dwa wyrazy ­ wyraz wywietlany i inny o podobnej czstotliwoci wystpowania w jzyku. Badanych proszono o okrelenie w szeciostopniowej skali ich stopnia pewnoci, e który z dwóch podanych wyrazów byl wywietlony. Po udzieleniu odpowiedzi badani byli proszeni o wybranie tego wyrazu sporód dwóch wskazanych, który wedlug nich byl wywietlany, nawet gdy w pierwszej czci zadania wybrali najniszy stopie 1 ­ oznaczajcy, e wydaje im si, e aden z wyrazów nie byl wywietlany (Haase, Fisk 2001: 445­447). Badanie wykazalo, e im nisza jest punktacja wybrana przez badanych jako okrelajca ich stopie pewnoci, e który z dwóch podanych wyrazów byl wczeniej wywietlany, tym nisza jest zdolno do poprawnego zidentyfikowania slowa; im wysza natomiast jest ich pewno detekcji wyrazu, tym lepiej bdzie wykonane zadanie zidentyfikowania tego wyrazu (Haase, Fisk 2001: 449). Mona powiedzie, e jeli latwo jest wykry dany wyraz, to latwo go te zidentyfikowa. Jeli natomiast sygnal nie jest latwy do wykrycia na tle szumu, to jest mniej wyrany i trudniejszy do zidentyfikowania (Haase, Fisk 2001: 450). Teorie percepcji niewiadomej zakladaj, e nawet jeli badany nie ma pewnoci, e dany wyraz zostal wywietlony, wci moe niewiadomie przetworzy dany wyraz w wystarczajcym stopniu, by go poprawnie zidentyfikowa (Haase, Fisk 2001: 453). W calym spektrum nie zaobserwowano jednak adnych przypadków znaczco bardziej poprawnej identyfikacji przy niskim stopniu pewnoci co do detekcji, czyli nie zaobserwowano adnego punktu, poniej którego moglaby zachodzi niewiadoma percepcja (Haase, Fisk 2001: 453). Fisk i Haase (2006) wykonali kolejne badanie, w którym wywietlano sygnaly przez 43 ms i 57 ms. W polowie prób wywietlano wyraz, a w drugiej polowie sygnal niebdcy wyrazem, kade z nich odpowiednio maskowane (Fisk, Haase 2006: 4246). Najpierw pytano badanych, czy wywietlany byl wyraz, czy sygnal niebdcy wyrazem, aby sprawdzi, czy doszlo do detekcji wyrazu. Nastpnie proszono o wykonanie testu wykluczenia wywietlonego sygnalu, w którym podawano dwie moliwe odpowiedzi (Fisk, Haase 2006: 4246). Podawanie badanym dwóch moliwych odpowiedzi znaczco wplynlo na popraw testu wykluczania. Badani potrafili wiadomie i celowo wybra sygnal inny ni wywietlony, co sugeruje, e wiadomie postrzegali ilo informacji wystarczajc do tego, aby poprawnie wykona test wykluczenia (Fisk, Haase 2006: 4246). Moliwe, e badani postrzegaj pewne dane odnonie wywietlanych slów, a nastpnie wykorzystuj te dane, by zawzi zbiór moliwych odpowiedzi (Fisk, Haase 2006: 4249). Jeli np. wywietlane bylo slowo ,,reader", to nawet jeli badany nie zidentyfikowal w pelni tego slowa, sama informacja, e slowo zawieralo wydluenie górne, pozwala wybra w tecie wykluczenia ,,reason" zamiast ,,reader" (Irvine 2009: 555). Sugeruje to, e badani obejmuj informacje na temat wywietlanych bodców wiadomoci dostpu, a problemy z wykonaniem testu wykluczenia wynikaj ze zbyt malej iloci dostpnej informacji. Problemy te zmniejszaj si, jeli badanym podaje si dwie moliwe odpowiedzi do wyboru, gdy mog oni wówczas lepiej wykorzysta informacj, do której maj dostp na temat wywietlonego sygnalu. Skoro nawet w przypadkach bardzo krótkiej prezentacji sygnalu, który byl maskowany, nie mona znale przekonujcego dowodu na istnienie percepcji niewiadomej, zasig wiadomej uwagi moe by szerszy, ni dotychczas sdzono (Haase, Fisk 2001: 465). Przeprowadzane badania podwaaj tez, e bldy w wykluczaniu wiadcz o istnieniu niewiadomej percepcji (Fisk, Haase 2006: 4250). Ulatwienie zadania dziki podsuwaniu moliwych odpowiedzi znaczco wplywa na popraw wykonania zadania, co sugeruje, e badani maj wiadomy dostp do pewnej ­ chocia niewielkiej ­ liczby danych w trakcie krótkiego wywietlania sygnalu (Fisk, Haase 2006: 4249). W wietle wyników tych bada nie istniej przekonujce dane, które mialyby wiadczy o istnieniu odrbnych korelatów wiadomoci. Skoro badania nie wykazaly przypadków wystpowania wiadomoci fenomenalnej bez wiadomoci dostpu, to nie uzasadniaj one poszukiwania dwóch rodzajów odrbnych korelatów wiadomoci. 5. Podsumowanie Podsumowujc, ani argumenty teoretyczne odwolujce si do nadlepowidzenia oraz zjawisk zachodzcych przy odbiorze bodców zmyslowych, ani badania empiryczne nad procesami percepcji w ramach teorii detekcji sygnalów nie stanowi wystarczajcego wiadectwa odrbnego wystpowania dwóch rodzajów wiadomoci. Wedlug Blocka, wyniki bada w ramach teorii detekcji sygnalów stanowi podstaw do szukania odrbnych korelatów wiadomoci. Block powoluje si w swojej argumentacji na interpretacj Snodgrassa. Okazuje si jednak, e przy pozostalych interpretacjach wyników przeprowadzonych bada, szczególnie przy uwzgldnieniu danych uzyskanych przez Haasego i Fiska, nie ma uzasadnienia dla szukania odrbnych korelatów wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej. W wietle wyników wspólczesnych bada bardziej zasadne wydaje si postulowanie jednego rodzaju wiadomoci, a tym samym poszukiwanie jednego rodzaju neuronalnych korelatów wiadomoci. W celu uzyskania bardziej obiecujcych teorii wiadomoci konieczne s jednak dalsze badania. Bibliografia Banich Marie T., Compton Rebecca J. (2003/2011), Cognitive Neuroscience, Belmont, CA: Wadsworth, Cengage Learning. Block Ned (1995), On Confusion About a Function of Consciousness, ,,Behavioral and Brain Sciences" 18, s. 227­247. Block Ned (1996), How Not to Find the Neural Correlate of Consciousness, http://cogprints.org/228/ [sierpie 2012]. Block Ned (2001), Paradox and Cross Purposes in Recent Work on Consciousness, ,,Cognition" 79, s. 197­219. Block Ned (2005), Two Neural Correlates of Consciousness, ,,Trends in Cognitive Sciences" 9, 2, s. 46­52. Chalmers David J. (1996), The Conscious Mind, New York: Oxford University Press. Chalmers David J. (1997), Availability: The Cognitive Basis of Experience?, w: The Nature of Consciousness, ed. Ned Block, Owen J. Flanagan, Guven Guzeldere: MIT Press. Dennett Daniel C. (1995), The Unimagined Preposterousness of Zombies, ,,Journal of Consciousness Studies" 4, 2, s. 322­326. Fisk Gary D., Haase Steven J. (2006), Exclusion Failure Does Not Demonstrate Unconscious Perception II: Evidence from a Forced-Choice Exclusion Task, ,,Vision Research" 46, s. 4244­4251. Haase Steven J., Fisk Gary D. (2001), Confidence in Word Detection Predicts Word Identification: Implications for an Unconscious Perception Paradigm, ,,The American Journal of Psychology" 114, 3, s. 439­468. Heeger David (2003­2007), Signal Detection Theory, http://www.cns.nyu. edu/~david/handouts/sdt/sdt.html [grudzie 2012]. Irvine, Elizabeth (2009), Signal Detection Theory, the Exclusion Failure Paradigm and Weak Consciousness ­ Evidence for the Access/Phenomenal Distinction?, ,,Consciousness and Cognition" 18, s. 551­560. Koch Christof (2004/2008), Neurobiologia na tropie wiadomoci, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Snodgrass Michael (2002), Disambiguating Conscious and Unconscious Influences: Do Exclusion Paradigms Demonstrate Unconscious Perception?, ,,The American Journal of Psychology" 115, 4, s. 545­579. Snodgrass Michael, Shevrin Howard (2006), Unconscious Inhibition and Facilitation at the Objective Detection Threshold: Replicable and Qualitatively Different Unconscious Perceptual, ,,Cognition" 101, 1, 43­79. Visser Troy, Merikle Philip (1999), Conscious and Unconscious Processes: The Effects of Motivation, ,,Consciousness and Cognition" 8, s. 94­113. Streszczenie Ned Block wprowadzil rozrónienie na wiadomo dostpu i wiadomo fenomenaln. Chocia Block dopuszcza moliwo, e obydwa rodzaje wiadomoci mog by cile ze sob polczone, to jednak uwaa, e wprowadzone rozrónienie moe sta si pomocne w badaniach naukowych i argumentuje na rzecz poszukiwania dwóch rodzajów neuronalnych korelatów wiadomoci ­ odrbnych dla wiadomoci dostpu i wiadomoci fenomenalnej. Przytaczane jednak przez Blocka argumenty teoretyczne na rzecz wyróniania dwóch rodzajów wiadomoci ­ takie jak nadlepowidzenie i zjawiska zachodzce przy odbieraniu danych zmyslowych ­ oraz dane empiryczne majce potwierdza odrbne wystpowanie dwóch rodzajów wiadomoci, takie jak badania zwizane z paradygmatem bldu w wykluczaniu (exclusion failure paradigm) w ramach teorii detekcji sygnalów ­ budz kontrowersje. Moliwa jest odmienna interpretacja przytaczanych danych empirycznych, niepotwierdzajca tego, e wiadomo fenomenalna moe wystpowa bez wiadomoci dostpu.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Jun 1, 2013

There are no references for this article.