Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Traktat o trzech oszustach: Mojżeszu, Jezusie i Mahomecie jako przykład radykalnej krytyki religii pozytywnych

Traktat o trzech oszustach: Mojżeszu, Jezusie i Mahomecie jako przykład radykalnej krytyki... Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0016 Traktat o trzech oszustach: Mojeszu, Jezusie i Mahomecie jako przyklad radykalnej krytyki religii pozytywnych Slowa kluczowe: ateizm, krytyka religii, ,,philosophie clandestine", rewolucja myli, racjonalno Wanym dzielem filozoficznym, ilustrujcym dokonujc si w XVII i XVIII wieku rewolucj myli europejskiej, jest Le Traité des trois imposteurs, czyli Traktat o trzech oszustach. Przejcie od teistycznej myli redniowiecznej i nowoytnej do myli Owiecenia ­ deistycznej i czsto ateistycznej, a przynajmniej niezwykle krytycznej wobec tradycyjnych idei religijnych i teologicznych ­ nie dokonalo si gwaltownie, lecz bylo trwajcym przynajmniej kilkadziesit lat procesem, który ujawniaj manuskrypty tzw. filozofii potajemnej, ,,nielegalnej", ,,podziemnej", ,,zakazanej" (philosophie clandestine). Le Traité des trois imposteurs jest najbardziej znan publikacj reprezentujc w filozofii nowoytnej takie ,,nielegalne" i w konsekwencji wydawane anonimowo utwory1. Najintensywniejszy rozwój philosophie clandestine przypadal na lata 1680­1750, kiedy rozpowszechniano krytykujce ortodoksyjn metafizyk i religi prace przede wszystkim we Francji, Holandii i Niemczech, a take na terenie Skandynawii, Wielkiej Brytanii czy Wloch2. Cech 1 J.I. Israel, Radicale verlichting. Hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden, przel. E. Krikke, Franeker 2005, s. 731. 2 ,,Behoorlijke aantallen clandestiene filosofische manuscripten die geproduceerd en gekopieerd werden in de jaren tussen 1680 en 1750 zijn bewaard gebleven in archieven en bibliotheken in heel Europa, vooral in Frankrijk, de Nederlanden en Duitsland maar ook in Scandinavie, Groot ­ Brittannie, het oostelijk deel van Centraal ­ Europa en Italie", tame, s. 732. charakterystyczn Le Traité des trois imposteurs jest szczególne odniesienie do prac Spinozy i Hobbesa, przede wszystkim ich idei politycznych i religijnych, jakkolwiek sam Traktat nie jest napisany w stylu i duchu adnego z tych mylicieli3. Jako domniemanych autorów Traktatu Jonathan Israel wskazuje J.M. Lucasa, J. Vroesena, Ch. Leviera, J. Aymona i J. Rousseta de Missy4. O popularnoci Traktatu wiadczy ilo skatalogowanych egzemplarzy uywanych w okresie wczesnego Owiecenia, czyli we wspomnianych latach 1680­1750. Sporód 22 dziel, skladajcych si na nurt philosophie clandestine, Traktat byl dzielem, którego egzeplarzy funkcjonowalo w obiegu najwicej ­ okolo 2005. Na drugim miejscu plasowalo si Colloquium Heptaplomeres Bodina (105 egzemplarzy), na trzecim Examen de la Religion Du Marsais'go (53 egzemplarze)6. Wikszo poszczególnych utworów philosophie clandestine zostala wydana w iloci kilkunastu bd dwudziestu kilku egzemplarzy. Heretycki i blunierczy wobec religii pozytywnych charakter Traktatu o trzech oszustach opiera si na przedstawieniu fundatorów trzech czolowych religii monoteistycznych, Mojesza, Jezusa i Mahometa, jako oszustów, realizujcych swoje prywatne i polityczne cele opanowania wiata, a dla uprawomocnienia tych aspiracji poslugujcych si religi7. Traktat o trzech oszustach stanowi kompilacj tekstów tzw. autorów libertyskich, polczonych przekonaniem o politycznych korzeniach religii8. W Traktacie widoczny jest wplyw m.in. takich mylicieli jak Spinoza, Hobbes, Vanini, La Mothe Le Vayer, Charron, Naude czy Lamy9. Wan informacj jest fakt, e Traktat wystpowal równolegle pod nazw L'Esprit de Spinosa10, 3 ,,Hobbes et Spinoza sont largement mis à contribution par la lettre même du texte qui n'est, au sens strict, ni hobbesien, ni spinoziste", F. Charles-Daubert (éd.), Le `Traité des trois imposteurs' et `l'Esprit de Spinosa': Philosophie clandestine entre 1678 et 1768, Oxford 1999, s. 250. 4 J.I. Israel, Radicale verlichting, dz. cyt., s. 741. 5 Tame. 6 Tame. 7 ,,Le blasphème qui consiste à désigner les trois grands fondateurs de religions comme des imposteurs qui ont trompé le monde a dû venir à l'esprit de plus d'un sceptique en matière de religion, et être bien des fois prononcé en privé avant de connaître l'extraordinaire fortune qui fut la sienne", F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 11. ,,Le Traité des trois imposteurs, en effet, illustrait ce thème de la manière la plus claire en faisant de Moïse, de Jesus-Christ et de Mahomet trois imposteurs ayant trompé le monde en deguisant du prétexte de religion leurs ambitions politiques", tame, s. 1. 8 ,,Le texte est à l'évidence un texte composite, mosaïque ou collage selon la méthode des auteurs libertins qui empruntent à diverses sources la matière de leurs développements", tame, s. 2. ,,Ce titre évoquait sans ambiguité l'un des thèmes les plus imortants du libertinage érudite: celui de l'origine politique des religions", tame, s. 1. 9 Tame, s. 3. 10 Tame, s. 1. czyli Duch Spinozy, wskazujc tym samym na rewolucyjny charakter spinozjaskiego systemu i jego ateistyczne implikacje, szczególnie na plaszczynie destrukcji dotychczasowego porzdku religijnego. Jeeli zasadniczym celem autora Traktatu bylo wyzwolenie ludzkoci z jarzma polityczno-religijnej i wiatopogldowej niewoli oraz oczyszczenie ludzkich przekona z przesdów11, malo który tekst tak znakomicie nadawal si do tego celu jak Traktat teologiczno-polityczny Spinozy, z którego autor zreszt korzystal. Najwiksze podobiestwo do filozofii Spinozy dotyczy analizy religii pozytywnych jako teorii politycznych, slucych wywolaniu posluszestwa poddanych przez rozpowszechnienie okrelonego idealu moralnoci. Cel ten jest realizowany za pomoc tych samym rodków, które opisal Spinoza, czyli dzialalnoci proroków, cudów, idei umowy spoleczno-politycznej zawartej midzy narodem ydowskim w osobie Mojesza a Bogiem, i wielu innych wydarze, ceremonii i motywów obecnych w Biblii12. Drugim istotnym elementem wiadczcym o ideowej tosamoci Traktatu ze Spinozjask metafizyk jest propagowanie monistycznej idei bytu i zakwestionowanie transcendentnego charakteru boskoci13. Zdemaskowanie religii jako teorii politycznej nawizuje do Traktatu teologiczno-politycznego Spinozy, natomiast partie tekstu powicone utosamieniu Boga z natur powtarzaj kluczowe rozstrzygnicie spinozjaskiej Etyki. Traktat o trzech oszustach powstal midzy rokiem 1678 a 1688, najprawdopodobniej w 1680 roku, nastpnie pojawilo si kilka wyda, zawierajcych fragmenty o zmodyfikowanej i ubogaconej treci: w roku 1712, 1716, 1719 i 1721, wystpujcych naprzemiennie pod tytulami La Vie et l'esprit de M. Benoit de Spinosa bd Traité de trois imposteurs14. Ostatnie wydanie, pod tytulem Traité de trois imposteurs, zostalo opublikowane w 1768 roku15. W cigu nastpnych kilkudziesiciu lat szeciokrotnie ukazywaly si wznowienia ostatecznie zredagowanej wersji Traktatu: w 1775, 1776, 1777, 1780, 1793 i 1796 roku16. Niezalenie od zagadnie historyczno-edytorskich zwizanych z autorstwem i rónicami miedzy poszczególnymi wydaniami, Traktat jest jed- ,,L'auteur du Traité va plus loin en proclamant son intention: détromper le peuple et le libérer des croyances qui l'asservissent", tame, s. 3. 12 Tame, s. 252­260. 13 ,,C'est ce point qui est développé à l'aide de l'Appendice au livre premier de l'Éthique, ou Spinoza dénonce les représentations communes de la Nature et de Dieu. (...) Le représentations communes erronées sont rapidement corrigées au § 10, où l'auteur de L'Esprit explique «Ce que c'est que Dieu» en suivant Spinoza (...) qui introduit l'identité entre Dieu et la Nature, et l'imposture correlative attaché à la Bible", tame, s. 261. 14 Tame, s. 5­6, 7. 15 Tame, s. 3. 16 Tame, s. 7. nym z czolowych manifestów tzw. filozofii nielegalnej, podziemnej, wyraajc idee krytykujce dotychczas uwicony porzdek teologiczny i religijny. Autor Traktatu demaskuje zbyteczne skomplikowanie i mnogo dogmatów i tradycji religijnych, wskazujc na zdrowy rozsdek jako narzdzie wystarczajce do zakwestionowania przypisywanych Bogu przymiotów czy podwaenia wyjtkowoci wiadectw proroków, którzy w rzeczywistoci nie wyróniali si sporód pozostalej czci spoleczestwa adnymi walorami, zatem szczególna cze, wymagana przez instytucje wobec ich sprawozda, pozbawiona jest uzasadnienia17. Te pogldy zarówno upodabniaj wiatopogld autora do stanowiska Spinozy, jak równie zdradzaj sympati wobec religii naturalnych, subiektywnych, które koncentruj si wylcznie na rzeczywistoci czlowieka, akcentujc moliwo racjonalnego i naturalnego, a nie nadprzyrodzonego poznania boskoci. Traktat kwestionuje wszelkie tradycyjne sposoby charakteryzowania boskoci na wzór antropomorficzny, odpowiadajce potrzebie materialistycznego i zmyslowego poznawania rzeczywistoci przez czlowieka, ugruntowywane przez takie motywy biblijne, jak Bóg objawiajcy si pod postaci starszego mczyzny, w formie ognia bd pod postaci jzyków ognia18. Spinoza równie kwestionowal autorytet autorów ksig biblijnych, sprzeciwiajc si tendencjom antropomorficznym w religiach. Zaprezentowana w Traktacie geneza bldnych, opartych na przesdach, przekona religijnych, wskazujca na ignorancj jako glówny czynnik ich rozwoju19, jest zbiena z analizami Spinozy, który religi postrzegal jako domen emocji i wyobrani, 17 ,,§ 4. Pour en venir à bout, il n'est point besoin ni des hautes spéculations, ni de pénétrer fort avant dans les secrets de la nature. On n'a besoin que d'un peu de bon sens pour juger que Dieu n'est ni colère ni jaloux; que la justice & la miséricorde sont de faux titres qu'on lui attribute; & que ce que les Prophètes & les Apôtres en ont dit ne nous apprend ni son nature ni son essence. En effet, à parler sans fard & à dire la chose comme elle est, ne faut-il pas convenir que ces Docteurs n'étoient ni plus habiles ni mieux instruits que le reste des hommes; que bien loin de là, ce qu'ils dissent au sujet de Dieu est si grossier, qu'il faut être tout-à-fait peuple pour le croire? Quoique la chose soit assez évidente d'elle même, nous allons la rendre encore plus sensible, en examinant cette question: S'il y a quelque apparence que les Prophètes & les Apôtres ayent été autrement conformes que les autres hommes?" (Traité des trois imposteurs, Édition de 1786, Chapitre I), F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 716. 18 ,,Cela posé, examinons un peu l'idée que les Prophètes ont eue de Dieu. S'il faut les en croire, Dieu est un Être purement corporel; Michée le voit assis; Daniel, vétu de blanc & sous la forme d'un vieillard; Ezechiel le voit comme en feu, voilà pour le Vieux-Testament. Quant au Nouveau, les Disciples de Jesus-Christ s'imaginent le voir sous la forme d'une colombe, les Apôtres sous celle de langues de feu, & St. Paul enfin comme une lumière qui l'éblouit & l'aveugle" (Traité des trois imposteurs, Chapitre I, § 6), tame, s. 717. 19 ,,Mais sans nous arrêter aux rêveries d'un peuple élevé dans la servitude & dans absurdité, disons que l'ignorance a produit la croyance de toutes les impostures & les erreurs qui régnent aujourd'hui parmi nous" (Traité des trois imposteurs, Chapitre I, § 6), tame, s. 718. opart w znacznej mierze na przesdach i zabobonach, jak równie odzwierciedla pogld Paula Holbacha, który ignorancj wymienial jako glówny, obok strachu i zla, czynnik determinujcy powstawanie przekona religijnych20. Traktat przedstawia ludzko jako pierwotnie zjednoczon, usposobion pokojowo, skoncentrowan na materialnym aspekcie ycia, opartym na zdrowym rozsdku, kierujc si jedynie prawami naturalnymi21. Dopiero silne uczucie strachu wygenerowalo wyobraenie ponadnaturalnych sil, dokonujc calkowitej zmiany paradygmatów wyznaczajcych dotychczasowe ycie: egzystencjalnym priorytetem stalo si nawizanie kontaktu, a przynajmniej usilowanie wywierania wplywu na opart na przesdach i zabobonach ide boskoci, od której ludzka wyobrania uzalenila powodzenie zarówno swojego losu, jak równie dziejów calego wiata22. Podobnie dzieje ludzkoci w kontekcie rozwoju religii pojmowali m.in. Hegel, Hölderlin czy Heine, zdaniem których chrzecijastwo zniszczylo jedno czlowieka z Bogiem, wiatem i spoleczestwem, cechujc kultur greck. Kolejn analiz historyczno-biblijn, zdradzajc inspiracj spinozjask krytyk religii, jest zdemaskowanie Mojesza jako tytulowego oszusta, który wykorzystal ide Boga oraz opowieci o cudach, bdc wiadomym olbrzymiej ignorancji narodu ydowskiego23. Mojesz, jako ,,oszust" realizujcy polityczn ambicj podporzdkowania wlasnym celom poddanego sobie ludu, celowo posluyl si figurami materialnymi, dostpnymi poznaniu zmyslowemu, oddzialujcymi na przesdn wyobrani narodu ydowskiego, wskazujc slup 20 ,,Sono le grandi catastrofi naturali, le distruzioni e gli orrori delle guerre, i continui mali fisici e lo spavento di fronte alla morte che portano l'uomo a concepire una forza nascosta e sconosciuta che gli sfugge e lo domina: D'Holbach ammette che quest'idea di Dio si trova in tutti i popoli e sotto tutti i climi da un punto all'altro del globo e in tutti i tempi della storia, poiché le condizioni di vita degli uomini pressapoco si equivalgono e comuni sono perciò le angustie e i dolori", C. Fabro, Introduzione all'ateismo moderno, Roma 1964, s. 402. 21 ,,§ 1. Avant que le mot Religion se fut introduit dans le monde, on n'étoit obligé qu'à suivre la loi naturelle, c'est-à-dire, à se conformer à la droite raison. Ce seul instinct étoit le lien auquel les hommes étoient attachés; & ce lien tout simple qu'il est, les unissoit de telle sorte que les divisions étoient rares" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III), F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 725. 22 ,,Mais dès que la crainte eut fait soupconner qu'il y a des Dieux & des Puissances invisibles, ils élevèrent des autels à ces êtres imaginaires, & secouant le joug de la nature & de la raison, ils se lièrent par de vaines cérémonies & par un culte superstitieux aux vains phantômes de l'imagination" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III, § 1), tame. 23 ,,Il n'y eut jamais de peuple plus ignorant que les Hebreux, ni par conséquent plus crédule. Pour être convaincu de cette ignorance profonde, il ne faut que se souvenir dans quel état ce peuple étoit en Egypte, lorsque Moÿse le fit révolter" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III, § 10), tame, s. 731. ,,L'usage adroit de ses prestiges & de la connoissance qu'il avoit de la nature, fortifia ces exhortations: & il confirmoit ce qu'il leur avoit dit par ce qu'on appelle des prodiges, qui sont capable de faire toujours beaucoup d'impression sur la populace imbécile", tame. ognia w nocy i chmur w cigu dnia jako manifestacje boskiej opatrznoci24. Jednak Mojesz doskonale zdawal sobie spraw z polityczno-marketingowej manipulacji i poprawnie odczytywal powysze znaki jedynie jako zwyczajne, przypadkowe zjawiska przyrody, pozwalajc jednoczenie na interpretowanie ich przez ydów jako objawów wszechmocnego Boga25. Nastpny ,,oszust", Jezus, zostaje obwiniony o stworzenie bardzo prymitywnego systemu religijno-spolecznego, opierajcego si na niedorzecznych, obcych ludzkiemu rozumowi doktrynach, które celowo przedstawil niewyksztalconym filozoficznie i nieusposobionym naukowo uczniom, opisujc swoje królestwo jako domen ludzi ,,ubogich duchem, prostych i glupich"26. W La Vie et l'esprit de M. Benoit de Spinoza chrzecijastwo, rozumiane jako zestaw zasad przedstawionych przez Jezusa, jest ukazane jako zbiór najbardziej absurdalnych i bezsensownych opinii, które mog zosta zaakceptowane jedynie ,,przez kobiety i idiotów"27. Autor ycia i umyslu Pana Spinozy, jako reprezentant jednostek racjonalnych, traktuje brak jakichkolwiek podobiestw i wizi z grup chrzecijaskich ,,wizjonerów" jako walor, a nie powód nieszczcia28. La Vie et l'esprit de M. Benoit de Spinoza jest wydaniem Le Traité de trois imposteurs z 1719 roku, bardziej obszernym ni ostatnia wersja Traktatu. Powysza analiza chrzecijastwa jest zamieszczona w identycznej postaci w obu wersjach Traktatu, jednak jej obecno w wydaniu z 1719 roku jest niezwykle symptomatyczna dla filozofii francuskojzycznego Owiecenia. Dziesi lat póniej zmarl Jan Meslier, którego Cornelio Fabro klasyfikuje jako reprezentanta ateizmu radykalnego29. Jakkolwiek Testament Mesliera zostal wydany po jego mierci, jego idee funkcjonowaly w ramach philosophie clandestine, wyróniajc si szczególnie ostr, wlanie radykaln i bezkompro24 ,,On peut remarquer surtout qu'il crut avoir trouvé un moyen sûr de tenir les Hebreux soumis à ses ordres en leur persuadant que Dieu étoit lui-meme leur conducteur, de nuit sous la figure d'une colonne de feu, & de jour sous la forme d'une nuée. Mais aussi on peut prouver que ce fut là la fourberie la plus grossière de cet imposteur", tame. 25 ,,(...) donc la nuée & la colonne de feu n'étoit Dieu que pour le peuple, & non pour Moÿse" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III, § 10), tame, s. 732. 26 ,,Ce n'est donc pas une merveille, que JESUS CHRIST ne se soit point choisi des Scavans & des Philosophes pour Apôtres. Il scavoit que sa Loy & le bon Sens étoient diamétralement opposéz, c'est pourquoi il déclame en tant d'endroits contre les Sages, & les exclut de son Royaume, ou il n'admet que les Pauvres d'esprit, les Simples & les Imbéciles" (La Vie et L'esprit de M. Benoit de Spinosa, Édition de 1719, Chapitre VIII), F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 668. 27 ,,On prétend néanmoins, qu'une Religion, qui subsiste sur de si frêles fondements, & dont des Hommes ignorans, jusqu'à la stupidité, ont été les Prédicateurs, est une Religion toute Divine & surnaturelle; comme si l'on ignoroit, qu'il n'y a pas de Gens plus propres, pour donner cours aux plus absurdes Opinions, que les Femmes & les Idiots", tame. 28 ,,Aussi, les Esprits raisonnables ne se croyent-ils pas malheureux de n'avoir rien à démêler avec des Insenséz", tame. 29 C. Fabro, Introduzione all'ateismo moderno, dz. cyt., s. 414. misow krytyk religii, przede wszystkim chrzecijastwa jako reprezentanta religii pozytywnej. Podobne pogldy na temat specyfiki chrzecijastwa oraz charakterystyki osób podzielajcych dogmaty religijne jako prawdziwe gloszone byly m.in. przez Mesliera. Jego zdaniem, wszystkie twierdzenia religijne s produktem wyobrani, poniewa adne z przekona religijnych nie odwoluje si do badania rozumowego, dowiadczenia czy obserwacji30. Zarzut ten dotyczyl przede wszystkim chrzecijastwa, którego czolowe dogmaty, m.in. o trzech osobach boskich, wcieleniu Jezusa czy dziewictwie Matki Boga, jako przeciwne zdrowemu rozsdkowi i idei racjonalnoci, s moliwe do zaakceptowania wylcznie przez osoby przesdne i zabobonne, odurzajce racjonalny i naukowy ideal poznania. Autor Traktatu odslania take prawdziw, z perspektywy filologicznej i historycznej, genez Biblii, jako eklektycznej ksigi, której autorzy wiele idei ,,ukradli" z prac filozoficznych, o czym ma wiadczy m.in. podobiestwo midzy doktryn Starego i Nowego Testamentu a filozofi Platona31. Koncepcja grzechu pierworodnego jest jedynie biblijn transkrypcj puszki Pandory32, podobnie jak wiele innych wyrae i koncepcji, które mialy zosta doslownie skopiowane z prac Hezjoda i Homera33. Obok prawdziwoci Biblii Traktat kwestionuje take wiarygodno tradycyjnych idei teologicznych, które postrzegaj Boga w sposób antropomorficzny, przede wszystkim przez pryzmat etyki. Traktat neguje nie tylko istnienie opatrznociowych rzdów Boga nad wiatem, ale nawet sam koncepcj Boga transcendentnego, któr przedstawia jako projekcj ludzkiej wyobrani, proponujc w zamian spinozjaskie utosamienie Boga z natur34. Jeeli sam ,,Wszystkie zasady religijne s spraw czystej wyobrani, w której ani dowiadczenie, ani rozumowanie nigdy nie braly udzialu. Wiele trudnoci napotyka si przy ich zwalczaniu, gdy wyobrania, przejta zdumiewajcymi lub poruszajcymi j urojeniami, niezdolna jest do rozumowania. Kto zwalcza religi i jej majaki broni rozumu, podobny jest do czlowieka, który mieczem chcialby zabija muszki: po wymierzeniu ciosu muszki i majaki przylatuj z powrotem i zajmuj w umyle to miejsce, skd ­ jak si zdawalo ­ zostaly wygnane", J. Meslier, Testament, przel. Z. Biekowski, Warszawa 1955, s. 174­175. 31 ,,D'où vient, par exemple, la conformité qui se trouve entre la doctrine du Vieux & du Nouveau Testament, & les écrits de Platon, sinon de ce que les Rabins, & ceux qui ont composé les écritures, ont pillé ce grand homme?" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III, § 17), F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 737. 32 ,,On a tiré le péché originel de la boîte de Pandore", tame. 33 ,,(...) enfin il est constant que les Auteurs de l'Écriture ont transcrit presque mot à mot les oeuvres d'Hésiode & d'Homère", tame. 34 ,,§ 2. Dieu n'étant, comme on a vu, que la nature, ou, si l'on veut, l'assemblage de tous les êtres de toutes les proprietés & de toutes les energies, est necessairement la cause immanente & non distincte de ses effets; il ne peut être appellé ni bon, ni méchant, ni juste, ni miséricordieux, ni jaloux; ce sont des qualités qui ne conviennent qu'à l'homme; par conséquent il ne sauroit ni punir ni récompenser (Traité des trois imposteurs, Chapitre IV), tame, s. 743. Bóg jest jedynie iluzj, bytem fikcyjnym, tym bardziej status nieprawdziwych uzyskuj wszelkie religijnie usankcjonowane wyobraenia opisujce stosunek Boga do czlowieka, którego religia przedstawia jako byt uprzywilejowany, cieszcy si szczególn opiek i ochron Boga, jakiej pozbawione s wszelkie inne byty, a któr mialby uzyskiwa w zamian za modlitwy i pochwaly zanoszone do Boga35. ródlem takich przekona nie jest objawienie Boga, wskazywane przez religie pozytywne, lecz zgodnie z diagnoz owieceniowej krytyki religii, nierozwinity, pozbawiony odpowiedniej wiedzy ludzki umysl36. Traktat pitnuje zabobonne i irracjonalne sklonnoci ludzkiej wyobrani, w znacznej mierze generowane przez ignorancj, która swoim iluzjom, np. dotyczcym istnienia rozmaitych bytów duchowych, przyznaje nie tylko przymiot realnoci, ale nawet nieskoczonej mocy; ,,mieszne i absurdalne opinie" powstaj wskutek ignorancji, która nakazuje obdarza nieskoczon moc kady niezrozumialy dla niej byt37. Podsumowujc, Traktat o trzech oszustach jest opracowaniem streszczajcym w jednym tomie tezy obecne w olbrzymiej iloci prac filozoficznych, dziki czemu moe funkcjonowa jako kompendium wiedzy na temat racjonalistycznej i naturalistycznej krytyki religii. Zdemaskowanie tytulowych ,,oszustów" religijnych, Mojesza, Jezusa i Mahometa, jest punktem wyjcia dla rozwaa na temat prymatu poznania rozumowego i zmyslowego oraz dowiadczenia nad bezrefleksyjn akceptacj twierdze religijnych i metafizycznych, tradycyjnie dziedziczonych w kulturze europejskiej. Traktat stanowi pomost midzy systemami filozoficznymi czolowych mylicieli XVII wieku, Kartezjusza (idea poznania racjonalnego) i Spinozy (monistyczna idea substancji, prowadzca do utosamienia Boga z natur), a jawnie krytykujc religi i klasyczn metafizyk myl Owiecenia, reprezentowan we Francji m.in. przez La Mettrie'ego, Helwecjusza, Diderota, Holbacha czy Mesliera, których ateistyczne pogldy mona odnale na kartach wczeniejszego o kilkadziesit lat Traktatu. Spinoza nie prezentowal oficjalnego stanowiska ateizmu, jednak filozoficzne implikacje jego systemu prowadz do naturalistycznej koncepcji wiata, w której zostaje zniesiona transcendentna wizja Boga, utosamianego 35 ,,Il ne s'embarrasse point d'être loué, prié, recherché, caressé; il n'est point ému de ce que les hommes font ou dissent; il n'est susceptible ni d'amour ni de haine; en un mot il ne s'occupe pas plus de l'homme que du reste des créatures, de quelque nature qu'elles soient" (Traité des trois imposteurs, Chapitre IV, § 3), tame, s. 743­744. 36 ,,Toutes ces distinctions ne sont que des inventions d'un esprit borne; l'ignorance les imagina & l'intérêt les fomente", tame, s. 744. 37 ,,D'après cette opinion ridicule ils tombèrent dans une erreur qui n'est pas moins absurde, lorsqu'ils crurent que ces Phantômes avoient un pouvoir illimite, notion destitué de raison, mais ordinaire aux ignorents, qui s'imaginent que les Êtres qu'ils ne connoissent pas ont une puissance merveilleuse" (Traité des trois imposteurs, Chapitre VI, § 2), tame, s. 749. przez Spinoz ze wiatem. Najwikszy wplyw spinozjaskiej filozofii, widoczny zarówno w Traktacie, jak równie w myli Owieceniowej, dotyczy filozofii praktycznej, spolecznej, politycznej i moralnej, której fundament stanowi krytyka religii objawionych. Traktat skoncentrowal si na krytyce religijnych twierdze, interpretowanych jako nierozsdne i nieuzasadnione przesdy, wyraajc tym samym podzielane m.in. ju przez Spinoz idealy demokratyzacji, równoci i wolnoci, wyraajce przekonanie o moliwoci ulepszania ycia czlowieka, którego samowystarczalny rozum mial sta si nowym autorytetem, zastpujc poslugujce si bosk legitymizacj instytucje religijne i polityczne. Streszczenie Traktat o trzech oszustach stanowi pomost lczcy myl nowoytn z radykaln w swojej krytyce tradycyjnego porzdku religijnego i teologicznego filozofi Owiecenia. Traktat jest najpopularniejszym dzielem reprezentujcym tzw. philosophie clandestine, demaskujcym czolowe religie pozytywne jako systemy polityczne, które posluguj si religi wylcznie jako pretekstem do realizacji politycznych i ekonomicznych ambicji ich twórców. Traktat streszcza najwaniejsze argumenty podejmowane przez zwolenników racjonalistycznej i naturalistycznej krytyki religii, promujc idealy wolnoci i racjonalnoci, majce zastpi dotychczasowe odniesienie do tradycji i autorytetu. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Traktat o trzech oszustach: Mojżeszu, Jezusie i Mahomecie jako przykład radykalnej krytyki religii pozytywnych

Szocik, Konrad
Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria , Volume 22 (1) – Mar 1, 2013
Download PDF
9 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/traktat-o-trzech-oszustach-moj-eszu-jezusie-i-mahomecie-jako-przyk-ad-UtIai8jME3
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0016
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0016 Traktat o trzech oszustach: Mojeszu, Jezusie i Mahomecie jako przyklad radykalnej krytyki religii pozytywnych Slowa kluczowe: ateizm, krytyka religii, ,,philosophie clandestine", rewolucja myli, racjonalno Wanym dzielem filozoficznym, ilustrujcym dokonujc si w XVII i XVIII wieku rewolucj myli europejskiej, jest Le Traité des trois imposteurs, czyli Traktat o trzech oszustach. Przejcie od teistycznej myli redniowiecznej i nowoytnej do myli Owiecenia ­ deistycznej i czsto ateistycznej, a przynajmniej niezwykle krytycznej wobec tradycyjnych idei religijnych i teologicznych ­ nie dokonalo si gwaltownie, lecz bylo trwajcym przynajmniej kilkadziesit lat procesem, który ujawniaj manuskrypty tzw. filozofii potajemnej, ,,nielegalnej", ,,podziemnej", ,,zakazanej" (philosophie clandestine). Le Traité des trois imposteurs jest najbardziej znan publikacj reprezentujc w filozofii nowoytnej takie ,,nielegalne" i w konsekwencji wydawane anonimowo utwory1. Najintensywniejszy rozwój philosophie clandestine przypadal na lata 1680­1750, kiedy rozpowszechniano krytykujce ortodoksyjn metafizyk i religi prace przede wszystkim we Francji, Holandii i Niemczech, a take na terenie Skandynawii, Wielkiej Brytanii czy Wloch2. Cech 1 J.I. Israel, Radicale verlichting. Hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden, przel. E. Krikke, Franeker 2005, s. 731. 2 ,,Behoorlijke aantallen clandestiene filosofische manuscripten die geproduceerd en gekopieerd werden in de jaren tussen 1680 en 1750 zijn bewaard gebleven in archieven en bibliotheken in heel Europa, vooral in Frankrijk, de Nederlanden en Duitsland maar ook in Scandinavie, Groot ­ Brittannie, het oostelijk deel van Centraal ­ Europa en Italie", tame, s. 732. charakterystyczn Le Traité des trois imposteurs jest szczególne odniesienie do prac Spinozy i Hobbesa, przede wszystkim ich idei politycznych i religijnych, jakkolwiek sam Traktat nie jest napisany w stylu i duchu adnego z tych mylicieli3. Jako domniemanych autorów Traktatu Jonathan Israel wskazuje J.M. Lucasa, J. Vroesena, Ch. Leviera, J. Aymona i J. Rousseta de Missy4. O popularnoci Traktatu wiadczy ilo skatalogowanych egzemplarzy uywanych w okresie wczesnego Owiecenia, czyli we wspomnianych latach 1680­1750. Sporód 22 dziel, skladajcych si na nurt philosophie clandestine, Traktat byl dzielem, którego egzeplarzy funkcjonowalo w obiegu najwicej ­ okolo 2005. Na drugim miejscu plasowalo si Colloquium Heptaplomeres Bodina (105 egzemplarzy), na trzecim Examen de la Religion Du Marsais'go (53 egzemplarze)6. Wikszo poszczególnych utworów philosophie clandestine zostala wydana w iloci kilkunastu bd dwudziestu kilku egzemplarzy. Heretycki i blunierczy wobec religii pozytywnych charakter Traktatu o trzech oszustach opiera si na przedstawieniu fundatorów trzech czolowych religii monoteistycznych, Mojesza, Jezusa i Mahometa, jako oszustów, realizujcych swoje prywatne i polityczne cele opanowania wiata, a dla uprawomocnienia tych aspiracji poslugujcych si religi7. Traktat o trzech oszustach stanowi kompilacj tekstów tzw. autorów libertyskich, polczonych przekonaniem o politycznych korzeniach religii8. W Traktacie widoczny jest wplyw m.in. takich mylicieli jak Spinoza, Hobbes, Vanini, La Mothe Le Vayer, Charron, Naude czy Lamy9. Wan informacj jest fakt, e Traktat wystpowal równolegle pod nazw L'Esprit de Spinosa10, 3 ,,Hobbes et Spinoza sont largement mis à contribution par la lettre même du texte qui n'est, au sens strict, ni hobbesien, ni spinoziste", F. Charles-Daubert (éd.), Le `Traité des trois imposteurs' et `l'Esprit de Spinosa': Philosophie clandestine entre 1678 et 1768, Oxford 1999, s. 250. 4 J.I. Israel, Radicale verlichting, dz. cyt., s. 741. 5 Tame. 6 Tame. 7 ,,Le blasphème qui consiste à désigner les trois grands fondateurs de religions comme des imposteurs qui ont trompé le monde a dû venir à l'esprit de plus d'un sceptique en matière de religion, et être bien des fois prononcé en privé avant de connaître l'extraordinaire fortune qui fut la sienne", F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 11. ,,Le Traité des trois imposteurs, en effet, illustrait ce thème de la manière la plus claire en faisant de Moïse, de Jesus-Christ et de Mahomet trois imposteurs ayant trompé le monde en deguisant du prétexte de religion leurs ambitions politiques", tame, s. 1. 8 ,,Le texte est à l'évidence un texte composite, mosaïque ou collage selon la méthode des auteurs libertins qui empruntent à diverses sources la matière de leurs développements", tame, s. 2. ,,Ce titre évoquait sans ambiguité l'un des thèmes les plus imortants du libertinage érudite: celui de l'origine politique des religions", tame, s. 1. 9 Tame, s. 3. 10 Tame, s. 1. czyli Duch Spinozy, wskazujc tym samym na rewolucyjny charakter spinozjaskiego systemu i jego ateistyczne implikacje, szczególnie na plaszczynie destrukcji dotychczasowego porzdku religijnego. Jeeli zasadniczym celem autora Traktatu bylo wyzwolenie ludzkoci z jarzma polityczno-religijnej i wiatopogldowej niewoli oraz oczyszczenie ludzkich przekona z przesdów11, malo który tekst tak znakomicie nadawal si do tego celu jak Traktat teologiczno-polityczny Spinozy, z którego autor zreszt korzystal. Najwiksze podobiestwo do filozofii Spinozy dotyczy analizy religii pozytywnych jako teorii politycznych, slucych wywolaniu posluszestwa poddanych przez rozpowszechnienie okrelonego idealu moralnoci. Cel ten jest realizowany za pomoc tych samym rodków, które opisal Spinoza, czyli dzialalnoci proroków, cudów, idei umowy spoleczno-politycznej zawartej midzy narodem ydowskim w osobie Mojesza a Bogiem, i wielu innych wydarze, ceremonii i motywów obecnych w Biblii12. Drugim istotnym elementem wiadczcym o ideowej tosamoci Traktatu ze Spinozjask metafizyk jest propagowanie monistycznej idei bytu i zakwestionowanie transcendentnego charakteru boskoci13. Zdemaskowanie religii jako teorii politycznej nawizuje do Traktatu teologiczno-politycznego Spinozy, natomiast partie tekstu powicone utosamieniu Boga z natur powtarzaj kluczowe rozstrzygnicie spinozjaskiej Etyki. Traktat o trzech oszustach powstal midzy rokiem 1678 a 1688, najprawdopodobniej w 1680 roku, nastpnie pojawilo si kilka wyda, zawierajcych fragmenty o zmodyfikowanej i ubogaconej treci: w roku 1712, 1716, 1719 i 1721, wystpujcych naprzemiennie pod tytulami La Vie et l'esprit de M. Benoit de Spinosa bd Traité de trois imposteurs14. Ostatnie wydanie, pod tytulem Traité de trois imposteurs, zostalo opublikowane w 1768 roku15. W cigu nastpnych kilkudziesiciu lat szeciokrotnie ukazywaly si wznowienia ostatecznie zredagowanej wersji Traktatu: w 1775, 1776, 1777, 1780, 1793 i 1796 roku16. Niezalenie od zagadnie historyczno-edytorskich zwizanych z autorstwem i rónicami miedzy poszczególnymi wydaniami, Traktat jest jed- ,,L'auteur du Traité va plus loin en proclamant son intention: détromper le peuple et le libérer des croyances qui l'asservissent", tame, s. 3. 12 Tame, s. 252­260. 13 ,,C'est ce point qui est développé à l'aide de l'Appendice au livre premier de l'Éthique, ou Spinoza dénonce les représentations communes de la Nature et de Dieu. (...) Le représentations communes erronées sont rapidement corrigées au § 10, où l'auteur de L'Esprit explique «Ce que c'est que Dieu» en suivant Spinoza (...) qui introduit l'identité entre Dieu et la Nature, et l'imposture correlative attaché à la Bible", tame, s. 261. 14 Tame, s. 5­6, 7. 15 Tame, s. 3. 16 Tame, s. 7. nym z czolowych manifestów tzw. filozofii nielegalnej, podziemnej, wyraajc idee krytykujce dotychczas uwicony porzdek teologiczny i religijny. Autor Traktatu demaskuje zbyteczne skomplikowanie i mnogo dogmatów i tradycji religijnych, wskazujc na zdrowy rozsdek jako narzdzie wystarczajce do zakwestionowania przypisywanych Bogu przymiotów czy podwaenia wyjtkowoci wiadectw proroków, którzy w rzeczywistoci nie wyróniali si sporód pozostalej czci spoleczestwa adnymi walorami, zatem szczególna cze, wymagana przez instytucje wobec ich sprawozda, pozbawiona jest uzasadnienia17. Te pogldy zarówno upodabniaj wiatopogld autora do stanowiska Spinozy, jak równie zdradzaj sympati wobec religii naturalnych, subiektywnych, które koncentruj si wylcznie na rzeczywistoci czlowieka, akcentujc moliwo racjonalnego i naturalnego, a nie nadprzyrodzonego poznania boskoci. Traktat kwestionuje wszelkie tradycyjne sposoby charakteryzowania boskoci na wzór antropomorficzny, odpowiadajce potrzebie materialistycznego i zmyslowego poznawania rzeczywistoci przez czlowieka, ugruntowywane przez takie motywy biblijne, jak Bóg objawiajcy si pod postaci starszego mczyzny, w formie ognia bd pod postaci jzyków ognia18. Spinoza równie kwestionowal autorytet autorów ksig biblijnych, sprzeciwiajc si tendencjom antropomorficznym w religiach. Zaprezentowana w Traktacie geneza bldnych, opartych na przesdach, przekona religijnych, wskazujca na ignorancj jako glówny czynnik ich rozwoju19, jest zbiena z analizami Spinozy, który religi postrzegal jako domen emocji i wyobrani, 17 ,,§ 4. Pour en venir à bout, il n'est point besoin ni des hautes spéculations, ni de pénétrer fort avant dans les secrets de la nature. On n'a besoin que d'un peu de bon sens pour juger que Dieu n'est ni colère ni jaloux; que la justice & la miséricorde sont de faux titres qu'on lui attribute; & que ce que les Prophètes & les Apôtres en ont dit ne nous apprend ni son nature ni son essence. En effet, à parler sans fard & à dire la chose comme elle est, ne faut-il pas convenir que ces Docteurs n'étoient ni plus habiles ni mieux instruits que le reste des hommes; que bien loin de là, ce qu'ils dissent au sujet de Dieu est si grossier, qu'il faut être tout-à-fait peuple pour le croire? Quoique la chose soit assez évidente d'elle même, nous allons la rendre encore plus sensible, en examinant cette question: S'il y a quelque apparence que les Prophètes & les Apôtres ayent été autrement conformes que les autres hommes?" (Traité des trois imposteurs, Édition de 1786, Chapitre I), F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 716. 18 ,,Cela posé, examinons un peu l'idée que les Prophètes ont eue de Dieu. S'il faut les en croire, Dieu est un Être purement corporel; Michée le voit assis; Daniel, vétu de blanc & sous la forme d'un vieillard; Ezechiel le voit comme en feu, voilà pour le Vieux-Testament. Quant au Nouveau, les Disciples de Jesus-Christ s'imaginent le voir sous la forme d'une colombe, les Apôtres sous celle de langues de feu, & St. Paul enfin comme une lumière qui l'éblouit & l'aveugle" (Traité des trois imposteurs, Chapitre I, § 6), tame, s. 717. 19 ,,Mais sans nous arrêter aux rêveries d'un peuple élevé dans la servitude & dans absurdité, disons que l'ignorance a produit la croyance de toutes les impostures & les erreurs qui régnent aujourd'hui parmi nous" (Traité des trois imposteurs, Chapitre I, § 6), tame, s. 718. opart w znacznej mierze na przesdach i zabobonach, jak równie odzwierciedla pogld Paula Holbacha, który ignorancj wymienial jako glówny, obok strachu i zla, czynnik determinujcy powstawanie przekona religijnych20. Traktat przedstawia ludzko jako pierwotnie zjednoczon, usposobion pokojowo, skoncentrowan na materialnym aspekcie ycia, opartym na zdrowym rozsdku, kierujc si jedynie prawami naturalnymi21. Dopiero silne uczucie strachu wygenerowalo wyobraenie ponadnaturalnych sil, dokonujc calkowitej zmiany paradygmatów wyznaczajcych dotychczasowe ycie: egzystencjalnym priorytetem stalo si nawizanie kontaktu, a przynajmniej usilowanie wywierania wplywu na opart na przesdach i zabobonach ide boskoci, od której ludzka wyobrania uzalenila powodzenie zarówno swojego losu, jak równie dziejów calego wiata22. Podobnie dzieje ludzkoci w kontekcie rozwoju religii pojmowali m.in. Hegel, Hölderlin czy Heine, zdaniem których chrzecijastwo zniszczylo jedno czlowieka z Bogiem, wiatem i spoleczestwem, cechujc kultur greck. Kolejn analiz historyczno-biblijn, zdradzajc inspiracj spinozjask krytyk religii, jest zdemaskowanie Mojesza jako tytulowego oszusta, który wykorzystal ide Boga oraz opowieci o cudach, bdc wiadomym olbrzymiej ignorancji narodu ydowskiego23. Mojesz, jako ,,oszust" realizujcy polityczn ambicj podporzdkowania wlasnym celom poddanego sobie ludu, celowo posluyl si figurami materialnymi, dostpnymi poznaniu zmyslowemu, oddzialujcymi na przesdn wyobrani narodu ydowskiego, wskazujc slup 20 ,,Sono le grandi catastrofi naturali, le distruzioni e gli orrori delle guerre, i continui mali fisici e lo spavento di fronte alla morte che portano l'uomo a concepire una forza nascosta e sconosciuta che gli sfugge e lo domina: D'Holbach ammette che quest'idea di Dio si trova in tutti i popoli e sotto tutti i climi da un punto all'altro del globo e in tutti i tempi della storia, poiché le condizioni di vita degli uomini pressapoco si equivalgono e comuni sono perciò le angustie e i dolori", C. Fabro, Introduzione all'ateismo moderno, Roma 1964, s. 402. 21 ,,§ 1. Avant que le mot Religion se fut introduit dans le monde, on n'étoit obligé qu'à suivre la loi naturelle, c'est-à-dire, à se conformer à la droite raison. Ce seul instinct étoit le lien auquel les hommes étoient attachés; & ce lien tout simple qu'il est, les unissoit de telle sorte que les divisions étoient rares" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III), F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 725. 22 ,,Mais dès que la crainte eut fait soupconner qu'il y a des Dieux & des Puissances invisibles, ils élevèrent des autels à ces êtres imaginaires, & secouant le joug de la nature & de la raison, ils se lièrent par de vaines cérémonies & par un culte superstitieux aux vains phantômes de l'imagination" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III, § 1), tame. 23 ,,Il n'y eut jamais de peuple plus ignorant que les Hebreux, ni par conséquent plus crédule. Pour être convaincu de cette ignorance profonde, il ne faut que se souvenir dans quel état ce peuple étoit en Egypte, lorsque Moÿse le fit révolter" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III, § 10), tame, s. 731. ,,L'usage adroit de ses prestiges & de la connoissance qu'il avoit de la nature, fortifia ces exhortations: & il confirmoit ce qu'il leur avoit dit par ce qu'on appelle des prodiges, qui sont capable de faire toujours beaucoup d'impression sur la populace imbécile", tame. ognia w nocy i chmur w cigu dnia jako manifestacje boskiej opatrznoci24. Jednak Mojesz doskonale zdawal sobie spraw z polityczno-marketingowej manipulacji i poprawnie odczytywal powysze znaki jedynie jako zwyczajne, przypadkowe zjawiska przyrody, pozwalajc jednoczenie na interpretowanie ich przez ydów jako objawów wszechmocnego Boga25. Nastpny ,,oszust", Jezus, zostaje obwiniony o stworzenie bardzo prymitywnego systemu religijno-spolecznego, opierajcego si na niedorzecznych, obcych ludzkiemu rozumowi doktrynach, które celowo przedstawil niewyksztalconym filozoficznie i nieusposobionym naukowo uczniom, opisujc swoje królestwo jako domen ludzi ,,ubogich duchem, prostych i glupich"26. W La Vie et l'esprit de M. Benoit de Spinoza chrzecijastwo, rozumiane jako zestaw zasad przedstawionych przez Jezusa, jest ukazane jako zbiór najbardziej absurdalnych i bezsensownych opinii, które mog zosta zaakceptowane jedynie ,,przez kobiety i idiotów"27. Autor ycia i umyslu Pana Spinozy, jako reprezentant jednostek racjonalnych, traktuje brak jakichkolwiek podobiestw i wizi z grup chrzecijaskich ,,wizjonerów" jako walor, a nie powód nieszczcia28. La Vie et l'esprit de M. Benoit de Spinoza jest wydaniem Le Traité de trois imposteurs z 1719 roku, bardziej obszernym ni ostatnia wersja Traktatu. Powysza analiza chrzecijastwa jest zamieszczona w identycznej postaci w obu wersjach Traktatu, jednak jej obecno w wydaniu z 1719 roku jest niezwykle symptomatyczna dla filozofii francuskojzycznego Owiecenia. Dziesi lat póniej zmarl Jan Meslier, którego Cornelio Fabro klasyfikuje jako reprezentanta ateizmu radykalnego29. Jakkolwiek Testament Mesliera zostal wydany po jego mierci, jego idee funkcjonowaly w ramach philosophie clandestine, wyróniajc si szczególnie ostr, wlanie radykaln i bezkompro24 ,,On peut remarquer surtout qu'il crut avoir trouvé un moyen sûr de tenir les Hebreux soumis à ses ordres en leur persuadant que Dieu étoit lui-meme leur conducteur, de nuit sous la figure d'une colonne de feu, & de jour sous la forme d'une nuée. Mais aussi on peut prouver que ce fut là la fourberie la plus grossière de cet imposteur", tame. 25 ,,(...) donc la nuée & la colonne de feu n'étoit Dieu que pour le peuple, & non pour Moÿse" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III, § 10), tame, s. 732. 26 ,,Ce n'est donc pas une merveille, que JESUS CHRIST ne se soit point choisi des Scavans & des Philosophes pour Apôtres. Il scavoit que sa Loy & le bon Sens étoient diamétralement opposéz, c'est pourquoi il déclame en tant d'endroits contre les Sages, & les exclut de son Royaume, ou il n'admet que les Pauvres d'esprit, les Simples & les Imbéciles" (La Vie et L'esprit de M. Benoit de Spinosa, Édition de 1719, Chapitre VIII), F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 668. 27 ,,On prétend néanmoins, qu'une Religion, qui subsiste sur de si frêles fondements, & dont des Hommes ignorans, jusqu'à la stupidité, ont été les Prédicateurs, est une Religion toute Divine & surnaturelle; comme si l'on ignoroit, qu'il n'y a pas de Gens plus propres, pour donner cours aux plus absurdes Opinions, que les Femmes & les Idiots", tame. 28 ,,Aussi, les Esprits raisonnables ne se croyent-ils pas malheureux de n'avoir rien à démêler avec des Insenséz", tame. 29 C. Fabro, Introduzione all'ateismo moderno, dz. cyt., s. 414. misow krytyk religii, przede wszystkim chrzecijastwa jako reprezentanta religii pozytywnej. Podobne pogldy na temat specyfiki chrzecijastwa oraz charakterystyki osób podzielajcych dogmaty religijne jako prawdziwe gloszone byly m.in. przez Mesliera. Jego zdaniem, wszystkie twierdzenia religijne s produktem wyobrani, poniewa adne z przekona religijnych nie odwoluje si do badania rozumowego, dowiadczenia czy obserwacji30. Zarzut ten dotyczyl przede wszystkim chrzecijastwa, którego czolowe dogmaty, m.in. o trzech osobach boskich, wcieleniu Jezusa czy dziewictwie Matki Boga, jako przeciwne zdrowemu rozsdkowi i idei racjonalnoci, s moliwe do zaakceptowania wylcznie przez osoby przesdne i zabobonne, odurzajce racjonalny i naukowy ideal poznania. Autor Traktatu odslania take prawdziw, z perspektywy filologicznej i historycznej, genez Biblii, jako eklektycznej ksigi, której autorzy wiele idei ,,ukradli" z prac filozoficznych, o czym ma wiadczy m.in. podobiestwo midzy doktryn Starego i Nowego Testamentu a filozofi Platona31. Koncepcja grzechu pierworodnego jest jedynie biblijn transkrypcj puszki Pandory32, podobnie jak wiele innych wyrae i koncepcji, które mialy zosta doslownie skopiowane z prac Hezjoda i Homera33. Obok prawdziwoci Biblii Traktat kwestionuje take wiarygodno tradycyjnych idei teologicznych, które postrzegaj Boga w sposób antropomorficzny, przede wszystkim przez pryzmat etyki. Traktat neguje nie tylko istnienie opatrznociowych rzdów Boga nad wiatem, ale nawet sam koncepcj Boga transcendentnego, któr przedstawia jako projekcj ludzkiej wyobrani, proponujc w zamian spinozjaskie utosamienie Boga z natur34. Jeeli sam ,,Wszystkie zasady religijne s spraw czystej wyobrani, w której ani dowiadczenie, ani rozumowanie nigdy nie braly udzialu. Wiele trudnoci napotyka si przy ich zwalczaniu, gdy wyobrania, przejta zdumiewajcymi lub poruszajcymi j urojeniami, niezdolna jest do rozumowania. Kto zwalcza religi i jej majaki broni rozumu, podobny jest do czlowieka, który mieczem chcialby zabija muszki: po wymierzeniu ciosu muszki i majaki przylatuj z powrotem i zajmuj w umyle to miejsce, skd ­ jak si zdawalo ­ zostaly wygnane", J. Meslier, Testament, przel. Z. Biekowski, Warszawa 1955, s. 174­175. 31 ,,D'où vient, par exemple, la conformité qui se trouve entre la doctrine du Vieux & du Nouveau Testament, & les écrits de Platon, sinon de ce que les Rabins, & ceux qui ont composé les écritures, ont pillé ce grand homme?" (Traité des trois imposteurs, Chapitre III, § 17), F. Charles-Daubert, dz. cyt., s. 737. 32 ,,On a tiré le péché originel de la boîte de Pandore", tame. 33 ,,(...) enfin il est constant que les Auteurs de l'Écriture ont transcrit presque mot à mot les oeuvres d'Hésiode & d'Homère", tame. 34 ,,§ 2. Dieu n'étant, comme on a vu, que la nature, ou, si l'on veut, l'assemblage de tous les êtres de toutes les proprietés & de toutes les energies, est necessairement la cause immanente & non distincte de ses effets; il ne peut être appellé ni bon, ni méchant, ni juste, ni miséricordieux, ni jaloux; ce sont des qualités qui ne conviennent qu'à l'homme; par conséquent il ne sauroit ni punir ni récompenser (Traité des trois imposteurs, Chapitre IV), tame, s. 743. Bóg jest jedynie iluzj, bytem fikcyjnym, tym bardziej status nieprawdziwych uzyskuj wszelkie religijnie usankcjonowane wyobraenia opisujce stosunek Boga do czlowieka, którego religia przedstawia jako byt uprzywilejowany, cieszcy si szczególn opiek i ochron Boga, jakiej pozbawione s wszelkie inne byty, a któr mialby uzyskiwa w zamian za modlitwy i pochwaly zanoszone do Boga35. ródlem takich przekona nie jest objawienie Boga, wskazywane przez religie pozytywne, lecz zgodnie z diagnoz owieceniowej krytyki religii, nierozwinity, pozbawiony odpowiedniej wiedzy ludzki umysl36. Traktat pitnuje zabobonne i irracjonalne sklonnoci ludzkiej wyobrani, w znacznej mierze generowane przez ignorancj, która swoim iluzjom, np. dotyczcym istnienia rozmaitych bytów duchowych, przyznaje nie tylko przymiot realnoci, ale nawet nieskoczonej mocy; ,,mieszne i absurdalne opinie" powstaj wskutek ignorancji, która nakazuje obdarza nieskoczon moc kady niezrozumialy dla niej byt37. Podsumowujc, Traktat o trzech oszustach jest opracowaniem streszczajcym w jednym tomie tezy obecne w olbrzymiej iloci prac filozoficznych, dziki czemu moe funkcjonowa jako kompendium wiedzy na temat racjonalistycznej i naturalistycznej krytyki religii. Zdemaskowanie tytulowych ,,oszustów" religijnych, Mojesza, Jezusa i Mahometa, jest punktem wyjcia dla rozwaa na temat prymatu poznania rozumowego i zmyslowego oraz dowiadczenia nad bezrefleksyjn akceptacj twierdze religijnych i metafizycznych, tradycyjnie dziedziczonych w kulturze europejskiej. Traktat stanowi pomost midzy systemami filozoficznymi czolowych mylicieli XVII wieku, Kartezjusza (idea poznania racjonalnego) i Spinozy (monistyczna idea substancji, prowadzca do utosamienia Boga z natur), a jawnie krytykujc religi i klasyczn metafizyk myl Owiecenia, reprezentowan we Francji m.in. przez La Mettrie'ego, Helwecjusza, Diderota, Holbacha czy Mesliera, których ateistyczne pogldy mona odnale na kartach wczeniejszego o kilkadziesit lat Traktatu. Spinoza nie prezentowal oficjalnego stanowiska ateizmu, jednak filozoficzne implikacje jego systemu prowadz do naturalistycznej koncepcji wiata, w której zostaje zniesiona transcendentna wizja Boga, utosamianego 35 ,,Il ne s'embarrasse point d'être loué, prié, recherché, caressé; il n'est point ému de ce que les hommes font ou dissent; il n'est susceptible ni d'amour ni de haine; en un mot il ne s'occupe pas plus de l'homme que du reste des créatures, de quelque nature qu'elles soient" (Traité des trois imposteurs, Chapitre IV, § 3), tame, s. 743­744. 36 ,,Toutes ces distinctions ne sont que des inventions d'un esprit borne; l'ignorance les imagina & l'intérêt les fomente", tame, s. 744. 37 ,,D'après cette opinion ridicule ils tombèrent dans une erreur qui n'est pas moins absurde, lorsqu'ils crurent que ces Phantômes avoient un pouvoir illimite, notion destitué de raison, mais ordinaire aux ignorents, qui s'imaginent que les Êtres qu'ils ne connoissent pas ont une puissance merveilleuse" (Traité des trois imposteurs, Chapitre VI, § 2), tame, s. 749. przez Spinoz ze wiatem. Najwikszy wplyw spinozjaskiej filozofii, widoczny zarówno w Traktacie, jak równie w myli Owieceniowej, dotyczy filozofii praktycznej, spolecznej, politycznej i moralnej, której fundament stanowi krytyka religii objawionych. Traktat skoncentrowal si na krytyce religijnych twierdze, interpretowanych jako nierozsdne i nieuzasadnione przesdy, wyraajc tym samym podzielane m.in. ju przez Spinoz idealy demokratyzacji, równoci i wolnoci, wyraajce przekonanie o moliwoci ulepszania ycia czlowieka, którego samowystarczalny rozum mial sta si nowym autorytetem, zastpujc poslugujce si bosk legitymizacj instytucje religijne i polityczne. Streszczenie Traktat o trzech oszustach stanowi pomost lczcy myl nowoytn z radykaln w swojej krytyce tradycyjnego porzdku religijnego i teologicznego filozofi Owiecenia. Traktat jest najpopularniejszym dzielem reprezentujcym tzw. philosophie clandestine, demaskujcym czolowe religie pozytywne jako systemy polityczne, które posluguj si religi wylcznie jako pretekstem do realizacji politycznych i ekonomicznych ambicji ich twórców. Traktat streszcza najwaniejsze argumenty podejmowane przez zwolenników racjonalistycznej i naturalistycznej krytyki religii, promujc idealy wolnoci i racjonalnoci, majce zastpi dotychczasowe odniesienie do tradycji i autorytetu.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.