Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Sprzeczność logiczna w systemie Hegla

Sprzeczność logiczna w systemie Hegla Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0018 Artur Jochlik Slowa kluczowe: G.W.F. Hegel, sprzeczno logiczna, rónica, rozum spekulatywny, nauka logiki, doktryna istoty, absolut Wprowadzenie Celem mojego artykulu jest wyjanienie zagadnienia sprzecznoci logicznej, omówionego w Heglowskiej Nauce logiki w rozdziale ,,Der Widerspruch" (w ks. II ,,Doktryna istoty"). Niejasna tre tego rozdzialu moe przysporzy niemalych klopotów w interpretacji Heglowskiego systemu. Sprzeczno logiczna (Widerspruch), podobnie jak zniesienie (Aufhebung) naley do technicznych terminów o pierwszorzdnym znaczeniu na poziomie kadej Heglowskiej kategorii. Jednake w przeciwiestwie do zniesienia, towarzyszca nam na kadym etapie sprzeczno logiczna sama na pewnym etapie wydaje si stanowi autonomiczn kategori, któr rozpatrujemy na podstawie zwyklego mechanizmu dialektycznego zwizanego ze zniesieniem i sprzecznoci logiczn, lecz której powicony jest osobny podrozdzial. Zatem wychodziloby na to, e sprzeczno logiczn musielibymy objania przy pomocy samej sprzecznoci logicznej, ignotum per ignotum ­ pod warunkiem, e sprzeczno logiczna faktycznie jest kategori. Nie byloby to tak bardzo problematyczne, gdyby rzekoma kategoria sprzecznoci logicznej rozpoczynala rozwaania nad logik ­ lecz podrozdzial o sprzecznoci logicznej wylania nam si ju na dlugo po czystym bycie, ju po rozwaaniach dotyczcych explicite bytu. W obliczu tego faktu John McTaggart i Ralph Palm twierdz, e sprzeczno logiczna nie moe by osobn kategori (tak jak miara, przestrze, rónica itd.), skoro ukazanie sprzecznoci logicznej jest powodem, dla którego za kadym razem negujemy dan kategori; musielibymy bowiem zanegowa Artur Jochlik nasz kategori sprzecznoci logicznej od samego momentu, w którym j wyrazilimy1. Kolejnym problematycznym czynnikiem zwizanym z tym zagadnieniem jest fakt, e w swej Encyklopedii nauk filozoficznych Hegel zrezygnowal z przedstawiania sprzecznoci logicznej w formie osobnego podrozdzialu. G.R.G. Mure stwierdza wprawdzie wprost, e wiadczy to o wikszej dojrzaloci intelektualnej Hegla na etapie pisania Encyklopedii2, lecz pamita naley, e dzielo to stanowi jedynie zarys systemu Hegla i nierzadko pomija on w nim zagadnienia, które moglyby si okaza zbyt trudne dla jego studentów (jak choby zawily podzial momentów refleksji). Tego typu wtpliwoci nie mog by latwe do przezwycienia. Jak slusznie zauwayl Robert Pippin, refleksja w sobie (Reflexion in sich), pierwsza cz doktryny istoty, w której znajduje si miejsce na nasze rozwaania o sprzecznoci logicznej, jest bodaj najbardziej zawilym elementem calego systemu Hegla, by moe bardziej nawet od pierwszych dwóch czci nauki o rzeczywistoci (Wirklichkeit). Zreszt ju sam Hegel twierdzil, e doktryna istoty jest najtrudniejsz czci jego logiki3. Jest tak dlatego, e o ile faktycznie doktryna istoty czerpie w najwyszym stopniu z dorobku dawnej metafizyki (w glównej mierze zarysowanej przez Spinoz, Leibniza i Wolffa4), to wraz z kolejnymi rozdzialami, zbliajc si coraz bardziej do doktryny pojcia, coraz bardziej oddalamy si od tego metafizycznego sposobu uprawiania filozofii w obrbie jednej doktryny5. O ile przy tym interpretacja zda Hegla w obrbia mylenia w kontekcie zjawiska (Erscheinung) nie sprawia a tak wielkich problemów, o tyle mylenie w kategoriach pozoru (Schein) przysparza wicej klopotów6. Mimo to nie mona zrozumie znaczenia heglowskiego systemu bez dokladnego zrozumienia zagadnienia sprzecznoci logicznej. Z tego powodu, nawet jeeli Mure ma racj i Hegel zrzekl si w kocu postrzegania sprzecznoci logicznej jako osobnej kategorii, nie naley pomija tej czci Nauki logiki, jako e w samej Encyklopedii nauk filozoficznych zagadnienie nie zostanie w sposób zadowalajcy podjte. Przystpmy zatem na pocztku do omówienia Heglowskiego spojrzenia na znan z logiki formalnej zasad wylczonego rodka, która, cho wspomniana dopiero nieco póniej w adnotacji filozofa, stanowi fundament zagadnienia sprzecznoci logicznej. McTaggart 1910: 116; Palm 2009: 73. Mure 1950: 103. Jego zdaniem sprzeczno logiczna powinna pozosta wylcznie rozwiniciem rónicy (Unterschied), nie za konkretem wobec identycznoci (Identität) i rónicy. 3 Hegel 1830: § 114. 4 Hegel 1908: 879, 881, 924, 931, 941. 5 Pippin 2001: 244. 6 Tym bardziej, e Hegel utosamia kantowski ,,fenomen" wlanie z Schein, a nie z Erscheinung, co moe wywie w pole kadego znawc filozofii Kanta rozpoczynajcego swoje badania nad systemem Hegla. Por. Hegel 1841b: 10; 1841a: 122. 1. Niewystarczalno klasycznej logiki w dotarciu do absolutu Najwaniejsz innowacj, jak Hegel czyni w interesujcym nas rozdziale, jest podwaenie znaczenia prawa wylczonego rodka. Prawo to jest zdaniem Hegla zbyt powierzchownie rozumiane, a przez to do tego stopnia trywialne, e nie warto nawet o nim wspomina7. Prawo to, które mówi: co jest albo A, albo nie-A, i nie ma niczego trzeciego, rozumiane jest w swym prostym znaczeniu: ze wszystkich predykatów do danej rzeczy przynaley albo jaki konkretny predykat, albo jego zaprzeczenie8. eby zrozumie, dlaczego takie wyjanienie jest dla naszego filozofa niezadowalajce, naley uzmyslowi sobie, e zgodnie z jego wlasnym pojmowaniem rzeczywistoci, wszelkie twierdzenie powinno w dialektycznym ruchu umoliwia postawienie szeregu twierdze przeciwstawnych do poprzednika9, tak abymy w ostatecznym rozrachunku mogli uchwyci calo wszelkich moliwych twierdze (,,Prawda jest caloci"10). Tymczasem przy zwyczajnym rozumieniu prawa wylczonego rodka wydaje si, jakoby rozum spekulatywny popadl w lep uliczk, z której nie jest zdolny wysun kolejnych przelomowych prawd filozoficznych ­ i z tego powodu rozum spekulatywny uznaje takie twierdzenie za trywialne i bezuyteczne na drodze do absolutu11. A istotnie, nie o nic innego chodzi Heglowi, jak o dotarcie do absolutu ­ zaznacza to w wielu miejscach, take w drugiej adnotacji, gdy pierwszym i jedynym przykladem na trywialno prawa wylczonego rodka, jaki wymienia filozof, jest Duch: Duch jest slodki lub nieslodki, Duch jest zielony lub niezielony. Aby wydosta si z impasu, Hegel nie neguje calkowicie zasadnoci tego prawa, lecz wyjania, co powinno ono implikowa. Jego zdaniem, z prawa wylczonego rodka powinnimy wycign wniosek, e wszystko jest przeciwiestwem12 czego innego. Innymi slowy, waniejsza jest tu prawda dotyczca owych predykatów (a wic Hegel 1841b: 65. Hegel 1841b: 64. 9 Gdzie A prowadzi do ~A, tzn. B, lecz B prowadzi do ~B, tzn. C, lecz C prowadzi do ~C..., tak aby na kocu X moglo prowadzi do ~X, które okae si by wyjciowym A, które znów bdzie moglo prowadzi do ~A i by moe doprowadzi tym razem do szerszego kola twierdze (X, Y, Z, , , ...), w którym znów powrócimy do wyjciowego A. 10 ,,Das Wahre ist das Ganze" (Hegel 1841d: 15). 11 Odnonie odrbnoci (i zarazem jednoci) rozsdku, rozumu dialektycznego i rozumu spekulatywnego patrz Hegel 1830: § 79­82. Uwaga o rozumie spekulatywnym nie jest tutaj dodatkiem interpretatorskim, jako e, pamitajmy, sprzeczno logiczna jest wlanie konkretem, spekulatywnym momentem w ujmowaniu istotnoci (die Wesenheiten). 12 Entgegengesetztes, co nie tylko oznacza moe ,,przeciwiestwo", lecz równie ,,sprzeczno" (od entgegengesetzt ­ ,,sprzeczny"). Ta dwuznaczno nie jest przypadkowa, zwaywszy Artur Jochlik implicite kategorii), a nie dotyczca abstrakcyjnej rzeczy X, która musi by A lub ~A. Jeeli bowiem stwierdzimy, e wszystko stanowi przeciwiestwo czego innego, to kada kategoria napotka swoj negacj (pozór napotka swoj negacj w postaci istoty, jako ­ w postaci iloci itd.). Wemy teraz pod uwag nastpujce okolicznoci: 1) Kada dialektyczna antynomiczno zawiera ju w sobie moliwo wycignicia poprzez spekulacyjn dedukcj trzeciej kategorii, konkretu13 (z bytu i istoty wyprowadzenie pojcia, z jakoci i iloci wyprowadzenie miary itd.). 2) Kady ten konkret w swym abstrakcie (z pojcia w subiektywno, z miary w specyficzn ilo) zostanie zawsze ponownie zanegowany przez now, opozycyjn kategori14. 3) Prawda o absolucie zawarta ju byla w kategorii czystego bytu15. System doczeka si wówczas swego domknicia, ostatnia kategoria przywróci poprzez negacj kategori pierwsz, slowem ­ system kategorii przedstawi si nam w schemacie kolowym. O taki z kolei schemat systemu chodzilo Heglowi od pocztku16. Na obecnym etapie naszych rozwaa o sprzecznoci logicznej Hegel stara si uzasadni punkt drugi. Czyni to tlumaczc, e wszystkie kategorie s skoczone w swojej treci (gdy adna kategoria nie jest nigdy caloci tego, o czym moemy wiedzie), to za, co skoczone, zawiera w sobie logiczn sprzeczno, przez co musi zosta zniesione17 ­ tak jak rzeczy materialne przez swoj skoczono z koniecznoci musz dopelni swój ywot i przepa w nieistnieniu18. Mówic po prostu, Hegel daje do zrozumienia, e potrzebujemy dostosowa rzeczywisto do tego, by ukazala nam si w logicznym domkniciu swych kategorii, a w tym celu jestemy uprawomocnieni do tego, aby rozum na to, e z rónicy (Unterschied) jako negacji identycznoci (Identität) wycignl Hegel twierdzenie o sprzecznoci logicznej (Widerspruch). 13 ,,Diese Form des Schließens ist eine allgemeine Form aller Dinge" (Hegel 1830: § 24 Z-2; 1830: § 33, 81 Z-1). 14 Hegel 1841a: 103­104. 15 Hegel 1830: § 236; 1841c: 322. 16 Hegel 1830: § 15, 18. 17 Hegel 1841a: 127­130. 18 ,,Wenn wir von den Dingen sagen, sie sind endlich, so wird darunter verstanden, dass sie nicht nur eine Bestimmtheit haben, die Qualität nicht nur als Realität und ansichseiende Bestimmung, dass sie nicht bloß begrenzt sind ­, sie haben so noch Dasein außer ihrer Grenze ­, sondern dass vielmehr das Nichtsein ihre Natur, ihr Sein ausmacht. Die endlichen Dinge sind, aber ihre Beziehung auf sich selbst ist, dass sie als Negativ sich auf sich selbst beziehen, eben in dieser Beziehung auf sich selbst sich über sich, über ihr Sein, hinauszuschicken. Sie sind, aber die Wahrheit dieses Seins ist ihr Ende" (Hegel 1841a: 130­131; Baillie 1901: 293). Ralph Palm twierdzi, e Hegel kontynuuje tu tradycj Platona i Eleatów (Palm 2009: 92). Schemat kolowy systemu Hegla spekulatywny dopowiedzial co do rozsdkowego ujcia zagadnienia negatywnoci, prawa wylczonego rodka oraz logicznej sprzecznoci (pod warunkiem, e nie zrezygnujemy calkowicie z rozsdkowych podstaw dotyczcych tych zagadnie19). To, co rozum spekulatywny dopowiada w tym momencie, brzmi na konkretnym przykladzie nastpujco: predykat ,,zielony" nie okrela tylko rzeczy ­ dajmy na to trawy, okrelonej jako ,,bdca zielon" ­ lecz predykat ten okrela równie sam siebie jako ,,czynicy zielonym". Ten samookrelajcy si predykat jawi si w takim spekulatywnym (idealistycznym) ujciu jako opozycja samej rzeczy. Jednak dla normalnego, zdroworozsdkowego ujcia ,,Das Spekulative oder Positiv-Vernünftige fasst die Einheit der Bestimmungen in ihrer Entgegensetzung auf, das Affirmative, das in ihrer Auflösung und ihrem Übergehen enthalten ist. (...) In der spekulativen Logik ist die bloße Verstandes-Logik enthalten und kann aus jener sogleich gemacht werden; es bedarf dazu nichts, als daraus das Dialektische und Vernünftige wegzulassen; so wird sie zu dem, was die gewöhnliche Logik ist, eine Historie von mancherlei zusammengestellten Gedankenbestimmungen, die in ihrer Endlichkeit als etwas Unendliches gelten" (Hegel 1830: § 82). Artur Jochlik (zdaniem Hegla ­ ujcia ograniczonego przez swoj jednostronno), predykat okrela wylcznie rzecz, nie sam siebie ­ i w tym znaczeniu, powiada Hegel, przechodzi on od bycia okrelonoci (tym, co okrela dany li) do bycia nieokrelonoci, do bycia niebytem, jako e w odosobnieniu od licia predykat jawi si by niczym, bez licia predykat nie jawi nam si wcale. Hegel nie jest jednak realist w rozumieniu arystotelesowskim i nie zgadza si z tym, jakoby predykat w oderwaniu od swojej rzeczy byl czym absurdalnym. Jeszcze bardziej znamienne jest Heglowskie rozumienie prawa niesprzecznoci. Kiedy stwierdzimy, e nie moe by czego, co jest jednoczenie A i ~A, Hegel w zaskakujcy sposób odpowie: wlanie owo co trzeciego wyrazilimy. Jeeli bowiem oznaczymy warunek bycia czym, czego oczekujemy, przez A+ (bycia zielonym, dajmy na to) oraz jeeli oznaczymy niespelnienie warunku bycia czym, czego oczekujemy, przez A­ (niebycia zielonym), wtedy owym trzecim bdzie po prostu samo A (sama zielono). Celowo podalem dla tego abstrakcyjnego Heglowskiego modelu mylenia przyklad zielonoci, abymy mogli to dobrze zrozumie. Dopiero co przedstawilimy dwa sposoby pojmowania predykatu ,,zielony" ­ jeden zdroworozsdkowy, zwyczajny, i drugi, w którym predykat ,,zielony" jest równoczenie okreleniem dla samego siebie. To wlanie przez wzgld na rozrónienie ujcia zdroworozsdkowego i spekulatywnego oraz z powodu przyznania im obu slusznoci na pewnej drodze w wylanianiu prawdy Hegel jest w stanie, cho brzmi to absurdalnie, dostrzec w samym ju prawie niesprzecznoci zaprzeczenie tego prawa20. W stwierdzeniu: ,,Nie ma takiego A, które byloby jednoczenie A+ i A­", samo A okazuje si by tym trzecim, co refleksja wytworzyla, gdy pomylala o tym prawie. 2. Sprzeczno logiczna wobec zagadnienia rónicy Gdy mowa o kategorii rónicy, ukazywa si ona moe na dwa glówne sposoby. Pierwszym z nich jest rónorodno, przez któr naley pojmowa to, co zwykle przez ten termin rozumiemy ­ zlepek rzeczy bd wlaciwoci. Gdy rozpoznajemy tak rónorodno, nie ma dla nas znaczenia to, w jakiej relacji pozostaj do siebie owe róne elementy, pozostaj one bowiem wobec siebie obojtne. Mamy jednak drug glówn posta rónicy ­ jest ni przeciwiestwo. Odwrotnie ni w pierwszym przypadku, gdy dostrzegamy co jako przeciwiestwo, obojtne pozostaj dla nas czci, które tworz ukazujc si calo, a staje si dla nas istotna wylcznie relacja. W obrbie takiego prze20 Hegel 1841b: 65; Marcuse 1955: 144. ciwiestwa dwóch elementów kady z nich okrelony jest nie tylko przez siebie, lecz równie przez ten drugi ­ elementy te bowiem, jako przynalece do relacji przeciwiestwa, nie bylyby tym, czym s, bez drugiego czlonu21. Najwaniejszym przeciwiestwem, od którego wszelkie inne przeciwiestwa pochodz, jest przeciwiestwo istoty wobec bytu22 ­ przeciwiestwo tego, co ukryte, wewntrzne i co nadaje znaczenie, wobec tego, co bezporednie i powierzchowne. Abymy jednak mieli do czynienia z przeciwiestwem, a nie po prostu z rónorodnoci, oba czlony, byt i istota, musz ukaza si z pewnej perspektywy równie jako identyczne ­ i tak te je Hegel w coraz wikszym stopniu przedstawia w trakcie rozwoju doktryny istoty. Kade przeciwiestwo jest odbiciem tej relacji bytu do istoty, przez co kade przeciwiestwo zawiera w sobie jednoczenie moment rónorodnoci i identycznoci23 (bd te, co wychodzi na to samo, sama rónorodno zaklada ju pewn identyczno). Dla przykladu, jeeli przyjmiemy, e kolor ólty jest przeciwiestwem koloru zielonego, to oba zawieraj nie tylko moment rónorodnoci, lecz równie moment identycznoci, jako e jeden i drugi jest kolorem, oba jako kategorie wywodz si od kategorii koloru24. A gdy ukazuje si nam jednoczenie rónorodno i identyczno, otwarta jest droga do sprzecznoci logicznej. Moglibymy na tej podstawie doj do przekonania, e z identycznoci i rónorodnoci (szerzej: z identycznoci i rónicy) wylania si sprzeczno logiczna jako konkret pochodzcy z abstraktu i negacji ­ marksistowsko zorientowany interpretator móglby mechanicznie po raz kolejny stwierdzi, e oto z tezy-identycznoci i antytezy-rónicy wylonila si synteza, sprzeczno logiczna. Idzie jednak o to, a jest to bodaj najwaniejszy punkt w calym moim artykule, e Hegel dokladnie daje nam do zrozumienia, i nie mamy znów do czynienia z tak postaci rzeczy, e od identycznoci i rónicy nie przechodzimy wcale do nowej kategorii, tak jak z podania i z relacji pana do niewolnika przechodzimy do uniwersalnej samowiadomoci czy jak ze sztuki i religii przechodzimy do filozofii. Hegel pisze wprost: ,,Rónica w swej 21 Nie ma wiatla bez nocy, odwagi bez tchórzostwa itd. Lecz przecie wiatlo nie jest okrelone tylko przez ciemno, a ciemno tylko przez wiatlo, wtedy bowiem oba bylyby pozbawione jakiejkolwiek treci. Std adne z nich nie zostaje okrelone wylcznie przez swój drugi element. 22 Przeciwiestwo to zostanie póniej w doktrynie pojcia doprecyzowane do postaci relacji pozytywnoci z negatywnoci (por. Hegel 1841c: 74­87). ,,Das Wesen, als das durch die Negativität seiner selbst sich mit sich vermittelnde Sein" (Hegel 1830: § 112; Carlson 2003: 30). 23 ,,Das Sein ist nicht verschwunden, sondern erstlich ist das Wesen, als einfache Beziehung auf sich selbst, Sein; fürs andere ist aber das Sein nach seiner einseitigen Bestimmung, unmittelbares zu sein, zu einem nur negativen herabgesetzt, zu einem Scheine" (Hegel 1830: § 112; Longuenence 2005: 55, 66). 24 http://www.hegel-system.de/de/d22321331.htm [12.06.2012]. Artur Jochlik caloci ju jest w sobie sprzecznoci"25. Innymi slowy, sprzeczno logiczna to ta sama kategoria co rónica26. To prawda, gdy mielimy do czynienia z par kategorii byt i istota, wtedy równie istota byla wci bytem, ale bytem z perspektywy nowych, budujcych kategori istoty subkategorii (na czele z refleksj w sobie, zjawiskiem i rzeczywistoci); ,,przedmiot" (jeeli w ogóle moemy tutaj mówi o przedmiocie) pozostal wtedy bez zmian, zmianie ulegl dotychczasowy stosunek podmiotu; rozsdek, wiodcy dotd prym przy rozpatrywaniu powierzchownoci bytu, ustpil wtedy miejsca27 rozdwojonej naturze rozumu dialektycznego (który doskonale radzi sobie z takimi kategoriami jak nasze przeciwiestwo). Jednak w przypadku sprzecznoci logicznej nie mamy do czynienia z tego typu zmian kontekstu w pobliu innych subkategorii, na które kategoria sprzecznoci by si dzielila. Zagadnienie sprzecznoci logicznej zostaje w tym przypadku jedynie dopowiedziane w obrbie kwestii istotnoci (Wesenheiten), i wyglda na jednakowo prawdziwe, e mamy tu do czynienia z trzema glównymi istotnociami (identyczno, rónica, sprzeczno), jak i z dwiema (identyczno i rónica28), poniewa zostalo przez Hegla wyjanione, e rónica i sprzeczno nie pozostaj ze sob we wzajemnej relacji dwóch autonomicznych kategorii (takiej, w jakiej pozostaj rónica i identyczno), lecz s zwyczajnie tym samym, a konsekwencj rozwaa o rónicy jest pocignicie dalej rozwaa o rónicy w zakresie zagadnienia sprzecznoci logicznej29. 25 ,,Der Unterschied überhaupt ist schon der Widerspruch an sich" (Hegel 1841b: 56; Magee 2010: 65). 26 ,,It is as if, in working one's way through the Science of Logic, one were going up in skyscraper by climbing flights of stairs (i.e. each transition), stopping at each floor (i.e. each moment), but then came across one floor that was nothing but another flight of stairs (i.e. contradiction)" (Palm 2009: 83). Z uwagi na to Harris stwierdzil, e Hegel myli opozycj ze sprzecznoci logiczn, orzekajc to jednak z perspektywy systemu Arystotelesa, co nie do koca jest dopuszczalne, nawet jeeli w pewnym zakresie Hegel chce kontynuowa systemowe rozwaania Stagiryty (Harris 1890: 331). 27 Nie calkowicie rzecz jasna, jego rola wci jest obecna na kadym etapie bezporednioci w doktrynie istoty (na kadym etapie ,,tezy"). 28 Tak jak zostalo to przedstawione w Encyklopedii nauk filozoficznych, gdzie bez zbdnych komplikacji podstawa zostala ukazana jako jedno identycznoci i rónicy (Hegel 1830: § 121). Tak naprawd wszystkie kategorie bez wyjtku s owymi istotnociami, bdc istotami dla innych kategorii. Identyczno i rónica s po prostu najwaniejszymi sporód nich (Erdmann 1866: 599). 29 ,,Zunächst geht also der selbständige Gegensatz durch seinen Widerspruch in den Grund zurück" (Hegel 1841b: 60). ,,Der aufgehobene Widerspruch ist dann aber nicht die abstrakte Identität, denn diese ist selbst nur die eine Seite des Gegensatzes" (Hegel 1830: § 119 Z-2; Erdmann 1841: 76; Longuenence 2005: 39, 42, 45; Taylor 1975: 262; Palm 2009: 75­76). 3. Dwa sposoby rozwaenia kwestii sprzecznoci logicznej Sprzeczno logiczna jest jednoci przeciwiestw ­ pozytywnoci i negatywnoci ­ które nie daj si zjednoczy30. Jednake, tak jak wczeniej w przypadku kwestii predykatu, kwesti owej sprzecznoci mona rozumie na dwa sposoby. Po raz kolejny pierwszy z nich stanowi dla rozumu spekulatywnego lepy zaulek, z którego nie da si wycign dalszych wniosków, dlatego rozumienie to zostaje przez rozum porzucone. Mowa o ujciu pozytywnoci i negatywnoci w ten sposób, i kade znosi prawd o drugim w oparciu o swoj wlasn tre; kade neguje w swym przeciwiestwie jego roszczenie do bycia caloci. Wszystkie antynomie Kanta mog nam tu posluy za doskonaly przyklad31. I tak pozytywno sdu stwierdzajcego, e wiat ma pocztek w czasie i granice w przestrzeni, znosi moc wlasnej treci sd, e wiat nie ma pocztku w czasie ani granic w przestrzeni; sd ten stanowi zaprzeczenie tego, jakoby sd przeciwny byl caloci tego, co w sposób sluszny mona orzec w kwestiach pocztku czasu i granic przestrzeni; to samo jednak dotyczy drugiego sdu, który w jednakowy sposób neguje ten pierwszy. Hegel zdaje sobie doskonale spraw z tego, e Kant nie mógl na gruncie wlasnej koncepcji wyj poza swe antynomie, nie mógl ich rozwiza32. Idzie jednak krok dalej i stwierdza, e poniewa pozytywno i negatywno utrzymuj same siebie na gruncie wzajemnego zaprzeczania, ,,to niestrudzone zanikanie przeciwnoci w nich samych jest najbliszym zjednoczeniem, które pochodzi ze sprzecznoci ­ jest zerem"33. Jeeli bowiem mamy do czynienia z dokladnie przeciwstawnymi treciami, z których adna nie posiada dodatku treciowego (który w dialektycznym cieraniu si przeciwiestw rozwinlby si do postaci 30 A wic w oparciu o to, co dopiero wyrazilimy w ostatnim akapicie i uzasadnilimy w poprzednim przypisie, równie rónica byla jednoci przeciwiestw, które nie daj si zjednoczy, przy czym rónica byla tym wylcznie implicite. Fakt ten przejawial si coraz bardziej w trakcie rozwoju w obrbie kategorii rónicy od rónicy bezwzgldnej przez rónorodno do przeciwiestwa, a kiedy stal si w pelni jasny, Hegel wyrazil go w podrozdziale powiconym sprzecznoci logicznej. 31 Pozytywno i negatywno nie musi bynajmniej oznacza par pojedynczych poj, dlatego e ­ jak ju przed chwil wspomnielimy ­ kade przeciwiestwo jest dla Hegla implicite sprzecznoci logiczn, równie przeciwiestwo sdów. 32 Hegel 1908: 1002. 33 ,,Dies rastlose Verschwinden der Entgegengesetzten in ihnen selbst ist die nächste Einheit, welche durch den Widerspruch zustande kommt; sie ist die Null" (Hegel 1841b: 58). Entgegengesetzten znaczy tu bdzie zarówno ,,przeciwnoci", jak i ,,sprzecznoci", jest to dwuznaczno zamierzona. Artur Jochlik przyszlego konkretu), to pozytywno i negatywno wylania si pod postaci prostego algebraicznego równania: a + (­a) = 0 34. Istnieje jednak drugi sposób konsekwentnego rozumienia sprzecznoci logicznej. Hegel przyjmuje go na kadym etapie systemu poprzez sam swoj metod, poprzez ide absolutn35. Cho Heglowskie odwolania do jego rozwaa nad nielatwym zagadnieniem momentów refleksji brzmi tajemniczo, chodzi mu o wyraenie prostego prawa, jakim rozum spekulatywny kierowal si a do tej pory, a mianowicie: gdy mamy do czynienia z opozycj dwóch elementów, z których kady roci sobie pretensj do bycia prawdziwym (jak w przypadku kantowskich antynomii), to musi by ju w nich samych zawarta moliwo wyjcia z impasu, chociaby nawet przez proste zanegowanie zasadnoci obu czlonów jednoczenie. I tak wemy za przyklad dwa sdy: ,,Wszystko jest ze sob identyczne" oraz ,,Wszystko jest róne od wszystkiego". Wzite razem, tworz sprzeczno. Rozum spekulatywny, jak ju powiedzialem, jest przynajmniej w stanie zaprzeczy im obu jednoczenie ­ a faktycznie wcale nie zostal ograniczony do tego zaprzeczania, gdy moe wyrazi w oparciu o identyczno i rónic now kategori ­ podstaw36. Jak rozumie ten pocztek Heglowskiej filozofii w kategorii podstawy i czym jest sama podstawa? Mamy dane dwa wykluczajce si elementy, A i ~A. Kady neguje drugi, stwierdzajc, e nie powinien on mie miejsca. Jednake chocia jedno neguje drugie, to drugie jest tam cigle obecne. Zatem jak naley sobie tlumaczy wystpowanie tego, co nie ma prawa wystpowa? Wytlumaczy si to w ten sposób, e drugie istnieje tylko i wylcznie dziki istnieniu pierwszego, e jest niejako cieniem albo wlaciwoci (okreleniem) pierwszego, e drugie samo w sobie jest niczym. Ujmujc rzecz w terminologii, jak Hegel zaproponowal na pocztku doktryny istoty, pierwsze nazwiemy istot (Wesen), drugie natomiast pozorem (Schein). Moemy dla przykladu stwierdzi, e cieplo jest pozytywnoci (A), a zimno jest brakiem ciepla (~A) ­ tote samo w sobie jest niczym. Problem w tym, e w przypadku sprzecznoci logicznej ~A nie milczy i wyraa si tak samo o swoim przeciwiestwie: ~A oglasza siebie istot i sprowadza A do rangi uzalenionego od jego wystpowania pozoru. Skoro tak, ~A moe zadeklarowa, e to ono jest elementem zasadniczym, B, i sprowadzi tym samym A do podrzdnej rangi ~B. Innymi slowy, trzymajc si tego samego przykladu, rodzi si wtpliwo, czy to aby nie zimno jest pozytywno34 Nazwanie zjednoczenia pozytywnoci i negatywnoci zwyczajnie zerem nie powinno dziwi, biorc pod uwag Heglowsk adnotacj poprzedzajc bezporednio podrozdzial, jakim zajmujemy si w niniejszym artykule (Hegel 1841b: 50­55). 35 Hegel 1830: § 238­239, 242; Rosenkranz 1859: 307. 36 Hegel 1830: § 120; Hartmann 1999: 189­190; Burbidge 1999: 97. ci (B), a cieplo w rzeczy samej nie sprowadza si wylcznie do jego braku (~B), tote samo w sobie, bez uwzgldnienia pojcia zimna, cieplo byloby niczym. Okazuje si wic, e adne z nich nie jest w sobie samym czym twierdzcym, w sensie obiektywnym adne z nich nie jest samo-utrzymujce si w swoim istnieniu, lecz jedno i drugie, wystpujc w logicznej sprzecznoci, zaley od siebie nawzajem. To prawda, e cieplo nie byloby cieplem bez pojcia zimna, lecz równie prawdziwe jest to, e zimno nie byloby zimnem bez pojcia ciepla; to prawda, e strona lewa nie bylaby stron lew bez strony prawej, lecz równie prawdziwy jest sd przeciwny. To wylcznie podmiot poznajcy (obserwator, myliciel), byt niezaleny od nich, okrela podlug wlasnego mniemania, które jest pozytywnoci, a które negatywnoci37. Zatem Hegel, by wyj z tego zaklopotania, proponuje inne, bardziej rozbudowane spojrzenie na zagadnienie sprzecznoci logicznej: nie jak na zwykl jedno przeciwiestw, które nie daj si zjednoczy, lecz jak na jedno przeciwiestw oraz ich wzajemnego samoutrzymywania si (jedno dwóch sytuacji przedstawionych przed chwil, wzajemne przyznanie racji obu opiniom). Poniewa przeszlimy z doktryny bytu do bardziej zloonej doktryny istoty, Hegel proponuje uwzgldni w kwestii sprzecznoci logicznej wlanie element podmiotu i uj sprzeczno logiczn jako jedno momentów w refleksji38, gdzie raz jeden element jest pozytywnoci, a drugi negatywnoci, a raz odwrotnie; gdzie pierwszy przedstawia si jako A i ~A, drugi za jako B i ~B. Negacja zatem czyni si podwójna i podwójna czyni si ta sprzeczno. Nie do bowiem, e nie moe by tak, e prawdziwe jest A i ~A pod tym samym wzgldem, to jeszcze niemoliwoci jest, aby A (wzgldnie ~B) bylo jednoczenie pozytywnoci i negatywnoci w tych samych okolicznociach i pod tym samym wzgldem. Hegel wic, zgodnie ze swoj panlogistyczn koncepcj rzeczywistoci (byt tosamy z myl), sugeruje, aby postrzega sprzeczno logiczn nie tylko po stronie rzeczy (A i ~A), lecz równie po stronie myli (A lub ~A i B lub ~B)39. ,,Istota wlasnego ja jest Carlson 2007: 293. W rzeczy samej, sprzeczno logiczn mona uj tylko w odniesieniu do heglowskiej kategorii refleksji (Longuenesse 2005: 42). 39 Wszystko to jest prawdziwe w zupelnoci (bez koniecznoci dopowiedzenia) tylko i wylcznie na etapie doktryny istoty, jednak nie doktryny pojcia, na wyjanienie czego potrzeba by bylo osobnego artykulu. W celu jednak przynajmniej nawietlenia perspektywy doktryny pojcia, a implicite równie Wirklichkeit (,,With the exposition of the concept of `actuality' (Wirklichkeit) Hegelian ontology reaches the dimension of the actual Being of beings. (...) There is no transition from `actuality' to a more actual structure" ­ Marcuse 1987: 89), pozwol sobie na nastpujcy cytat, zalecajc czytelnikowi zapoznanie si z cal pozycj: ,,While Aristotle's categories are things that are distinguished by things, Hegel's are thoughts distinguished by thoughts. (...) The categories of being are categories whose essence lies in another" (Halper 1990: 196, 199). Artur Jochlik logiczn sprzecznoci pomidzy skoncentrowan na samej sobie jednoci [tzn. pomidzy podmiotem] oraz jej istnieniem poprzez samorozrónienie na poszczególne elementy [tzn. przedmiotem, którym jestem ja sam]"40. Lecz tutaj uwany czytelnik zwróci uwag, e przecie patrzc zdroworozsdkowo, A i ~A naley calkowicie do sfery myli (a nie do sfery obiektów materialnych), jako e sprzeczno logiczna jest wylcznie pewnego typu bldem w myleniu. Spostrzeenie to byloby jak najbardziej trafne. Hegel faktycznie pojmuje sprzeczno logiczn jako nie tylko wystpujc w dziedzinie myli, lecz równie bezporednio poród wszystkich rzeczy. Przejdmy teraz do ostatniej czci artykulu, w której rozjanimy i ukaemy, jak zagadnienie sprzecznoci logicznej ma si ,,w praktyce" do pozostalych czci systemu i w konsekwencji tego, jak sprzeczno logiczna jest obecna poród rzeczy. 4. Sprzeczno logiczna jako powszechno wiata materialnego Sprzeczno logiczna, powiada Hegel, towarzyszy nam wszdzie, jest przez nas zawsze ,,dowiadczana"41. A gdy ktokolwiek oskarylby Hegla o to, e lamie zasad niesprzecznoci, ów odpowiedzialby na to, e na tej zasadzie (jakkolwiek, jak ju wiemy, inaczej rozumianej) wszelkie elementy jego systemu si wrcz opieraj. Dla zdrowego rozsdku sprzeczno logiczna jest straszydlem, którego naley unika za wszelk cen. Tymczasem dla filozofii spekulatywnej bldem nie jest zahaczanie o sprzeczno logiczn, lecz wylcznie pozostawanie na jej gruncie, nieznoszenie jej, nieustanne tkwienie w schizofrenicznym schemacie mylowym ,,A i ~A, B i ~B"42. Poniewa ona sama nie jest bldem, lecz sposobem, w jaki ukazuje si prawda, jej przezwycienie jest raczej drog ku wylanianiu si prawdy ni zabiegiem usuwajcym bld w myleniu43. Jak bowiem komentuje to zagadnienie Edward Caird: 40 ,,The essence of the Self is the contradiction between its self-centered unity and its existence by self-differentiation into elements" (Wallace 1894: 446). Nie dotyczy to tylko czlowieka, lecz równie (czy moe nawet przede wszystkim) absolutu, co wyjani si za chwil w czci czwartej niniejszego artykulu. 41 ,,Die gemeine Erfahrung aber spricht es selbst aus, dass es wenigstens eine Menge widersprechender Dinge, widersprechender Einrichtungen u.s.f. gebe, deren Widerspruch nicht bloß in einer äußerlichen Reflexion, sondern in ihnen selbst vorhanden ist" (Hegel 1841b: 67). 42 Mure 1950: 103­104. 43 Baillie 1901: 288. Inaczej mylalo wielu sporód brytyjskich komentatorów Heglowskiej Nauki logiki w XIX wieku, którzy traktowali sprzeczno logiczn wylcznie jako wynik bldu w myleniu skoczonego umyslu, co jest tylko czciow prawd ­ gdyby tak bylo, sam absolut nie rozwijalby si dialektycznie, lecz bylby raczej raz na zawsze dan jednoci przeciwiestw, jak w przypadku systemu Böhmego czy Schellinga (Burbidge 2007: 212). ,,Jeeli wic wiat, jako wiat inteligibilny, jest wiatem rozgraniczania, rónicowania, indywidualnoci, to jest jednakowo prawdziwe, e w jego obrbie, jako w wiecie inteligibilnym, nie ma adnego absolutnego oddzielenia ani przeciwiestw, adnej przeciwstawnoci, które nie moglyby zosta pojednane"44. Bdc zatopionym w wiecie niestabilnych fenomenów, w sferze wiecznie powracajcych antynomii i ograniczonej wiedzy podmiotu, niemoliwe jest, aby nie natkn si na sprzeczno. Sprzeczno cigle si generuje wraz z powstawaniem i giniciem tego, co skoczone ­ ,,sprzeczno logiczna jest nazw procesu"45, nie moglaby istnie w tym, co statyczne, raz na zawsze utrwalone. Idzie jednak o to, e nic nie pozostaje niezmienne, bez ladu wplywu dialektycznego negowania46; nawet dziedzina logiki, której rozwijajcy si schemat trzech doktryn róni si znacznie od metafizyki znanej przed Kantem; nawet absolut, który poprzez Ducha cigle rozwija si w swoim samopoznaniu. Sprzeczno logiczna jest zatem wszechobecna. Niemniej jest w tym jeszcze co glbszego, co lczy zagadnienie absolutu z ograniczonoci ludzkiego poznania. Trzeba uzmyslowi sobie raz na zawsze, e kiedy Hegel stwierdza, e wszystko jest logicznie sprzeczne47, czyni to wylcznie w odniesieniu do Nieskoczonoci, która ­ jako autentyczna nieskoczono ­ zostaje odróniona od zwyklej, matematycznej nieskoczonoci w ten sposób, e zawiera w sobie wszelk skoczono48. Spójrzmy raz jeszcze na schemat zamieszczony na pocztku niniejszego artykulu. Przedstawmy sobie punkt przecicia linii jako pojedyncze, niepodzielne wraenie, caly za okrg jako Wszechwiat. Absolut o którym mowa, nie jest wylcznie calym tym okrgiem, lecz jest czym wicej. Jest Nieskoczonoci, bdc zespoleniem calego okrgu oraz wszystkich moliwych podzialów na fragmenty czy punkty, jest zespoleniem kadej moliwej kombinacji tego, co wykrelimy 44 ,,If then the world, as an intelligible world, is a world of distinction, differentiation, individuality, it is equally true that in it, as an intelligible world, there are no absolute separations or oppositions, no antagonism which cannot be reconciled" (Caird 1886: 136). 45 ,,Contradiction is the name of an act" (Carlson 2007: 298). 46 ,,Hegel insists that difference is always dialectical and that by itself, bare difference is just as unintelligible as simple identity" (Vaught 2004: 96). Która to dialektyka, co istotne, na poziomie rozwaa zawartych w Nauce logiki nie wynika z jakiego kaprysu filozofa, jako e nie jest zaloon u pocztku metod, lecz wylonila si jako konieczno na pocztku rozwaa (Houlgate 2006: 32­34). 47 Hegel 1841b: 65­66. 48 ,,Hier hat die Zurückrufung der Kategorie der Realität ihre bestimmtere Veranlassung, indem die Negation, gegen welche sie das Affirmative ist, hier die Negation der Negation (ist); damit ist sie selbst jener Realität, die das endliche Dasein ist, gegenübergesetzt. ­ Die Negation ist so als Idealität bestimmt; das Ideelle ist das Endliche, wie es im wahrhaften Unendlichen ist, ­ als eine Bestimmung, Inhalt, der unterschieden, aber nicht selbständig seiend, sondern als Moment ist" (Hegel 1841b: 156). Artur Jochlik sobie z tego okrgu. Nieskoczono ta, wyraajc si jzykiem Hegla, jest zjednoczeniem subiektywnoci z obiektywnoci, niestabilnym zespoleniem, które nie pozwala sprowadzi adekwatnie tego okrgu do postaci fotografii, lecz wymaga, by ukazywa go w postaci ruchomego obrazu, który nigdy si nie zatrzyma49. To wlanie odrónia rozum spekulatywny od rozsdku, e rozum, w zalenoci od tego, na jakim etapie logiki si znajduje, w sposób mniej lub bardziej dokladny ma na uwadze ów schemat, rozsdek za skupia si na poszczególnych elementach50. Dla zdrowego rozsdku sprzeczno logiczna nie moe odnosi si do niczego, co realne. Jednak w ujciu systemu Hegla sprzeczno logiczna nie wyraa tego, co niemoliwe, lecz wrcz to, co konieczne, gdy wszelki byt jest i nie jest dla niego jednoczenie ­ dla lamanego dwigni dialektyki i kruszonego zbem czasu bytu bardziej adekwatne jest pojcie stawania si51. Sprzeczno logiczna jest dla niego jednoci przeciwiestw, z jednoczesnym zachowaniem kadego z czlonów52. Wytlumaczmy to na prostym przykladzie. Przeciwiestwa s traktowane jako to, co jednoznacznie oddzielne, a tymczasem s one od siebie uzalenione, tak jak lewa strona nie moglaby istnie, gdyby nie prawa, a prawa nie moglaby istnie bez lewej53. Lecz co wicej, prawa i lewa strona nie moglyby istnie bez szerokoci jako takiej, ta za bez kategorii nastpnej, która sama równie jest uzaleniona od jeszcze innej kategorii. W ujciu Hegla adna kategoria nie stanowi naprawd podstawy, która obylaby si bez kategorii innych i stanowilaby absolutny pocztek, jak Bóg Awicenny, stojcy u pocztku lacucha kolejnych Inteligencji54. Wlanie 49 ,,Oben beim Unendlichen, das der Widerspruch ist, wie er in der Sphäre des Seins sich zeigt, ist das gleiche bereits erinnert worden" (Hegel 1841b: 66­67). 50 Nieadekwatno rozsdku przy wyraaniu caloci widoczna jest najbardziej na etapie pierwszego momentu kategorii absolutu (por. Hegel 1841b: 179­183). 51 ,,Die Wahrheit aber ist, dass darum, weil das Endliche der an sich selbst widersprechende Gegensatz, weil es nicht ist, das Absolute ist. In jenem Sinne lautet der Satz des Schlusses so: »Das Sein des Endlichen ist das Sein des Absoluten«; in diesem Sinne aber so: »Das Nichtsein des Endlichen ist das Sein des Absoluten«" (Hegel 1841b: 71). ,,Sein und Nichts sind dasselbe; darum weil sie dasselbe sind, sind sie nicht mehr Sein und Nichts und haben eine verschiedene Bestimmung" (Hegel 1841a: 105). 52 Hegel 1841a: 104­105. ,,Der spekulative Widerspruch hat die Funktion, dem Spruche zu widersprechen: dadurch gewinnt der Widerspruch positive Bedeutung. Die Widerspruchlosigkeit ist ein formales Kriterium der Wahrheit" (Kroner 1924: 320). 53 Carlson 2003: 94. 54 Co znowu dobrze obrazuje zamieszczony wyej schemat, w którym zarysowane s najwaniejsze dla systemu kategorie. Ani Byt, ani Pojcie, ani Duch Absolutny nie stanowi adnego uprzywilejowanego pocztku, lecz kade opiera si na gruncie swego poprzednika. ,,Das Ding, das Subjekt oder der Begriff ist als in seiner Sphäre in sich reflektiert sein aufgelöster Widerspruch, aber seine ganze Sphäre ist auch wieder eine bestimmte, verschiedene; so ist sie eine endliche, und dies heißt eine widersprechende. Von diesem höheren Widerspruche ist nicht to trzeba mie na uwadze, gdy mowa o tym, e rozum spekulatywny rozpatruje sprzeczno logiczn zawsze w kontekcie Nieskoczonoci. Sprzeczno logiczna nie jest adnym stalym momentem (jakkolwiek niestabilnym) wzgldem takiej trwalej pierwszej kategorii. Sprzeczno logiczna jest wylcznie przejciem od jednej kategorii do kategorii nastpnej55. Sprzeczno ta jest przez nas cigle obserwowana ­ poprzez zmian, czy poprzez zwykly ruch rzeczy, czy poprzez przeobraenie tej rzeczy prowadzce do jej zaniku56. Istotnie, dopiero zanik stanowi ostateczne przezwycienie tej sprzecznoci57. Zakoczenie Sprzeczno logiczna sama siebie znosi58, jednak poniewa, jak ju stwierdzilimy, nie jest osobn kategori (stanowi wylcznie pewn refleksj wyrosl na gruncie rónicy, ujt w osobnym podrozdziale), rozumie naley na plaszczynie kategorii w sposób konkretny, i sprzeczno logiczna dwóch kategorii sama siebie znosi do postaci swego konkretu, czy bdzie to sprzeczno czystego bytu i nicoci, znoszce si do postaci stawania si, czy sprzeczno subiektywnego i obiektywnego idealizmu, znoszca si do postaci idealizmu absolutnego, czy te jakiekolwiek inne zestawienie abstraktu i negacji, jakie tylko zechcemy wskaza. Sprzeczno logiczna nie zostaje zwyczajnie zniszczona, tak jakby czysty byt i nico, czy te idealizm subiektywny i obiektywny mialy przepa w zapomnieniu. Przeciwnie, kada sprzeczno logiczna przechodzi w swoj podstaw59, co znowu naley rozumie w sposób konkretny: podstaw dla czystego bytu i nicoci staje si stawanie si, podstaw dla subiektywnego i obiektywnego idealizmu staje si idealizm absolutny. W tym nowym konkrecie, bdcym podstaw dla poprzednich kategorii, kategorie te sie selbst die Auflösung, sondern hat eine höhere Sphäre zu ihrer negativen Einheit, zu ihrem Grunde" (Hegel 1841b: 70). 55 ,,Er aber ist die Wurzel aller Bewegung und Lebendigkeit; nur insofern etwas in sich selbst einen Widerspruch hat, bewegt es sich, hat Trieb und Tätigkeit" (Hegel 1841b: 66; Palm 2009: 82­83). 56 ,,Die äußerliche sinnliche Bewegung selbst ist sein unmittelbares Dasein (...). Ebenso ist die innere, die eigentliche Selbstbewegung, der Trieb überhaupt (Appetit oder Nisus der Monade, die Entelechie des absolut einfachen Wesens) nichts anderes, als dass Etwas in sich selbst und der Mangel, das Negative seiner selbst, in einer und derselben Rücksicht ist" (Hegel 1841b: 67). 57 ,,Etwas ist also lebendig, nur insofern es den Widerspruch in sich enthält, und zwar diese Kraft ist, den Widerspruch in sich zu fassen und auszuhalten" (Hegel 1841b: 67). 58 ,,Der Widerspruch löst sich auf" (Hegel 1841b: 58). 59 ,,Nach dieser positiven Seite, daß die Selbständigkeit im Gegensatze als ausschließende Reflexion sich zum Gesetztsein macht und es ebensosehr aufhebt, Gesetztsein zu sein, ist der Gegensatz nicht nur zugrunde, sondern in seinen Grund zurückgegangen" (Hegel 1841b: 59). Artur Jochlik zachowuj si w swojej wspólnej im treci, a co wicej, ze wzgldu na kolowy model systemu, kategorie te znowu wyjd na jaw w swojej poprzedniej, czystej postaci. Oczywicie znaczy to równie, e nie ma adnej absolutnej podstawy, kategorii bdcej podloem dla wszelkich innych, lecz e kada kategoria jest wylcznie podstaw dla dwóch wyznaczonych, sama za podpada pod ten sam schemat logicznej sprzecznoci wobec podstawy nastpnej. Hegel przedstawil nam wic w Nauce logiki moliwo zaprezentowania sprzecznoci logicznej w jej odseparowaniu od tego, czego jest sprzecznoci logiczn, wykazujc przez to, e ukazanie sprzecznoci jako zwyklej abstrakcyjnej jednoci przeciwiestw, które nie dadz si zjednoczy ­ prowadzi donikd (a dokladniej do logicznej sprzecznoci, która wymusza drugi sposób rozumienia sprzecznoci logicznej). To wlanie uwzgldnienie podmiotu ­ tak subiektywnego, jak i absolutu ­ pozwala wyj z tego zaklopotania, podmiot bowiem ma na swej uwadze co wicej ni tylko dwie zaprzeczajce siebie kategorie. Poprzez niniejsze rozwaania na temat sprzecznoci logicznej sam absolut, bdcy od samego pocztku celem, do którego zmierza system Hegla, jeszcze si nie wylonil, lecz ukazal nam si za to pierwszy wyrany impuls stanowicy jego zapowied w dojrzalej relacji bytowo-istotowej. Impuls ten wyraa si w stwierdzeniu: miejsce dla Nieskoczonoci zapewnione jest tylko tam, gdzie skoczono zapada si w sobie w wyniku logicznej sprzecznoci. Jednak skoczono podlega powszechnie bezlitosnej zasadzie sprzecznoci logicznej ­ zasadzie przejawiania si, zasadzie powstawania i zaniku ­ tote miejsce dla Nieskoczonoci zostalo ju zagwarantowane. O tym jednak, jak si to wszystko szczególowo przedstawia, Hegel napisze dopiero w trzeciej czci swej doktryny istoty ­ powiconej kategorii rzeczywistoci. Bibliografia Baillie J.B. (1901), The Origin and Significance of Hegel's Logic. A General Introduction to Hegel's System, London: Macmillan and Co. Burbidge J.W. (1999), Hegel's Conception of Logic, w: C. Beiser (ed.), The Cambridge Companion to Hegel, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Burbidge J.W. (2007), The Relevance of Hegel's Logic, ,,Cosmos and History: The Journal of Natural and Social Philosophy", Vol. 3, nr 2­3. Caird E. (1886), Hegel, Philadelphia: J.B. Lippincott Company. Carlson D.G. (2003), Essence and Reflection According to Hegel, Benjamin N. Cardozo School of Law, Jacob Burns Institute for Advanced Legal Studies, Working Paper No. 77. Carlson D.G. (2007), A Commentary to Hegel's Science of Logic, Hampshire & New York: Palgrave Macmillan. Erdmann J.E. (1841), Grundriss der Logik und Metaphysik, Halle: Johann Friedrich Lippert. Erdmann J.E. (1864), Grundriss der Logik und Metaphysik, Halle: Verlag von H.W. Schmidt. Erdmann J.E. (1866), Grundriss der Geschichte der Philosophie, Berlin: Verlag von Wilhelm Hertz. Halper E. (1990), Hegel and the Problem of Differentia, w: G. Di Giovanni, Essays on Hegel's Logic, New York: State University of New York. Harris W.T. (1890), Hegel's Logic. A Book on the Genesis of the Categories of the Mind. A Critical Exposition, Chicago: S.C. Griggs and Company. Hartmann K. (1999), Hegels Logik, Berlin: Walter de Gruyter. Hegel G.W.F. (1830), Encyclopedie der philosophischen Wissenschaften im Umrisse, wyd. 3. Hegel G.W.F. (1841a), Wissenschaft der Logik. Erster Theil. Die objective Logik. Erste Abtheilung. Die Lehre vom Sein, Berlin: Verlag von Duncker und Humblot. Hegel G.W.F. (1841b), Wissenschaft der Logik. Erster Theil. Die objective Logik. Zweite Abtheilung. Die Lehre vom Wesen, Berlin: Verlag von Duncker und Humblot. Hegel G.W.F. (1841c), Wissenschaft der Logik. Zweite Theil. Die subjective Logik, oder: Die Lehre vom Begriff, Berlin: Verlag von Duncker und Humblot. Hegel G.W.F. (1841d), Phänomenologie des Geistes, Berlin: Verlag von Dunkker und Humblot. Hegel G.W.F. (1908), Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, Leiden: A.H. Adriani. Houlgate S. (2006), The Opening of Hegel's Logic. From Being to Infinity, West Lafayette (Indiana): Purdue University Press. Kroner R. (1924), Von Kant bis Hegel. Zweiter Band: Von der Naturphilosophie zur Philosophie des Geistes, Tübingen: Verlag von J.C.B. Mohr (Paul Siebeck). Longuenesse B. (2005), Hegel's Critique of Metaphysics, przel. N.J. Simek, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Magee G.A. (2010), The Hegel Dictionary, London: Continuum International Publishing Group. Marcuse H. (1955), Reason and Revolution. Hegel and the Rise of Social Theory, London: Routledge & Kegan Paul LTD. Marcuse H. (1987), Hegel's Ontology and the Theory of Historicity, przel. S. Benhabib, Cambridge (Massachusetts): The MIT Press. McTaggart J. (1910), A Commentary on Hegel's Logic, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Artur Jochlik Mure G.R.G. (1950), A Study of Hegel's Logic, Oxford: Claredon Press Oxford. Palm R. (2009), Hegel's Conception of Sublation. A Critical Interpretation, Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Pippin R.B. (2001), Hegel's Idealism. The Satisfactions of Self-Consciousness, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Rosenkranz K. (1859), Wissenschaft der logischen Idee. Logik und Ideenlehre, Königsberg: Verlag von Gebrüder Bornträger. Taylor Ch. (1975), Hegel, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Vaught C.G. (2004), Metaphor, Analogy, and the Place of Places: Where Religion and Philosophy Meet, Waco (Texas): Baylor University Press. Wallace W. (1894), Prolegomena to the Study of Hegel's Philosophy and Especially of his Logic, Oxford: Clarendon Press. ródla internetowe http://www.hegel-system.de/de/d22321331.htm [dostp: 12.06.2012] Streszczenie Artykul dotyczy Heglowskiego rozumienia sprzecznoci logicznej. Dostarcza informacji o Heglowskiej perspektywie, zgodnie z któr sprzeczno logiczna nie jest kategori ontologiczn, tak jak byt, istota, identyczno czy rónica, lecz przedlueniem samej kategorii rónicy. Artykul wyjania take sposób, w jaki sprzeczno logiczna manifestuje si poprzez dialektyczny proces w codziennym dowiadczeniu, aczkolwiek wyjanienie filozoficzne jest tu dalekie od przekona zdrowego rozsdku. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Sprzeczność logiczna w systemie Hegla

Jochlik, Artur
Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria , Volume 22 (1) – Mar 1, 2013
Download PDF
18 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/sprzeczno-logiczna-w-systemie-hegla-SF0iG9JU5G
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0018
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0018 Artur Jochlik Slowa kluczowe: G.W.F. Hegel, sprzeczno logiczna, rónica, rozum spekulatywny, nauka logiki, doktryna istoty, absolut Wprowadzenie Celem mojego artykulu jest wyjanienie zagadnienia sprzecznoci logicznej, omówionego w Heglowskiej Nauce logiki w rozdziale ,,Der Widerspruch" (w ks. II ,,Doktryna istoty"). Niejasna tre tego rozdzialu moe przysporzy niemalych klopotów w interpretacji Heglowskiego systemu. Sprzeczno logiczna (Widerspruch), podobnie jak zniesienie (Aufhebung) naley do technicznych terminów o pierwszorzdnym znaczeniu na poziomie kadej Heglowskiej kategorii. Jednake w przeciwiestwie do zniesienia, towarzyszca nam na kadym etapie sprzeczno logiczna sama na pewnym etapie wydaje si stanowi autonomiczn kategori, któr rozpatrujemy na podstawie zwyklego mechanizmu dialektycznego zwizanego ze zniesieniem i sprzecznoci logiczn, lecz której powicony jest osobny podrozdzial. Zatem wychodziloby na to, e sprzeczno logiczn musielibymy objania przy pomocy samej sprzecznoci logicznej, ignotum per ignotum ­ pod warunkiem, e sprzeczno logiczna faktycznie jest kategori. Nie byloby to tak bardzo problematyczne, gdyby rzekoma kategoria sprzecznoci logicznej rozpoczynala rozwaania nad logik ­ lecz podrozdzial o sprzecznoci logicznej wylania nam si ju na dlugo po czystym bycie, ju po rozwaaniach dotyczcych explicite bytu. W obliczu tego faktu John McTaggart i Ralph Palm twierdz, e sprzeczno logiczna nie moe by osobn kategori (tak jak miara, przestrze, rónica itd.), skoro ukazanie sprzecznoci logicznej jest powodem, dla którego za kadym razem negujemy dan kategori; musielibymy bowiem zanegowa Artur Jochlik nasz kategori sprzecznoci logicznej od samego momentu, w którym j wyrazilimy1. Kolejnym problematycznym czynnikiem zwizanym z tym zagadnieniem jest fakt, e w swej Encyklopedii nauk filozoficznych Hegel zrezygnowal z przedstawiania sprzecznoci logicznej w formie osobnego podrozdzialu. G.R.G. Mure stwierdza wprawdzie wprost, e wiadczy to o wikszej dojrzaloci intelektualnej Hegla na etapie pisania Encyklopedii2, lecz pamita naley, e dzielo to stanowi jedynie zarys systemu Hegla i nierzadko pomija on w nim zagadnienia, które moglyby si okaza zbyt trudne dla jego studentów (jak choby zawily podzial momentów refleksji). Tego typu wtpliwoci nie mog by latwe do przezwycienia. Jak slusznie zauwayl Robert Pippin, refleksja w sobie (Reflexion in sich), pierwsza cz doktryny istoty, w której znajduje si miejsce na nasze rozwaania o sprzecznoci logicznej, jest bodaj najbardziej zawilym elementem calego systemu Hegla, by moe bardziej nawet od pierwszych dwóch czci nauki o rzeczywistoci (Wirklichkeit). Zreszt ju sam Hegel twierdzil, e doktryna istoty jest najtrudniejsz czci jego logiki3. Jest tak dlatego, e o ile faktycznie doktryna istoty czerpie w najwyszym stopniu z dorobku dawnej metafizyki (w glównej mierze zarysowanej przez Spinoz, Leibniza i Wolffa4), to wraz z kolejnymi rozdzialami, zbliajc si coraz bardziej do doktryny pojcia, coraz bardziej oddalamy si od tego metafizycznego sposobu uprawiania filozofii w obrbie jednej doktryny5. O ile przy tym interpretacja zda Hegla w obrbia mylenia w kontekcie zjawiska (Erscheinung) nie sprawia a tak wielkich problemów, o tyle mylenie w kategoriach pozoru (Schein) przysparza wicej klopotów6. Mimo to nie mona zrozumie znaczenia heglowskiego systemu bez dokladnego zrozumienia zagadnienia sprzecznoci logicznej. Z tego powodu, nawet jeeli Mure ma racj i Hegel zrzekl si w kocu postrzegania sprzecznoci logicznej jako osobnej kategorii, nie naley pomija tej czci Nauki logiki, jako e w samej Encyklopedii nauk filozoficznych zagadnienie nie zostanie w sposób zadowalajcy podjte. Przystpmy zatem na pocztku do omówienia Heglowskiego spojrzenia na znan z logiki formalnej zasad wylczonego rodka, która, cho wspomniana dopiero nieco póniej w adnotacji filozofa, stanowi fundament zagadnienia sprzecznoci logicznej. McTaggart 1910: 116; Palm 2009: 73. Mure 1950: 103. Jego zdaniem sprzeczno logiczna powinna pozosta wylcznie rozwiniciem rónicy (Unterschied), nie za konkretem wobec identycznoci (Identität) i rónicy. 3 Hegel 1830: § 114. 4 Hegel 1908: 879, 881, 924, 931, 941. 5 Pippin 2001: 244. 6 Tym bardziej, e Hegel utosamia kantowski ,,fenomen" wlanie z Schein, a nie z Erscheinung, co moe wywie w pole kadego znawc filozofii Kanta rozpoczynajcego swoje badania nad systemem Hegla. Por. Hegel 1841b: 10; 1841a: 122. 1. Niewystarczalno klasycznej logiki w dotarciu do absolutu Najwaniejsz innowacj, jak Hegel czyni w interesujcym nas rozdziale, jest podwaenie znaczenia prawa wylczonego rodka. Prawo to jest zdaniem Hegla zbyt powierzchownie rozumiane, a przez to do tego stopnia trywialne, e nie warto nawet o nim wspomina7. Prawo to, które mówi: co jest albo A, albo nie-A, i nie ma niczego trzeciego, rozumiane jest w swym prostym znaczeniu: ze wszystkich predykatów do danej rzeczy przynaley albo jaki konkretny predykat, albo jego zaprzeczenie8. eby zrozumie, dlaczego takie wyjanienie jest dla naszego filozofa niezadowalajce, naley uzmyslowi sobie, e zgodnie z jego wlasnym pojmowaniem rzeczywistoci, wszelkie twierdzenie powinno w dialektycznym ruchu umoliwia postawienie szeregu twierdze przeciwstawnych do poprzednika9, tak abymy w ostatecznym rozrachunku mogli uchwyci calo wszelkich moliwych twierdze (,,Prawda jest caloci"10). Tymczasem przy zwyczajnym rozumieniu prawa wylczonego rodka wydaje si, jakoby rozum spekulatywny popadl w lep uliczk, z której nie jest zdolny wysun kolejnych przelomowych prawd filozoficznych ­ i z tego powodu rozum spekulatywny uznaje takie twierdzenie za trywialne i bezuyteczne na drodze do absolutu11. A istotnie, nie o nic innego chodzi Heglowi, jak o dotarcie do absolutu ­ zaznacza to w wielu miejscach, take w drugiej adnotacji, gdy pierwszym i jedynym przykladem na trywialno prawa wylczonego rodka, jaki wymienia filozof, jest Duch: Duch jest slodki lub nieslodki, Duch jest zielony lub niezielony. Aby wydosta si z impasu, Hegel nie neguje calkowicie zasadnoci tego prawa, lecz wyjania, co powinno ono implikowa. Jego zdaniem, z prawa wylczonego rodka powinnimy wycign wniosek, e wszystko jest przeciwiestwem12 czego innego. Innymi slowy, waniejsza jest tu prawda dotyczca owych predykatów (a wic Hegel 1841b: 65. Hegel 1841b: 64. 9 Gdzie A prowadzi do ~A, tzn. B, lecz B prowadzi do ~B, tzn. C, lecz C prowadzi do ~C..., tak aby na kocu X moglo prowadzi do ~X, które okae si by wyjciowym A, które znów bdzie moglo prowadzi do ~A i by moe doprowadzi tym razem do szerszego kola twierdze (X, Y, Z, , , ...), w którym znów powrócimy do wyjciowego A. 10 ,,Das Wahre ist das Ganze" (Hegel 1841d: 15). 11 Odnonie odrbnoci (i zarazem jednoci) rozsdku, rozumu dialektycznego i rozumu spekulatywnego patrz Hegel 1830: § 79­82. Uwaga o rozumie spekulatywnym nie jest tutaj dodatkiem interpretatorskim, jako e, pamitajmy, sprzeczno logiczna jest wlanie konkretem, spekulatywnym momentem w ujmowaniu istotnoci (die Wesenheiten). 12 Entgegengesetztes, co nie tylko oznacza moe ,,przeciwiestwo", lecz równie ,,sprzeczno" (od entgegengesetzt ­ ,,sprzeczny"). Ta dwuznaczno nie jest przypadkowa, zwaywszy Artur Jochlik implicite kategorii), a nie dotyczca abstrakcyjnej rzeczy X, która musi by A lub ~A. Jeeli bowiem stwierdzimy, e wszystko stanowi przeciwiestwo czego innego, to kada kategoria napotka swoj negacj (pozór napotka swoj negacj w postaci istoty, jako ­ w postaci iloci itd.). Wemy teraz pod uwag nastpujce okolicznoci: 1) Kada dialektyczna antynomiczno zawiera ju w sobie moliwo wycignicia poprzez spekulacyjn dedukcj trzeciej kategorii, konkretu13 (z bytu i istoty wyprowadzenie pojcia, z jakoci i iloci wyprowadzenie miary itd.). 2) Kady ten konkret w swym abstrakcie (z pojcia w subiektywno, z miary w specyficzn ilo) zostanie zawsze ponownie zanegowany przez now, opozycyjn kategori14. 3) Prawda o absolucie zawarta ju byla w kategorii czystego bytu15. System doczeka si wówczas swego domknicia, ostatnia kategoria przywróci poprzez negacj kategori pierwsz, slowem ­ system kategorii przedstawi si nam w schemacie kolowym. O taki z kolei schemat systemu chodzilo Heglowi od pocztku16. Na obecnym etapie naszych rozwaa o sprzecznoci logicznej Hegel stara si uzasadni punkt drugi. Czyni to tlumaczc, e wszystkie kategorie s skoczone w swojej treci (gdy adna kategoria nie jest nigdy caloci tego, o czym moemy wiedzie), to za, co skoczone, zawiera w sobie logiczn sprzeczno, przez co musi zosta zniesione17 ­ tak jak rzeczy materialne przez swoj skoczono z koniecznoci musz dopelni swój ywot i przepa w nieistnieniu18. Mówic po prostu, Hegel daje do zrozumienia, e potrzebujemy dostosowa rzeczywisto do tego, by ukazala nam si w logicznym domkniciu swych kategorii, a w tym celu jestemy uprawomocnieni do tego, aby rozum na to, e z rónicy (Unterschied) jako negacji identycznoci (Identität) wycignl Hegel twierdzenie o sprzecznoci logicznej (Widerspruch). 13 ,,Diese Form des Schließens ist eine allgemeine Form aller Dinge" (Hegel 1830: § 24 Z-2; 1830: § 33, 81 Z-1). 14 Hegel 1841a: 103­104. 15 Hegel 1830: § 236; 1841c: 322. 16 Hegel 1830: § 15, 18. 17 Hegel 1841a: 127­130. 18 ,,Wenn wir von den Dingen sagen, sie sind endlich, so wird darunter verstanden, dass sie nicht nur eine Bestimmtheit haben, die Qualität nicht nur als Realität und ansichseiende Bestimmung, dass sie nicht bloß begrenzt sind ­, sie haben so noch Dasein außer ihrer Grenze ­, sondern dass vielmehr das Nichtsein ihre Natur, ihr Sein ausmacht. Die endlichen Dinge sind, aber ihre Beziehung auf sich selbst ist, dass sie als Negativ sich auf sich selbst beziehen, eben in dieser Beziehung auf sich selbst sich über sich, über ihr Sein, hinauszuschicken. Sie sind, aber die Wahrheit dieses Seins ist ihr Ende" (Hegel 1841a: 130­131; Baillie 1901: 293). Ralph Palm twierdzi, e Hegel kontynuuje tu tradycj Platona i Eleatów (Palm 2009: 92). Schemat kolowy systemu Hegla spekulatywny dopowiedzial co do rozsdkowego ujcia zagadnienia negatywnoci, prawa wylczonego rodka oraz logicznej sprzecznoci (pod warunkiem, e nie zrezygnujemy calkowicie z rozsdkowych podstaw dotyczcych tych zagadnie19). To, co rozum spekulatywny dopowiada w tym momencie, brzmi na konkretnym przykladzie nastpujco: predykat ,,zielony" nie okrela tylko rzeczy ­ dajmy na to trawy, okrelonej jako ,,bdca zielon" ­ lecz predykat ten okrela równie sam siebie jako ,,czynicy zielonym". Ten samookrelajcy si predykat jawi si w takim spekulatywnym (idealistycznym) ujciu jako opozycja samej rzeczy. Jednak dla normalnego, zdroworozsdkowego ujcia ,,Das Spekulative oder Positiv-Vernünftige fasst die Einheit der Bestimmungen in ihrer Entgegensetzung auf, das Affirmative, das in ihrer Auflösung und ihrem Übergehen enthalten ist. (...) In der spekulativen Logik ist die bloße Verstandes-Logik enthalten und kann aus jener sogleich gemacht werden; es bedarf dazu nichts, als daraus das Dialektische und Vernünftige wegzulassen; so wird sie zu dem, was die gewöhnliche Logik ist, eine Historie von mancherlei zusammengestellten Gedankenbestimmungen, die in ihrer Endlichkeit als etwas Unendliches gelten" (Hegel 1830: § 82). Artur Jochlik (zdaniem Hegla ­ ujcia ograniczonego przez swoj jednostronno), predykat okrela wylcznie rzecz, nie sam siebie ­ i w tym znaczeniu, powiada Hegel, przechodzi on od bycia okrelonoci (tym, co okrela dany li) do bycia nieokrelonoci, do bycia niebytem, jako e w odosobnieniu od licia predykat jawi si by niczym, bez licia predykat nie jawi nam si wcale. Hegel nie jest jednak realist w rozumieniu arystotelesowskim i nie zgadza si z tym, jakoby predykat w oderwaniu od swojej rzeczy byl czym absurdalnym. Jeszcze bardziej znamienne jest Heglowskie rozumienie prawa niesprzecznoci. Kiedy stwierdzimy, e nie moe by czego, co jest jednoczenie A i ~A, Hegel w zaskakujcy sposób odpowie: wlanie owo co trzeciego wyrazilimy. Jeeli bowiem oznaczymy warunek bycia czym, czego oczekujemy, przez A+ (bycia zielonym, dajmy na to) oraz jeeli oznaczymy niespelnienie warunku bycia czym, czego oczekujemy, przez A­ (niebycia zielonym), wtedy owym trzecim bdzie po prostu samo A (sama zielono). Celowo podalem dla tego abstrakcyjnego Heglowskiego modelu mylenia przyklad zielonoci, abymy mogli to dobrze zrozumie. Dopiero co przedstawilimy dwa sposoby pojmowania predykatu ,,zielony" ­ jeden zdroworozsdkowy, zwyczajny, i drugi, w którym predykat ,,zielony" jest równoczenie okreleniem dla samego siebie. To wlanie przez wzgld na rozrónienie ujcia zdroworozsdkowego i spekulatywnego oraz z powodu przyznania im obu slusznoci na pewnej drodze w wylanianiu prawdy Hegel jest w stanie, cho brzmi to absurdalnie, dostrzec w samym ju prawie niesprzecznoci zaprzeczenie tego prawa20. W stwierdzeniu: ,,Nie ma takiego A, które byloby jednoczenie A+ i A­", samo A okazuje si by tym trzecim, co refleksja wytworzyla, gdy pomylala o tym prawie. 2. Sprzeczno logiczna wobec zagadnienia rónicy Gdy mowa o kategorii rónicy, ukazywa si ona moe na dwa glówne sposoby. Pierwszym z nich jest rónorodno, przez któr naley pojmowa to, co zwykle przez ten termin rozumiemy ­ zlepek rzeczy bd wlaciwoci. Gdy rozpoznajemy tak rónorodno, nie ma dla nas znaczenia to, w jakiej relacji pozostaj do siebie owe róne elementy, pozostaj one bowiem wobec siebie obojtne. Mamy jednak drug glówn posta rónicy ­ jest ni przeciwiestwo. Odwrotnie ni w pierwszym przypadku, gdy dostrzegamy co jako przeciwiestwo, obojtne pozostaj dla nas czci, które tworz ukazujc si calo, a staje si dla nas istotna wylcznie relacja. W obrbie takiego prze20 Hegel 1841b: 65; Marcuse 1955: 144. ciwiestwa dwóch elementów kady z nich okrelony jest nie tylko przez siebie, lecz równie przez ten drugi ­ elementy te bowiem, jako przynalece do relacji przeciwiestwa, nie bylyby tym, czym s, bez drugiego czlonu21. Najwaniejszym przeciwiestwem, od którego wszelkie inne przeciwiestwa pochodz, jest przeciwiestwo istoty wobec bytu22 ­ przeciwiestwo tego, co ukryte, wewntrzne i co nadaje znaczenie, wobec tego, co bezporednie i powierzchowne. Abymy jednak mieli do czynienia z przeciwiestwem, a nie po prostu z rónorodnoci, oba czlony, byt i istota, musz ukaza si z pewnej perspektywy równie jako identyczne ­ i tak te je Hegel w coraz wikszym stopniu przedstawia w trakcie rozwoju doktryny istoty. Kade przeciwiestwo jest odbiciem tej relacji bytu do istoty, przez co kade przeciwiestwo zawiera w sobie jednoczenie moment rónorodnoci i identycznoci23 (bd te, co wychodzi na to samo, sama rónorodno zaklada ju pewn identyczno). Dla przykladu, jeeli przyjmiemy, e kolor ólty jest przeciwiestwem koloru zielonego, to oba zawieraj nie tylko moment rónorodnoci, lecz równie moment identycznoci, jako e jeden i drugi jest kolorem, oba jako kategorie wywodz si od kategorii koloru24. A gdy ukazuje si nam jednoczenie rónorodno i identyczno, otwarta jest droga do sprzecznoci logicznej. Moglibymy na tej podstawie doj do przekonania, e z identycznoci i rónorodnoci (szerzej: z identycznoci i rónicy) wylania si sprzeczno logiczna jako konkret pochodzcy z abstraktu i negacji ­ marksistowsko zorientowany interpretator móglby mechanicznie po raz kolejny stwierdzi, e oto z tezy-identycznoci i antytezy-rónicy wylonila si synteza, sprzeczno logiczna. Idzie jednak o to, a jest to bodaj najwaniejszy punkt w calym moim artykule, e Hegel dokladnie daje nam do zrozumienia, i nie mamy znów do czynienia z tak postaci rzeczy, e od identycznoci i rónicy nie przechodzimy wcale do nowej kategorii, tak jak z podania i z relacji pana do niewolnika przechodzimy do uniwersalnej samowiadomoci czy jak ze sztuki i religii przechodzimy do filozofii. Hegel pisze wprost: ,,Rónica w swej 21 Nie ma wiatla bez nocy, odwagi bez tchórzostwa itd. Lecz przecie wiatlo nie jest okrelone tylko przez ciemno, a ciemno tylko przez wiatlo, wtedy bowiem oba bylyby pozbawione jakiejkolwiek treci. Std adne z nich nie zostaje okrelone wylcznie przez swój drugi element. 22 Przeciwiestwo to zostanie póniej w doktrynie pojcia doprecyzowane do postaci relacji pozytywnoci z negatywnoci (por. Hegel 1841c: 74­87). ,,Das Wesen, als das durch die Negativität seiner selbst sich mit sich vermittelnde Sein" (Hegel 1830: § 112; Carlson 2003: 30). 23 ,,Das Sein ist nicht verschwunden, sondern erstlich ist das Wesen, als einfache Beziehung auf sich selbst, Sein; fürs andere ist aber das Sein nach seiner einseitigen Bestimmung, unmittelbares zu sein, zu einem nur negativen herabgesetzt, zu einem Scheine" (Hegel 1830: § 112; Longuenence 2005: 55, 66). 24 http://www.hegel-system.de/de/d22321331.htm [12.06.2012]. Artur Jochlik caloci ju jest w sobie sprzecznoci"25. Innymi slowy, sprzeczno logiczna to ta sama kategoria co rónica26. To prawda, gdy mielimy do czynienia z par kategorii byt i istota, wtedy równie istota byla wci bytem, ale bytem z perspektywy nowych, budujcych kategori istoty subkategorii (na czele z refleksj w sobie, zjawiskiem i rzeczywistoci); ,,przedmiot" (jeeli w ogóle moemy tutaj mówi o przedmiocie) pozostal wtedy bez zmian, zmianie ulegl dotychczasowy stosunek podmiotu; rozsdek, wiodcy dotd prym przy rozpatrywaniu powierzchownoci bytu, ustpil wtedy miejsca27 rozdwojonej naturze rozumu dialektycznego (który doskonale radzi sobie z takimi kategoriami jak nasze przeciwiestwo). Jednak w przypadku sprzecznoci logicznej nie mamy do czynienia z tego typu zmian kontekstu w pobliu innych subkategorii, na które kategoria sprzecznoci by si dzielila. Zagadnienie sprzecznoci logicznej zostaje w tym przypadku jedynie dopowiedziane w obrbie kwestii istotnoci (Wesenheiten), i wyglda na jednakowo prawdziwe, e mamy tu do czynienia z trzema glównymi istotnociami (identyczno, rónica, sprzeczno), jak i z dwiema (identyczno i rónica28), poniewa zostalo przez Hegla wyjanione, e rónica i sprzeczno nie pozostaj ze sob we wzajemnej relacji dwóch autonomicznych kategorii (takiej, w jakiej pozostaj rónica i identyczno), lecz s zwyczajnie tym samym, a konsekwencj rozwaa o rónicy jest pocignicie dalej rozwaa o rónicy w zakresie zagadnienia sprzecznoci logicznej29. 25 ,,Der Unterschied überhaupt ist schon der Widerspruch an sich" (Hegel 1841b: 56; Magee 2010: 65). 26 ,,It is as if, in working one's way through the Science of Logic, one were going up in skyscraper by climbing flights of stairs (i.e. each transition), stopping at each floor (i.e. each moment), but then came across one floor that was nothing but another flight of stairs (i.e. contradiction)" (Palm 2009: 83). Z uwagi na to Harris stwierdzil, e Hegel myli opozycj ze sprzecznoci logiczn, orzekajc to jednak z perspektywy systemu Arystotelesa, co nie do koca jest dopuszczalne, nawet jeeli w pewnym zakresie Hegel chce kontynuowa systemowe rozwaania Stagiryty (Harris 1890: 331). 27 Nie calkowicie rzecz jasna, jego rola wci jest obecna na kadym etapie bezporednioci w doktrynie istoty (na kadym etapie ,,tezy"). 28 Tak jak zostalo to przedstawione w Encyklopedii nauk filozoficznych, gdzie bez zbdnych komplikacji podstawa zostala ukazana jako jedno identycznoci i rónicy (Hegel 1830: § 121). Tak naprawd wszystkie kategorie bez wyjtku s owymi istotnociami, bdc istotami dla innych kategorii. Identyczno i rónica s po prostu najwaniejszymi sporód nich (Erdmann 1866: 599). 29 ,,Zunächst geht also der selbständige Gegensatz durch seinen Widerspruch in den Grund zurück" (Hegel 1841b: 60). ,,Der aufgehobene Widerspruch ist dann aber nicht die abstrakte Identität, denn diese ist selbst nur die eine Seite des Gegensatzes" (Hegel 1830: § 119 Z-2; Erdmann 1841: 76; Longuenence 2005: 39, 42, 45; Taylor 1975: 262; Palm 2009: 75­76). 3. Dwa sposoby rozwaenia kwestii sprzecznoci logicznej Sprzeczno logiczna jest jednoci przeciwiestw ­ pozytywnoci i negatywnoci ­ które nie daj si zjednoczy30. Jednake, tak jak wczeniej w przypadku kwestii predykatu, kwesti owej sprzecznoci mona rozumie na dwa sposoby. Po raz kolejny pierwszy z nich stanowi dla rozumu spekulatywnego lepy zaulek, z którego nie da si wycign dalszych wniosków, dlatego rozumienie to zostaje przez rozum porzucone. Mowa o ujciu pozytywnoci i negatywnoci w ten sposób, i kade znosi prawd o drugim w oparciu o swoj wlasn tre; kade neguje w swym przeciwiestwie jego roszczenie do bycia caloci. Wszystkie antynomie Kanta mog nam tu posluy za doskonaly przyklad31. I tak pozytywno sdu stwierdzajcego, e wiat ma pocztek w czasie i granice w przestrzeni, znosi moc wlasnej treci sd, e wiat nie ma pocztku w czasie ani granic w przestrzeni; sd ten stanowi zaprzeczenie tego, jakoby sd przeciwny byl caloci tego, co w sposób sluszny mona orzec w kwestiach pocztku czasu i granic przestrzeni; to samo jednak dotyczy drugiego sdu, który w jednakowy sposób neguje ten pierwszy. Hegel zdaje sobie doskonale spraw z tego, e Kant nie mógl na gruncie wlasnej koncepcji wyj poza swe antynomie, nie mógl ich rozwiza32. Idzie jednak krok dalej i stwierdza, e poniewa pozytywno i negatywno utrzymuj same siebie na gruncie wzajemnego zaprzeczania, ,,to niestrudzone zanikanie przeciwnoci w nich samych jest najbliszym zjednoczeniem, które pochodzi ze sprzecznoci ­ jest zerem"33. Jeeli bowiem mamy do czynienia z dokladnie przeciwstawnymi treciami, z których adna nie posiada dodatku treciowego (który w dialektycznym cieraniu si przeciwiestw rozwinlby si do postaci 30 A wic w oparciu o to, co dopiero wyrazilimy w ostatnim akapicie i uzasadnilimy w poprzednim przypisie, równie rónica byla jednoci przeciwiestw, które nie daj si zjednoczy, przy czym rónica byla tym wylcznie implicite. Fakt ten przejawial si coraz bardziej w trakcie rozwoju w obrbie kategorii rónicy od rónicy bezwzgldnej przez rónorodno do przeciwiestwa, a kiedy stal si w pelni jasny, Hegel wyrazil go w podrozdziale powiconym sprzecznoci logicznej. 31 Pozytywno i negatywno nie musi bynajmniej oznacza par pojedynczych poj, dlatego e ­ jak ju przed chwil wspomnielimy ­ kade przeciwiestwo jest dla Hegla implicite sprzecznoci logiczn, równie przeciwiestwo sdów. 32 Hegel 1908: 1002. 33 ,,Dies rastlose Verschwinden der Entgegengesetzten in ihnen selbst ist die nächste Einheit, welche durch den Widerspruch zustande kommt; sie ist die Null" (Hegel 1841b: 58). Entgegengesetzten znaczy tu bdzie zarówno ,,przeciwnoci", jak i ,,sprzecznoci", jest to dwuznaczno zamierzona. Artur Jochlik przyszlego konkretu), to pozytywno i negatywno wylania si pod postaci prostego algebraicznego równania: a + (­a) = 0 34. Istnieje jednak drugi sposób konsekwentnego rozumienia sprzecznoci logicznej. Hegel przyjmuje go na kadym etapie systemu poprzez sam swoj metod, poprzez ide absolutn35. Cho Heglowskie odwolania do jego rozwaa nad nielatwym zagadnieniem momentów refleksji brzmi tajemniczo, chodzi mu o wyraenie prostego prawa, jakim rozum spekulatywny kierowal si a do tej pory, a mianowicie: gdy mamy do czynienia z opozycj dwóch elementów, z których kady roci sobie pretensj do bycia prawdziwym (jak w przypadku kantowskich antynomii), to musi by ju w nich samych zawarta moliwo wyjcia z impasu, chociaby nawet przez proste zanegowanie zasadnoci obu czlonów jednoczenie. I tak wemy za przyklad dwa sdy: ,,Wszystko jest ze sob identyczne" oraz ,,Wszystko jest róne od wszystkiego". Wzite razem, tworz sprzeczno. Rozum spekulatywny, jak ju powiedzialem, jest przynajmniej w stanie zaprzeczy im obu jednoczenie ­ a faktycznie wcale nie zostal ograniczony do tego zaprzeczania, gdy moe wyrazi w oparciu o identyczno i rónic now kategori ­ podstaw36. Jak rozumie ten pocztek Heglowskiej filozofii w kategorii podstawy i czym jest sama podstawa? Mamy dane dwa wykluczajce si elementy, A i ~A. Kady neguje drugi, stwierdzajc, e nie powinien on mie miejsca. Jednake chocia jedno neguje drugie, to drugie jest tam cigle obecne. Zatem jak naley sobie tlumaczy wystpowanie tego, co nie ma prawa wystpowa? Wytlumaczy si to w ten sposób, e drugie istnieje tylko i wylcznie dziki istnieniu pierwszego, e jest niejako cieniem albo wlaciwoci (okreleniem) pierwszego, e drugie samo w sobie jest niczym. Ujmujc rzecz w terminologii, jak Hegel zaproponowal na pocztku doktryny istoty, pierwsze nazwiemy istot (Wesen), drugie natomiast pozorem (Schein). Moemy dla przykladu stwierdzi, e cieplo jest pozytywnoci (A), a zimno jest brakiem ciepla (~A) ­ tote samo w sobie jest niczym. Problem w tym, e w przypadku sprzecznoci logicznej ~A nie milczy i wyraa si tak samo o swoim przeciwiestwie: ~A oglasza siebie istot i sprowadza A do rangi uzalenionego od jego wystpowania pozoru. Skoro tak, ~A moe zadeklarowa, e to ono jest elementem zasadniczym, B, i sprowadzi tym samym A do podrzdnej rangi ~B. Innymi slowy, trzymajc si tego samego przykladu, rodzi si wtpliwo, czy to aby nie zimno jest pozytywno34 Nazwanie zjednoczenia pozytywnoci i negatywnoci zwyczajnie zerem nie powinno dziwi, biorc pod uwag Heglowsk adnotacj poprzedzajc bezporednio podrozdzial, jakim zajmujemy si w niniejszym artykule (Hegel 1841b: 50­55). 35 Hegel 1830: § 238­239, 242; Rosenkranz 1859: 307. 36 Hegel 1830: § 120; Hartmann 1999: 189­190; Burbidge 1999: 97. ci (B), a cieplo w rzeczy samej nie sprowadza si wylcznie do jego braku (~B), tote samo w sobie, bez uwzgldnienia pojcia zimna, cieplo byloby niczym. Okazuje si wic, e adne z nich nie jest w sobie samym czym twierdzcym, w sensie obiektywnym adne z nich nie jest samo-utrzymujce si w swoim istnieniu, lecz jedno i drugie, wystpujc w logicznej sprzecznoci, zaley od siebie nawzajem. To prawda, e cieplo nie byloby cieplem bez pojcia zimna, lecz równie prawdziwe jest to, e zimno nie byloby zimnem bez pojcia ciepla; to prawda, e strona lewa nie bylaby stron lew bez strony prawej, lecz równie prawdziwy jest sd przeciwny. To wylcznie podmiot poznajcy (obserwator, myliciel), byt niezaleny od nich, okrela podlug wlasnego mniemania, które jest pozytywnoci, a które negatywnoci37. Zatem Hegel, by wyj z tego zaklopotania, proponuje inne, bardziej rozbudowane spojrzenie na zagadnienie sprzecznoci logicznej: nie jak na zwykl jedno przeciwiestw, które nie daj si zjednoczy, lecz jak na jedno przeciwiestw oraz ich wzajemnego samoutrzymywania si (jedno dwóch sytuacji przedstawionych przed chwil, wzajemne przyznanie racji obu opiniom). Poniewa przeszlimy z doktryny bytu do bardziej zloonej doktryny istoty, Hegel proponuje uwzgldni w kwestii sprzecznoci logicznej wlanie element podmiotu i uj sprzeczno logiczn jako jedno momentów w refleksji38, gdzie raz jeden element jest pozytywnoci, a drugi negatywnoci, a raz odwrotnie; gdzie pierwszy przedstawia si jako A i ~A, drugi za jako B i ~B. Negacja zatem czyni si podwójna i podwójna czyni si ta sprzeczno. Nie do bowiem, e nie moe by tak, e prawdziwe jest A i ~A pod tym samym wzgldem, to jeszcze niemoliwoci jest, aby A (wzgldnie ~B) bylo jednoczenie pozytywnoci i negatywnoci w tych samych okolicznociach i pod tym samym wzgldem. Hegel wic, zgodnie ze swoj panlogistyczn koncepcj rzeczywistoci (byt tosamy z myl), sugeruje, aby postrzega sprzeczno logiczn nie tylko po stronie rzeczy (A i ~A), lecz równie po stronie myli (A lub ~A i B lub ~B)39. ,,Istota wlasnego ja jest Carlson 2007: 293. W rzeczy samej, sprzeczno logiczn mona uj tylko w odniesieniu do heglowskiej kategorii refleksji (Longuenesse 2005: 42). 39 Wszystko to jest prawdziwe w zupelnoci (bez koniecznoci dopowiedzenia) tylko i wylcznie na etapie doktryny istoty, jednak nie doktryny pojcia, na wyjanienie czego potrzeba by bylo osobnego artykulu. W celu jednak przynajmniej nawietlenia perspektywy doktryny pojcia, a implicite równie Wirklichkeit (,,With the exposition of the concept of `actuality' (Wirklichkeit) Hegelian ontology reaches the dimension of the actual Being of beings. (...) There is no transition from `actuality' to a more actual structure" ­ Marcuse 1987: 89), pozwol sobie na nastpujcy cytat, zalecajc czytelnikowi zapoznanie si z cal pozycj: ,,While Aristotle's categories are things that are distinguished by things, Hegel's are thoughts distinguished by thoughts. (...) The categories of being are categories whose essence lies in another" (Halper 1990: 196, 199). Artur Jochlik logiczn sprzecznoci pomidzy skoncentrowan na samej sobie jednoci [tzn. pomidzy podmiotem] oraz jej istnieniem poprzez samorozrónienie na poszczególne elementy [tzn. przedmiotem, którym jestem ja sam]"40. Lecz tutaj uwany czytelnik zwróci uwag, e przecie patrzc zdroworozsdkowo, A i ~A naley calkowicie do sfery myli (a nie do sfery obiektów materialnych), jako e sprzeczno logiczna jest wylcznie pewnego typu bldem w myleniu. Spostrzeenie to byloby jak najbardziej trafne. Hegel faktycznie pojmuje sprzeczno logiczn jako nie tylko wystpujc w dziedzinie myli, lecz równie bezporednio poród wszystkich rzeczy. Przejdmy teraz do ostatniej czci artykulu, w której rozjanimy i ukaemy, jak zagadnienie sprzecznoci logicznej ma si ,,w praktyce" do pozostalych czci systemu i w konsekwencji tego, jak sprzeczno logiczna jest obecna poród rzeczy. 4. Sprzeczno logiczna jako powszechno wiata materialnego Sprzeczno logiczna, powiada Hegel, towarzyszy nam wszdzie, jest przez nas zawsze ,,dowiadczana"41. A gdy ktokolwiek oskarylby Hegla o to, e lamie zasad niesprzecznoci, ów odpowiedzialby na to, e na tej zasadzie (jakkolwiek, jak ju wiemy, inaczej rozumianej) wszelkie elementy jego systemu si wrcz opieraj. Dla zdrowego rozsdku sprzeczno logiczna jest straszydlem, którego naley unika za wszelk cen. Tymczasem dla filozofii spekulatywnej bldem nie jest zahaczanie o sprzeczno logiczn, lecz wylcznie pozostawanie na jej gruncie, nieznoszenie jej, nieustanne tkwienie w schizofrenicznym schemacie mylowym ,,A i ~A, B i ~B"42. Poniewa ona sama nie jest bldem, lecz sposobem, w jaki ukazuje si prawda, jej przezwycienie jest raczej drog ku wylanianiu si prawdy ni zabiegiem usuwajcym bld w myleniu43. Jak bowiem komentuje to zagadnienie Edward Caird: 40 ,,The essence of the Self is the contradiction between its self-centered unity and its existence by self-differentiation into elements" (Wallace 1894: 446). Nie dotyczy to tylko czlowieka, lecz równie (czy moe nawet przede wszystkim) absolutu, co wyjani si za chwil w czci czwartej niniejszego artykulu. 41 ,,Die gemeine Erfahrung aber spricht es selbst aus, dass es wenigstens eine Menge widersprechender Dinge, widersprechender Einrichtungen u.s.f. gebe, deren Widerspruch nicht bloß in einer äußerlichen Reflexion, sondern in ihnen selbst vorhanden ist" (Hegel 1841b: 67). 42 Mure 1950: 103­104. 43 Baillie 1901: 288. Inaczej mylalo wielu sporód brytyjskich komentatorów Heglowskiej Nauki logiki w XIX wieku, którzy traktowali sprzeczno logiczn wylcznie jako wynik bldu w myleniu skoczonego umyslu, co jest tylko czciow prawd ­ gdyby tak bylo, sam absolut nie rozwijalby si dialektycznie, lecz bylby raczej raz na zawsze dan jednoci przeciwiestw, jak w przypadku systemu Böhmego czy Schellinga (Burbidge 2007: 212). ,,Jeeli wic wiat, jako wiat inteligibilny, jest wiatem rozgraniczania, rónicowania, indywidualnoci, to jest jednakowo prawdziwe, e w jego obrbie, jako w wiecie inteligibilnym, nie ma adnego absolutnego oddzielenia ani przeciwiestw, adnej przeciwstawnoci, które nie moglyby zosta pojednane"44. Bdc zatopionym w wiecie niestabilnych fenomenów, w sferze wiecznie powracajcych antynomii i ograniczonej wiedzy podmiotu, niemoliwe jest, aby nie natkn si na sprzeczno. Sprzeczno cigle si generuje wraz z powstawaniem i giniciem tego, co skoczone ­ ,,sprzeczno logiczna jest nazw procesu"45, nie moglaby istnie w tym, co statyczne, raz na zawsze utrwalone. Idzie jednak o to, e nic nie pozostaje niezmienne, bez ladu wplywu dialektycznego negowania46; nawet dziedzina logiki, której rozwijajcy si schemat trzech doktryn róni si znacznie od metafizyki znanej przed Kantem; nawet absolut, który poprzez Ducha cigle rozwija si w swoim samopoznaniu. Sprzeczno logiczna jest zatem wszechobecna. Niemniej jest w tym jeszcze co glbszego, co lczy zagadnienie absolutu z ograniczonoci ludzkiego poznania. Trzeba uzmyslowi sobie raz na zawsze, e kiedy Hegel stwierdza, e wszystko jest logicznie sprzeczne47, czyni to wylcznie w odniesieniu do Nieskoczonoci, która ­ jako autentyczna nieskoczono ­ zostaje odróniona od zwyklej, matematycznej nieskoczonoci w ten sposób, e zawiera w sobie wszelk skoczono48. Spójrzmy raz jeszcze na schemat zamieszczony na pocztku niniejszego artykulu. Przedstawmy sobie punkt przecicia linii jako pojedyncze, niepodzielne wraenie, caly za okrg jako Wszechwiat. Absolut o którym mowa, nie jest wylcznie calym tym okrgiem, lecz jest czym wicej. Jest Nieskoczonoci, bdc zespoleniem calego okrgu oraz wszystkich moliwych podzialów na fragmenty czy punkty, jest zespoleniem kadej moliwej kombinacji tego, co wykrelimy 44 ,,If then the world, as an intelligible world, is a world of distinction, differentiation, individuality, it is equally true that in it, as an intelligible world, there are no absolute separations or oppositions, no antagonism which cannot be reconciled" (Caird 1886: 136). 45 ,,Contradiction is the name of an act" (Carlson 2007: 298). 46 ,,Hegel insists that difference is always dialectical and that by itself, bare difference is just as unintelligible as simple identity" (Vaught 2004: 96). Która to dialektyka, co istotne, na poziomie rozwaa zawartych w Nauce logiki nie wynika z jakiego kaprysu filozofa, jako e nie jest zaloon u pocztku metod, lecz wylonila si jako konieczno na pocztku rozwaa (Houlgate 2006: 32­34). 47 Hegel 1841b: 65­66. 48 ,,Hier hat die Zurückrufung der Kategorie der Realität ihre bestimmtere Veranlassung, indem die Negation, gegen welche sie das Affirmative ist, hier die Negation der Negation (ist); damit ist sie selbst jener Realität, die das endliche Dasein ist, gegenübergesetzt. ­ Die Negation ist so als Idealität bestimmt; das Ideelle ist das Endliche, wie es im wahrhaften Unendlichen ist, ­ als eine Bestimmung, Inhalt, der unterschieden, aber nicht selbständig seiend, sondern als Moment ist" (Hegel 1841b: 156). Artur Jochlik sobie z tego okrgu. Nieskoczono ta, wyraajc si jzykiem Hegla, jest zjednoczeniem subiektywnoci z obiektywnoci, niestabilnym zespoleniem, które nie pozwala sprowadzi adekwatnie tego okrgu do postaci fotografii, lecz wymaga, by ukazywa go w postaci ruchomego obrazu, który nigdy si nie zatrzyma49. To wlanie odrónia rozum spekulatywny od rozsdku, e rozum, w zalenoci od tego, na jakim etapie logiki si znajduje, w sposób mniej lub bardziej dokladny ma na uwadze ów schemat, rozsdek za skupia si na poszczególnych elementach50. Dla zdrowego rozsdku sprzeczno logiczna nie moe odnosi si do niczego, co realne. Jednak w ujciu systemu Hegla sprzeczno logiczna nie wyraa tego, co niemoliwe, lecz wrcz to, co konieczne, gdy wszelki byt jest i nie jest dla niego jednoczenie ­ dla lamanego dwigni dialektyki i kruszonego zbem czasu bytu bardziej adekwatne jest pojcie stawania si51. Sprzeczno logiczna jest dla niego jednoci przeciwiestw, z jednoczesnym zachowaniem kadego z czlonów52. Wytlumaczmy to na prostym przykladzie. Przeciwiestwa s traktowane jako to, co jednoznacznie oddzielne, a tymczasem s one od siebie uzalenione, tak jak lewa strona nie moglaby istnie, gdyby nie prawa, a prawa nie moglaby istnie bez lewej53. Lecz co wicej, prawa i lewa strona nie moglyby istnie bez szerokoci jako takiej, ta za bez kategorii nastpnej, która sama równie jest uzaleniona od jeszcze innej kategorii. W ujciu Hegla adna kategoria nie stanowi naprawd podstawy, która obylaby si bez kategorii innych i stanowilaby absolutny pocztek, jak Bóg Awicenny, stojcy u pocztku lacucha kolejnych Inteligencji54. Wlanie 49 ,,Oben beim Unendlichen, das der Widerspruch ist, wie er in der Sphäre des Seins sich zeigt, ist das gleiche bereits erinnert worden" (Hegel 1841b: 66­67). 50 Nieadekwatno rozsdku przy wyraaniu caloci widoczna jest najbardziej na etapie pierwszego momentu kategorii absolutu (por. Hegel 1841b: 179­183). 51 ,,Die Wahrheit aber ist, dass darum, weil das Endliche der an sich selbst widersprechende Gegensatz, weil es nicht ist, das Absolute ist. In jenem Sinne lautet der Satz des Schlusses so: »Das Sein des Endlichen ist das Sein des Absoluten«; in diesem Sinne aber so: »Das Nichtsein des Endlichen ist das Sein des Absoluten«" (Hegel 1841b: 71). ,,Sein und Nichts sind dasselbe; darum weil sie dasselbe sind, sind sie nicht mehr Sein und Nichts und haben eine verschiedene Bestimmung" (Hegel 1841a: 105). 52 Hegel 1841a: 104­105. ,,Der spekulative Widerspruch hat die Funktion, dem Spruche zu widersprechen: dadurch gewinnt der Widerspruch positive Bedeutung. Die Widerspruchlosigkeit ist ein formales Kriterium der Wahrheit" (Kroner 1924: 320). 53 Carlson 2003: 94. 54 Co znowu dobrze obrazuje zamieszczony wyej schemat, w którym zarysowane s najwaniejsze dla systemu kategorie. Ani Byt, ani Pojcie, ani Duch Absolutny nie stanowi adnego uprzywilejowanego pocztku, lecz kade opiera si na gruncie swego poprzednika. ,,Das Ding, das Subjekt oder der Begriff ist als in seiner Sphäre in sich reflektiert sein aufgelöster Widerspruch, aber seine ganze Sphäre ist auch wieder eine bestimmte, verschiedene; so ist sie eine endliche, und dies heißt eine widersprechende. Von diesem höheren Widerspruche ist nicht to trzeba mie na uwadze, gdy mowa o tym, e rozum spekulatywny rozpatruje sprzeczno logiczn zawsze w kontekcie Nieskoczonoci. Sprzeczno logiczna nie jest adnym stalym momentem (jakkolwiek niestabilnym) wzgldem takiej trwalej pierwszej kategorii. Sprzeczno logiczna jest wylcznie przejciem od jednej kategorii do kategorii nastpnej55. Sprzeczno ta jest przez nas cigle obserwowana ­ poprzez zmian, czy poprzez zwykly ruch rzeczy, czy poprzez przeobraenie tej rzeczy prowadzce do jej zaniku56. Istotnie, dopiero zanik stanowi ostateczne przezwycienie tej sprzecznoci57. Zakoczenie Sprzeczno logiczna sama siebie znosi58, jednak poniewa, jak ju stwierdzilimy, nie jest osobn kategori (stanowi wylcznie pewn refleksj wyrosl na gruncie rónicy, ujt w osobnym podrozdziale), rozumie naley na plaszczynie kategorii w sposób konkretny, i sprzeczno logiczna dwóch kategorii sama siebie znosi do postaci swego konkretu, czy bdzie to sprzeczno czystego bytu i nicoci, znoszce si do postaci stawania si, czy sprzeczno subiektywnego i obiektywnego idealizmu, znoszca si do postaci idealizmu absolutnego, czy te jakiekolwiek inne zestawienie abstraktu i negacji, jakie tylko zechcemy wskaza. Sprzeczno logiczna nie zostaje zwyczajnie zniszczona, tak jakby czysty byt i nico, czy te idealizm subiektywny i obiektywny mialy przepa w zapomnieniu. Przeciwnie, kada sprzeczno logiczna przechodzi w swoj podstaw59, co znowu naley rozumie w sposób konkretny: podstaw dla czystego bytu i nicoci staje si stawanie si, podstaw dla subiektywnego i obiektywnego idealizmu staje si idealizm absolutny. W tym nowym konkrecie, bdcym podstaw dla poprzednich kategorii, kategorie te sie selbst die Auflösung, sondern hat eine höhere Sphäre zu ihrer negativen Einheit, zu ihrem Grunde" (Hegel 1841b: 70). 55 ,,Er aber ist die Wurzel aller Bewegung und Lebendigkeit; nur insofern etwas in sich selbst einen Widerspruch hat, bewegt es sich, hat Trieb und Tätigkeit" (Hegel 1841b: 66; Palm 2009: 82­83). 56 ,,Die äußerliche sinnliche Bewegung selbst ist sein unmittelbares Dasein (...). Ebenso ist die innere, die eigentliche Selbstbewegung, der Trieb überhaupt (Appetit oder Nisus der Monade, die Entelechie des absolut einfachen Wesens) nichts anderes, als dass Etwas in sich selbst und der Mangel, das Negative seiner selbst, in einer und derselben Rücksicht ist" (Hegel 1841b: 67). 57 ,,Etwas ist also lebendig, nur insofern es den Widerspruch in sich enthält, und zwar diese Kraft ist, den Widerspruch in sich zu fassen und auszuhalten" (Hegel 1841b: 67). 58 ,,Der Widerspruch löst sich auf" (Hegel 1841b: 58). 59 ,,Nach dieser positiven Seite, daß die Selbständigkeit im Gegensatze als ausschließende Reflexion sich zum Gesetztsein macht und es ebensosehr aufhebt, Gesetztsein zu sein, ist der Gegensatz nicht nur zugrunde, sondern in seinen Grund zurückgegangen" (Hegel 1841b: 59). Artur Jochlik zachowuj si w swojej wspólnej im treci, a co wicej, ze wzgldu na kolowy model systemu, kategorie te znowu wyjd na jaw w swojej poprzedniej, czystej postaci. Oczywicie znaczy to równie, e nie ma adnej absolutnej podstawy, kategorii bdcej podloem dla wszelkich innych, lecz e kada kategoria jest wylcznie podstaw dla dwóch wyznaczonych, sama za podpada pod ten sam schemat logicznej sprzecznoci wobec podstawy nastpnej. Hegel przedstawil nam wic w Nauce logiki moliwo zaprezentowania sprzecznoci logicznej w jej odseparowaniu od tego, czego jest sprzecznoci logiczn, wykazujc przez to, e ukazanie sprzecznoci jako zwyklej abstrakcyjnej jednoci przeciwiestw, które nie dadz si zjednoczy ­ prowadzi donikd (a dokladniej do logicznej sprzecznoci, która wymusza drugi sposób rozumienia sprzecznoci logicznej). To wlanie uwzgldnienie podmiotu ­ tak subiektywnego, jak i absolutu ­ pozwala wyj z tego zaklopotania, podmiot bowiem ma na swej uwadze co wicej ni tylko dwie zaprzeczajce siebie kategorie. Poprzez niniejsze rozwaania na temat sprzecznoci logicznej sam absolut, bdcy od samego pocztku celem, do którego zmierza system Hegla, jeszcze si nie wylonil, lecz ukazal nam si za to pierwszy wyrany impuls stanowicy jego zapowied w dojrzalej relacji bytowo-istotowej. Impuls ten wyraa si w stwierdzeniu: miejsce dla Nieskoczonoci zapewnione jest tylko tam, gdzie skoczono zapada si w sobie w wyniku logicznej sprzecznoci. Jednak skoczono podlega powszechnie bezlitosnej zasadzie sprzecznoci logicznej ­ zasadzie przejawiania si, zasadzie powstawania i zaniku ­ tote miejsce dla Nieskoczonoci zostalo ju zagwarantowane. O tym jednak, jak si to wszystko szczególowo przedstawia, Hegel napisze dopiero w trzeciej czci swej doktryny istoty ­ powiconej kategorii rzeczywistoci. Bibliografia Baillie J.B. (1901), The Origin and Significance of Hegel's Logic. A General Introduction to Hegel's System, London: Macmillan and Co. Burbidge J.W. (1999), Hegel's Conception of Logic, w: C. Beiser (ed.), The Cambridge Companion to Hegel, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Burbidge J.W. (2007), The Relevance of Hegel's Logic, ,,Cosmos and History: The Journal of Natural and Social Philosophy", Vol. 3, nr 2­3. Caird E. (1886), Hegel, Philadelphia: J.B. Lippincott Company. Carlson D.G. (2003), Essence and Reflection According to Hegel, Benjamin N. Cardozo School of Law, Jacob Burns Institute for Advanced Legal Studies, Working Paper No. 77. Carlson D.G. (2007), A Commentary to Hegel's Science of Logic, Hampshire & New York: Palgrave Macmillan. Erdmann J.E. (1841), Grundriss der Logik und Metaphysik, Halle: Johann Friedrich Lippert. Erdmann J.E. (1864), Grundriss der Logik und Metaphysik, Halle: Verlag von H.W. Schmidt. Erdmann J.E. (1866), Grundriss der Geschichte der Philosophie, Berlin: Verlag von Wilhelm Hertz. Halper E. (1990), Hegel and the Problem of Differentia, w: G. Di Giovanni, Essays on Hegel's Logic, New York: State University of New York. Harris W.T. (1890), Hegel's Logic. A Book on the Genesis of the Categories of the Mind. A Critical Exposition, Chicago: S.C. Griggs and Company. Hartmann K. (1999), Hegels Logik, Berlin: Walter de Gruyter. Hegel G.W.F. (1830), Encyclopedie der philosophischen Wissenschaften im Umrisse, wyd. 3. Hegel G.W.F. (1841a), Wissenschaft der Logik. Erster Theil. Die objective Logik. Erste Abtheilung. Die Lehre vom Sein, Berlin: Verlag von Duncker und Humblot. Hegel G.W.F. (1841b), Wissenschaft der Logik. Erster Theil. Die objective Logik. Zweite Abtheilung. Die Lehre vom Wesen, Berlin: Verlag von Duncker und Humblot. Hegel G.W.F. (1841c), Wissenschaft der Logik. Zweite Theil. Die subjective Logik, oder: Die Lehre vom Begriff, Berlin: Verlag von Duncker und Humblot. Hegel G.W.F. (1841d), Phänomenologie des Geistes, Berlin: Verlag von Dunkker und Humblot. Hegel G.W.F. (1908), Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, Leiden: A.H. Adriani. Houlgate S. (2006), The Opening of Hegel's Logic. From Being to Infinity, West Lafayette (Indiana): Purdue University Press. Kroner R. (1924), Von Kant bis Hegel. Zweiter Band: Von der Naturphilosophie zur Philosophie des Geistes, Tübingen: Verlag von J.C.B. Mohr (Paul Siebeck). Longuenesse B. (2005), Hegel's Critique of Metaphysics, przel. N.J. Simek, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Magee G.A. (2010), The Hegel Dictionary, London: Continuum International Publishing Group. Marcuse H. (1955), Reason and Revolution. Hegel and the Rise of Social Theory, London: Routledge & Kegan Paul LTD. Marcuse H. (1987), Hegel's Ontology and the Theory of Historicity, przel. S. Benhabib, Cambridge (Massachusetts): The MIT Press. McTaggart J. (1910), A Commentary on Hegel's Logic, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Artur Jochlik Mure G.R.G. (1950), A Study of Hegel's Logic, Oxford: Claredon Press Oxford. Palm R. (2009), Hegel's Conception of Sublation. A Critical Interpretation, Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Pippin R.B. (2001), Hegel's Idealism. The Satisfactions of Self-Consciousness, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Rosenkranz K. (1859), Wissenschaft der logischen Idee. Logik und Ideenlehre, Königsberg: Verlag von Gebrüder Bornträger. Taylor Ch. (1975), Hegel, Cambridge (UK): Cambridge University Press. Vaught C.G. (2004), Metaphor, Analogy, and the Place of Places: Where Religion and Philosophy Meet, Waco (Texas): Baylor University Press. Wallace W. (1894), Prolegomena to the Study of Hegel's Philosophy and Especially of his Logic, Oxford: Clarendon Press. ródla internetowe http://www.hegel-system.de/de/d22321331.htm [dostp: 12.06.2012] Streszczenie Artykul dotyczy Heglowskiego rozumienia sprzecznoci logicznej. Dostarcza informacji o Heglowskiej perspektywie, zgodnie z któr sprzeczno logiczna nie jest kategori ontologiczn, tak jak byt, istota, identyczno czy rónica, lecz przedlueniem samej kategorii rónicy. Artykul wyjania take sposób, w jaki sprzeczno logiczna manifestuje si poprzez dialektyczny proces w codziennym dowiadczeniu, aczkolwiek wyjanienie filozoficzne jest tu dalekie od przekona zdrowego rozsdku.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.