Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Redukcja transcendentalna jako zapytywanie. Fenomenologia Husserla a problem pytania

Redukcja transcendentalna jako zapytywanie. Fenomenologia Husserla a problem pytania Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0019 Slowa kluczowe: redukcja transcendentalna, E. Husserl, pytanie, istota, oczywisto, odpowiedzialno 1. Wprowadzenie: fenomenologia a pytanie Fenomen pytania nie wydaje si glównym przedmiotem docieka fenomenologów. Przedstawia si go raczej jako problem marginalny. Jeeli jednak mamy ju do czynienia z jego badaniem, ujmuje si go najczciej w analogii do innych aktów wiadomoci, wyróniajc trzy zasadnicze momenty: o pytaniu moemy mianowicie mówi w przypadku okrelonej formy zdaniowej lub subiektywnego przeycia wtpienia, czy te w odniesieniu do aktu zapytania kogo. W rezultacie fenomen pytania bada si relatywnie mniej ni takie zagadnienia jak ­ wskazujc tylko kilka ­ wiadomo, intencjonalno oraz czas1. Co ciekawe, rozbienoci w sprawie ujcia problematyki pytania * Projekt zostal sfinansowany ze rodków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/D/HS1/00594. Artykul jest poszerzonym i opracowanym na nowo przekladem referatu pt. The Transcendental Reduction as Questioning: Husserl's Phenomenology and the Problem of the Question, który autor wyglosil na 42. dorocznej konferencji Husserl Circle w Gonzaga University we Florencji (Wlochy). Referat zostal wyróniony nagrod ,,The 2011 CARP Directors' Memorial Prize", przyznan przez dyrektora Centre for Advanced Research in Phenomenology (CARP) z siedzib w University of Memphis (TN) w Stanach Zjednoczonych. Dzikuj anonimowemu recenzentowi ,,Przegldu Filozoficznego" za cenne uwagi krytyczne, których uwzgldnienie przyczynilo si do wzmocnienia i uprecyzyjnienia prezentowanych tez. 1 Warto odnotowa, e obok opracowa problemu pytania w fenomenologii, mona spotka si z wanymi i interesujcymi opracowaniami samego problemu zapytywania. W tym drugim wypadku trafniej jest mówi o fenomenologii pytania. Trudno w tym kontekcie nie w omawianej tradycji w szczególnoci dotycz filozofii Edmunda Husserla, twórcy ruchu fenomenologicznego. Przejawem podobnego stanu rzeczy s róne, czsto rozbiene wykladnie wagi tej tematyki w koncepcji autora Bada logicznych. I tak, podczas gdy Jonathan Lahey Dronsfield utrzymuje, e twórca fenomenologii w ogóle nie interesowal si zagadnieniem pytania2, Bernhard Waldenfels argumentuje, e Husserl, identyfikujc relacj pomidzy semantyk i pragmatyk, dokonal przelomu w dotychczasowej refleksji filozoficznej nad zapytywaniem3. Ronald Bruzina idzie jeszcze dalej, twierdzc, e problem zapytywania konstytuuje cal filozofi fenomenologiczn4. Zasadniczo akceptujc punkt widzenia ostatniego z wymienionych filozofów, w niniejszym studium zmierzam do uchwycenia problematyki pytania jako jednego z tych kluczowych problemów, które pozwalaj na nowe ujcie filozofii fenomenologicznej jako caloci. Innymi slowy, nie próbuj tu formulowa fenomenologii pytania, albowiem podobny krok wymagalby odrbnego opracowania, które ­ jak mona przypuszcza ­ znaczco wykraczaloby poza ramy tej pracy. W zamian chcialbym skupi si na zapytywaniu jako na problemie dla i w fenomenologii. Oznacza to, mówic ogólnie, e mój cel ma charakter metafilozoficzny, co jest równoznaczne z rozumieniem pytania przede wszystkim jako elementu metody postpowania filozoficznego. W tym miejscu jednak nie sposób pomin zagadnienia redukcji, owej ,,jedynej drogi", która ­ jak dowodzi Husserl ­ prowadzi do ,,królestwa filozofii"5. wspomnie o pracy Romana Ingardena na temat teorii pytania esencjalnego oraz innych autorskich propozycjach fenomenologii zapytywania, w ujciu m.in. Martina Heideggera i Johannesa Dauberta. Zob. R. Ingarden, O pytaniach esencjalnych, w: tene, Z teorii jzyka i filozoficznych podstaw logiki, Warszawa 1972, s. 327­482; M. Heidegger, Frage und Urteil, w: M. Heidegger, H. Rickert, Briefe 1912 bis 1933 und andere Dokumente, hrsg. v. A. Denker, Frankfurt am Main 2002, s. 80­90; K. Schuhmann, B. Smith, Questions: An Essay in Daubertian Phenomenology, ,,Philosophy and Phenomenological Research" 1987, XLVII, 3, s. 353­384. W polskiej tradycji fenomenologicznej potrzeb badania fenomenu pytania najsilniej podkrelal Antoni B. Stpie, który w pracy O metodzie teorii poznania zauwaa: ,,Niestety, mona stwierdzi, e zainteresowanie badaczy pytaniami jest nieproporcjonalnie male w stosunku do ich donioslej roli w nauce", A.B. Stpie, O metodzie teorii poznania. Rozwaania wstpne, Lublin 1966, s. 37­38. W sprawie szerokiego ujcia problematyki pytania w filozofii zob. A. Broek, Pytania i odpowiedzi: tlo filozoficzne, teoria i zastosowania praktyczne, Warszawa 2007. 2 Zob. J.L. Dronsfield, The Resistance of the Question to Phenomenological Reduction: Husserl, Fink and the Adequacy of the ,,Sixth Cartesian Meditation" as a Response to Heidegger, w: Logos of Phenomenology and Phenomenology of the Logos, Book One: Phenomenology as the Critique of Reason in Contemporary Criticism and Interpretation, Analecta Husserliana LXXXVIII, ed. by A.-T. Tymieniecka, Dordrecht 2005, s. 293. 3 Zob. B. Waldenfels, Antwortregister, Frankfurt am Main 1994, s. 36. 4 Zob. R. Bruzina, Edmund Husserl & Eugen Fink. Beginnings and Ends in Phenomenology, 1928­1938, New Haven (CT), London 2004, s. 86, 93, 133, 353. 5 E. Husserl, Natur und Geist. Vorlesungen Sommersemester 1919, hrsg. v. M. Weiler, Dordrecht 2002, s. 74. Niektórzy fenomenologowie zapewniaj, e redukcja jest jednym z zasadniczych problemów dla fenomenologii i z tego powodu nic nie stoi na przeszkodzie, aby uzna j za temat, który wie w calo rónorodne rozwaania Husserla6. Ujmujc redukcj najogólniej, naley podkreli, e metod t rozumie si jako sposób umoliwiajcy transcendentalne, a wic nie-naturalistyczne analizy wiadomoci; w perspektywie metodologicznej redukcja polega zatem na ,,zawieszeniu", czy raczej ,,wziciu w nawias", dotychczasowej wiedzy, aby dziki temu odsloni obszar bada wlaciwy fenomenologii, który jej twórca identyfikuje jako czyst wiadomo7. W wietle tej krótkiej charakterystyki oczywiste jest zarazem, e rozwaania nad redukcj s de facto rozwaaniami nad moliwoci fenomenologii transcendentalnej jako takiej. Husserl jednake wielokrotnie twierdzil, e redukcja wie si z okrelon form zapytywania (Hua VII: 270; IX: 508; XXV: 183­187; XXXIX: 25)8, a wic mutatis mutandis problem redukcji dotyczy w swej istocie pytania. Ujmujc kwesti jeszcze inaczej, redukcja wyraa si w szeroko pojtym zapytywaniu9. Zasadniczym celem niniejszego studium jest zbadanie, jak naley rozumie zapytywanie w kontekcie redukcji. Zadanie to jest tym istotniejsze, gdy bdziemy mieli na uwadze fakt, e metoda redukcji realizuje si korelatywnie w okrelonych 6 W tym kontekcie mona wymieni midzy innymi Marka wicha oraz Sebastiana Lufta. Ten pierwszy podkrela, e: ,,Do kluczowych i zarazem najbardziej kontrowersyjnych tematów fenomenologii Husserla naley zaliczy zagadnienie redukcji transcendentalnej", M. wich, Drzewa ,,po prostu" i drzewa jako ,,sensy". Abstrakcja a redukcja fenomenologiczna, ,,Kwartalnik Filozoficzny" 2006, XXXIV, 1, s. 115. Zob. take S. Luft, Husserl's Theory of the Phenomenological Reduction: Between Life-world and Cartesianism, ,,Research in Phenomenology" 2004, nr 34, s. 198. 7 W sprawie ogólnych ustale na temat redukcji zob. E. Husserl, Idea fenomenologii. Pi wykladów, przel. i przypisami opatrzyl J. Sidorek, tlumaczenie przejrzal i wstpem poprzedzil A. Póltawski, Warszawa 1990, s. 38­44, oraz E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, przel. i przypisami opatrzyla D. Gierulanka, tlumaczenie przejrzal i wstpem poprzedzil R. Ingarden, Warszawa 1967, s. 93­101. Zob. take J. Sidorek, Idea redukcji fenomenologicznej we wczesnych tekstach Husserla, ,,Studia Filozoficzne" 1980, nr 7 (176), s. 135­150. Równie Wladyslaw Stróewski twierdzi, e redukcja ,,[w]ie si (...) najcilej z postulatem bezzaloeniowoci i dotyczy zawieszenia wszelkich uznawanych za sluszne teorii, presupozycji, uprzedze przejtych czy to z codziennego ycia, czy to z nauk, czy wreszcie z filozofii", W. Stróewski, O metodzie fenomenologii, w: Jak filozofowa? Studia z metodologii filozofii, zebral i opracowal J. Perzanowski, Warszawa 1989, s. 80. 8 Skrótów ,,Hua", które umieszczam bezporednio w tekcie artykulu, uywam dla oznaczenia Dziel zebranych Husserla (Husserliana: Edmund Husserl, Gesammelte Werke, 1950­); liczba rzymska oznacza tom pracy, z kolei liczba arabska po dwukropku kieruje do strony danego tomu. Pelen wykaz skrótów cytowanych tomów zawarlem w ,,Bibliografii". 9 Janusz Sidorek podkrela, e epoché ,,wprost wyraa wlasny sens pytania filozoficznego, jako pytania o moliwo pytania w ogóle. Jej sens zdaje si zamyka w pozornej tautologii: skoro pytanie to problemem czyni poznanie, poznanie moe by dla filozofii wlanie tylko problemem", J. Sidorek, Idea redukcji..., dz. cyt., s. 142. pytaniach. W pracy przyjmuj hipotez, e konsekwentne stosowanie redukcji w postpowaniu fenomenologa przedstawia si jako seria pyta, które kieruj dociekaniem. Jest to szczególnie widoczne w transcendentalnych badaniach niemieckiego filozofa, w których ­ jak w przypadku tzw. ,,wariacji imaginatywnej" ­ pewne tezy przyjmuje si niejako ,,na prób", aby w obliczu kolejnych, poglbionych pyta, poda je w wtpliwo i nastpnie dy do innych ,,próbnych" (moliwych) tez i dalszych pyta10. W zaproponowanej tu perspektywie teoretycznej zagadnienie pytania dotyczy wic problemu pocztku filozofowania. Zupelnie bowiem jak pytanie, które wyraa ludzkie zdziwienie, jest zasadniczym pocztkiem filozofii, zapytywanie wydaje si w szczególnoci organizowa dociekania fenomenologiczne i kierowa nimi. Ów kolisty ruch, obejmujcy transcendentalny aspekt zapytywania, rozpoczyna si od pytania, które ostatecznie kieruje si ku ukonstytuowaniu nastpnego pytania. W pracy analizuj ów transcendentalny aspekt zapytywania na przykladzie redukcji, wyróniajc przez to motyw krytyczny bada fenomenologicznych11. W dalszej czci dowodz, e rozumiejc zapytywanie jako korelat redukcji transcendentalnej, moemy wyjani, dlaczego dociekania fenomenologów Na marginesie zauwamy, e na podstawie uchwyconego i okrelonego empirycznie przedmiotu mona osign jedynie ogólno typu, a wic tego, co wspólne wielu egzemplarzom (Hua XLI: 222). Zob. take E. Husserl, Erfahrung und Urteil. Untersuchungen zur Genealogie der Logik, hrsg. v. L. Landgrebe, Hamburg 1999, s. 403­404; J. Widomski, Formy poznania ejdetycznego (koncepcja i rola ,,istoty" w epistemologii fenomenologicznej), ,,Studia Filozoficzne" 1985, nr 10 (239), s. 38­40; oraz M. wich, Drzewa..., dz. cyt., s. 118­126. Metoda wariacji imaginatywnej nie zatrzymuje si na tym etapie rozwaa; opiera si ona bowiem na ujciu przedmiotu w fantazji, dziki czemu traci on swój tetyczny charakter (Hua XXIII: 572). Oznacza to, e w fantazji przedmiot zostaje pozbawiony charakteru naiwnego istnienia, a to pozwala na ujcie eidos. To ostatnie jest zbiorem tak zwanych ,,czystych moliwoci", a wic treci immanentnych istocie niezalenie od warunków empirycznych. Gdy mówimy o przyjmowaniu tez ,,na prób", odnosimy si do procesu uzmienniania eidos, które z zasady nie jest czym okrelonym ,,z góry". Husserl pisze w tym kontekcie o ,,neutralnoci", która dziki epoché charakteryzuje fantazj (Hua XXIII: 571). Podobne ujcie neutralnoci zasadniczo zgadza si z propozycj Andrzeja Póltawskiego, dla którego: ,,Glównym motywem wysilków autora Idei, zmierzajcych do opracowania modyfikacji neutralnociowej, bylo denie do pelnego uzasadnienia wszelkich przyjmowanych twierdze, do krytycznej analizy wszelkich przyjtych zaloe", A. Póltawski, wiat, spostrzeenie, wiadomo. Fenomenologiczna koncepcja wiadomoci a realizm, Warszawa 1973, s. 246. 11 Od czasów Ernsta Tugendhata, a w Polsce dziki Andrzejowi Póltawskiemu, utrwalilo si mówienie o dwóch motywach fenomenologii: dogmatycznym i krytycznym. Zob. E. Tugendhat, Der Wahrheitsbegriff bei Husserl und Heidegger, Berlin 19702, s. 194­196; A. Póltawski, wiat, spostrzeenie, wiadomo..., s. 248­251; tene, Intuicjonistyczna epistemologia, w: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, pod red. Z. Cackowskiego i in., Wroclaw 1987, s. 274­275. Podczas gdy motyw dogmatyczny wyraa si w idei filozofii jako nauki absolutnej, która bezkrytycznie przyjmuje oczywisto jako podstaw poznania, motyw krytyczny opiera si na wezwaniu do przeprowadzenia krytyki poznania. przedstawiaj raczej seri pyta, ni prowadz do sformulowania systemu filozofii. Tym samym argumentuj za propozycj ujcia fenomenologii jako metody, czyli jako filozofii ,,otwartej"12. Realizujc przedstawione cele formuluj ­ po pierwsze ­ projekt rozumienia filozofii Husserla jako zapytywania kolowego, przeciwstawionego strukturze pytania binarnego, oraz ­ po drugie ­ odpowiadam na dwa zasadnicze pytania: Jak fenomenolog formuluje pytanie transcendentalne? A take: Dlaczego naley to robi? 2. Dwa modele zapytywania Naszym celem jest ujcie zapytywania jako korelatu redukcji transcendentalnej. Czym jest jednak samo zapytywanie? Nie sposób tutaj pomin pojcia intencjonalnoci, albowiem jest oczywiste, e zawsze mona pyta o co. Formulujc dane pytanie w formie zdaniowej, wyraamy mianowicie subiektywne wtpienie i odnosimy si do ,,obiektywnego" stanu rzeczy13. Z tego powodu pytanie kieruje si ku czemu, co rozumie si, ,,jak gdyby" bylo przedmiotem, a wic ku stanowi rzeczy jako ontologicznemu korelatowi sdu w sensie logicznym. Uwaga ta prowadzi, zupelnie jak w Badaniach logicznych14 czy te we wczesnych wykladach i pismach Husserla na temat logiki (Hua XXIV: 121, 129; XXVI: 146; XL: 95, 103, 113, 407)15 ku obserwacji, e glówn postaci pytania jest forma zdaniowa ,,Czy A jest B?", a wlaciwym przedmiotem tak rozumianego pytania jest stan rzeczy wyraony przez sd ,,A jest B". Bynajmniej nie naley tutaj zapomina o subiektywnej stronie zapytywania, czyli o akcie. Podczas zapytywania pytajcy wyraa bowiem subiektywne denie do wiedzy: ,,Chc wiedzie, czy A jest B", a w rezultacie przy odpowiedzi chce rozwizania tego problemu; sd ,,A jest B" powinien zatem zosta ostatecznie 12 W ,,Przedmowie" do polskiego przekladu Idei I Ingarden podkrela, e: ,,Fenomenologia byla od razu pomylana jako pewnego rodzaju o tw a rta filoz ofia , której s tyl ba da nia , lub jeeli kto woli: m e to d a an ality cz n a b a d a, zostala w Ideach I zarysowana i na wielu przykladach zrealizowana i tym samym unaoczniona", R. Ingarden, ,,Przedmowa", w: E. Husserl, Idee czystej fenomenologii..., dz. cyt., s. xvi. 13 ,,Stany rzeczy s bezporednimi treciami sdzenia, a wic potwierdzenia lub zaprzeczenia" (Hua XL: 53). Husserla pojcie stanów rzeczy szeroko dyskutuje D. Lukasiewicz, Sd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla, Bydgoszcz 2008. 14 E. Husserl, Badania logiczne, T. II: Badania dotyczce fenomenologii i teorii poznania, Cz. I, przel., wstpem poprzedzil i przypisami opatrzyl J. Sidorek, przeklad przejrzal A. Póltawski, Warszawa 2000, s. 566­567. 15 E. Husserl, Logik. Vorlesung 1896, hrsg. v. E. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 2001, s. 157; E. Husserl, Logik. Vorlesung 1902/03, hrsg. v. E. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 2001, s. 177; E. Husserl, Urteilstheorie. Vorlesung 1905, hrsg. v. E. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 2002, s. 89; E. Husserl, Erfahrung und Urteil..., dz. cyt., s. 371­380. albo potwierdzony (,,Tak, A jest B"), albo zanegowany (,,Nie, A nie jest B"); tym samym pytajcy powinien wypelni subiektywne denie. W niniejszej pracy model ten nazywam binarnym modelem zapytywania16. Rozwamy teraz, do czego moe prowadzi przyjcie binarnego modelu pytania jako korelatu redukcji. Okazuje si, e z metafilozoficznego punktu widzenia ów model zaklada taki typ filozofowania, w którym wlaciwym przedmiotem wiedzy s sdy odnoszce si do korelatywnych stanów rzeczy. W modelu tym filozof posluguje si wic pytaniami binarnymi tylko jako nieistotnymi momentami, aby w rezultacie skupi si na sdach. Rzecz w tym, e pytania nie konstytuuj wiedzy, a sdy ­ tak. Zadaniem filozofa jest zatem sformulowanie systemu ,,obiektywnych" tez, a dziki temu ­ rozwizanie pocztkowych pyta. Husserl idzie nawet dalej, postulujc wylczenie pyta z filozofowania, a wic z tzw. ,,monologu", jako niemiarodajnej i bezwartociowej metody postpowania17. Dzieje si tak, poniewa binarny model zapytywania sugeruje, e filozof uchwytuje obiektywny stan rzeczy podczas udzielania odpowiedzi. Jeeli jednak fenomenolog rzeczywicie traktuje pytanie jako co danego i nie pyta o podstawy dla tego przekonania, to czy nie przyjmuje on jednoczenie nastawienia naiwnego? Binarny model pytania zdaje si potwierdza t obiekcj. Nastawienie naturalne, które Husserl przeciwstawia postawie filozoficznej (transcendentalnej), nie dokonuje krytyki poznania, a przez to opiera si na bezkrytycznym skierowaniu podmiotu ,,ku rzeczom", co wie si z przyjmowaniem danej wiedzy ,,z góry" jako bezproblemowej18. Z tego powodu binarny model redukuje dociekania filozofa do tworzenia systemu niezawodnych, bo ,,obiektywnych" tez, co de facto jest równoznaczne z zajciem postawy naiwnej. Innymi slowy, binarny model jest w swej istocie niefilozoficzny (w skrajnej postaci ­ antyfilozoficzny), poniewa 16 Binarny model zapytywania w niniejszej pracy rozumie si dwojako. Po pierwsze, model binarny zaklada rozrónienie pomidzy subiektywnym zapytywaniem w formie yczenia (a wic rozumianym jako akt wiadomoci) i pary dwóch moliwych obiektywnych odpowiedzi; po drugie, model ten nazywam binarnym, poniewa funduje on rónic pomidzy form zdaniow pytania (a wic ujtym jako rodzaj zdania) oraz odpowiedziami rozumianymi jako sdy. Ze wzgldu na zarysowan wieloznaczno, w pracy wyraenia ,,pytanie binarne" uywam na równi z okreleniami ,,pytanie przedmiotowe" oraz ,,pytanie obiektywizujce". 17 Zob. E. Husserl, Badania logiczne, T. II: Badania dotyczce fenomenologii i teorii poznania. Cz. II, przel. i przypisami opatrzyl J. Sidorek, przeklad przejrzal A. Póltawski, Warszawa 2000, s. 260­261, 263. Kategori ,,monologu" w fenomenologii przedstawiam szerzej w: W. Plotka, Od monologu do wspólnoty. Rozwaania metafenomenologiczne, ,,Ruch Filozoficzny" 2010, LXVII, 4, s. 714­719. 18 ,,W n a t u r aln ej p o s ta w ie d u c h o w ej nie troszczymy si jeszcze krytyk poznania. W postawie tej, ujmujc naocznie i mylc, zwróceni jestemy ku r z e c z o m , te za s nam kadorazowo dane, i to, e s nam dane, rozumie si samo przez si, cho dane s nam na róne sposoby i jako istniejce na róne sposoby zalenie od ródla i szczebla poznania", E. Husserl, Idea fenomenologii..., dz. cyt., s. 26. ogranicza filozofowanie jako formulowanie, rozumienie i doglbne badanie problemów wyraonych przez pytanie. W tekcie uzupelniajcym do wykladów o pasywnych syntezach z 1923 roku Husserl odrónia binarny poziom zapytywania (w znaczeniu zdefiniowanym powyej) od pyta na zupelnie innym poziomie. Jak wyjania, ,,(...) pytania o uprawomocnienie tworz wyszy poziom pyta o szczególnym znaczeniu" (Hua XI: 357), poniewa w tego rodzaju pytaniach ,,[p]oprawno albo, jak jeszcze mona to uj, trafno, zdolno do uzasadnienia lub nietrafno (...) staj si teraz tym, co problematyczne" (Hua XI: 357). Tak wic na ,,wyszym" poziomie zapytywania problematyczne staje si pocztkowe, a wic take naiwne zajcie stanowiska. O ile w pytaniach binarnych po prostu zaklada si fakt uprawomocnienia, o tyle pytania, które dotycz samego uprawomocnienia, nie s w istocie pytaniami kierujcymi si ku przedmiotom, a to znaczy ­ nie kieruj si ku obiektywnym stanom rzeczy wyraonym przez pewien prawdziwy sd. Pytania sformulowane na ,,wyszym" poziomie stawiaj raczej problem transcendentalny: jak moliwa jest wiedza? Z tego powodu ,,wysze" pytania dotycz warunków moliwoci obiektywnej wiedzy, co jest równoznaczne z pytaniami o relacj pomidzy podmiotem i jego osigniciami (Leistungen)19, a nie tylko pomidzy podmiotem i ,,obiektywnym" wiatem, czego dotyczylyby pytania kierujce si ku przedmiotom (jako pytania o budowie binarnej). Jak fenomenolog formuluje pytanie transcendentalne? Twierdz, e celem pytania o charakterze transcendentalnym jest przyjcie nastawienia, które nie byloby naiwne, a wic nastawienia filozoficznego; pytanie dotyczy wówczas podstaw wiedzy, która (a do teraz) nie sprawiala problemów i nie rodzila pyta, a przez to pytanie transcendentalne doprowadza pytajcego do wiadomoci wczeniejszych zaloe. Kluczowym osigniciem Husserla w odniesieniu do transcendentalnego modelu formulowania pyta nie jest tylko wyrónienie denia do rozpoznania zaloe (warunków moliwoci) wiedzy, lecz take teza o koniecznoci powtarzania zapytywania. Podkrelajc ten aspekt procesu formulowania pyta, stajemy przed paradoksaln, bo kolow struktur zapytywania. Dociekania transcendentalne operuj zatem kolowym modelem zapytywania. W tym miejscu zauwaa si zasadniczy wklad filozofii Husserlowskiej: buduje ona alternatywny w stosunku do modelu binarnego model zapytywania, w którym pytanie kieruje si ku nastpnym Na kocu ,,Pierwszego wykladu" o Idei fenomenologii Husserl wyranie podkrela, e problem moliwoci wiedzy jest w istocie problemem osignicia (Leistung) podmiotu: ,,Problematyczna staje si moliwo poznania, a dokladniej to, jak moe ono dotrze (treffen) do tego, co obiektywne, tego, co przecie samo w sobie jest tym, czym jest. Za tym za kryje si to, e problematyczna jest funkcja (Leistung) poznania, sens jego roszczenia do wanoci bd prawomocnoci, sens rozrónienia midzy poznaniem wanym a takim, które jedynie pretenduje [do wanoci]", tame, s. 35. moliwym pytaniom. Pytanie transcendentalne po prostu antycypuje dane ustalenie jako ,,próbne", które musi stan w obliczu kolejnego pytania. Dlatego pytanie to jest zbudowane w sposób kolowy; podczas stawiania pyta bierze si pod uwag caly kontekst zapytywania, czyli kolejne moliwe pytania. Mówic jeszcze inaczej, nie podlega dyskusji fakt, e w akcie zapytywania filozof kieruje si ku danej odpowiedzi, lecz naley wyranie podkreli, i sama odpowied jest nieskoczonym i normatywnym celem (Hua XXXIV: 257). Z tego powodu, w przeciwiestwie do analiz naiwnych, z transcendentalnego punktu widzenia stan braku pyta nie jest moliwy do osignicia raz na zawsze. Stan, który osiga si poprzez odpowied, prowadzi raczej do niepewnoci pytania ni ku samej intelligibilnej pewnoci. Zapewne majc na uwadze te ustalenia, Husserl konkludowal w jednym ze swych manuskryptów badawczych: ,,W ten sposób rozumowa pewno sama prowadzi (...) na powrót do niepewnoci, do wtpienia i pytania. Wszystko znowu staje si problematyczne" (Hua VIII: 332). Take w swoich wykladach o pasywnych syntezach zaznaczal: ,,Nie kade jednak rozstrzygnicie musi mie modus niezachwianej pewnoci" (Hua XI: 61). Dlatego gdy fenomenolog stawia pytania na sposób transcendentalny, bada on raczej same pytania i problemy ni dane rozwizania. Mona powiedzie, e istot pytania o strukturze kolowej jest moliwie jasne uchwycenie problemu, do którego odnosz si pytania. W tym aspekcie zapytywania zauwaa si tematy obce binarnemu sposobowi formulowania pyta, gdzie moliwe jest osignicie niepowtpiewalnej odpowiedzi, która znosilaby sam problem. Tak zdefiniowane zapytywanie kolowe jest podstaw i probierzem redukcji. 3. Redukcja a pytanie kolowe Naiwne i naturalne ujcie zapytywania traktuje dan odpowied jako ,,obiektywn", w tym sensie, e zaloona wiedza uprawomocnia sam odpowied. Skoro jednak w modelu tym afirmujemy wiedz, która nie podlega redukcji, pyta binarnych nie naley identyfikowa z korelatem redukcji. Pytania binarne po prostu zakladaj naiwno. Dlatego w zapytywaniu transcendentalnym, które jest wlaciwym korelatem redukcji, dociekamy podstaw uprawomocnienia wiedzy i przez to przyjmujemy ,,nienaturaln" postaw, która wyraa si w paradoksalnym pytaniu o to, co w nastawieniu naturalnym przedstawialo si jako oczywiste20. Szczególnie interesujca w tym kontekcie jest idea, 20 ,,Od samego pocztku fenomenolog yje w paradoksie koniecznoci uznawania tego, co samozrozumiale, za wtpliwe, za zagadkowe, i odtd nie moe mie innego tematu nauki, jak tylko ten: zmieni uniwersalne samozrozumienie bytu wiata ­ dla niego najwikszej ze wszystkich zagadek ­ w zrozumienie" (Hua VI: 183­184). O ,,nie-naturalnym" nastawieniu e kolowa struktura stanowi samo serce redukcji transcendentalnej. Jeszcze w 1935 roku, ponad trzydzieci lat po pierwszym sformulowaniu idei redukcji w manuskryptach z Seefeld, w swoim lici do Émile'a Baudina Husserl podkrelal, e w nastawieniu redukcji fenomenolog napotyka ,,nieskoczono nigdy niezadanych pyta"21. Z tego te powodu, mówic metaforycznie, pytanie (a nie obiektywny sd) jest alf i omeg docieka transcendentalnych, a ,,zapytywanie-o" (in-Frage-stellen) jest uniwersalnym charakterem redukcji (Hua VII: 270; IX: 508)22. Podczas gdy techniczne rozumienie redukcji zaklada moliwo osignicia sfery immanentnej, bo operuje binarnym modelem pytania jako korelatu redukcji23, transcendentalne przedefiniowanie redukcji musi podkrela jej nieskoczono. Mówienie o ,,nieskoczonoci" jest w tym kontekcie konieczne, aby podkreli, e filozof nie moe przyj danej tezy, nie popadajc zarazem w naiwno. Z tego powodu, jak podkrela Eugen Fink, za szybko widzi si w redukcji ,,przede wszystkim moment nieakceptowania (...), a wic zawieszenia wczeniejszego tematu wiata i wylczenia pocztkowej «naiwnoci»"24. W przeciwiestwie do tego, redukcja powinna by rozumiana raczej jako pierwszy krok ku fenomenologii, a nie jako ostateczne i definitywne wylczenie naiwnoci. Definiujc redukcj w ten sposób, zgodnie z Finkiem, fenomenolog jest w stanie widzie naiwno. Tylko dziki redukowaniu filozof redukcji zob. Hua VIII: 121. Zob. take D. Cairns, Conversations with Husserl and Fink, ed. by the Husserl-Archives in Louvain, The Hague 1976, s. 45. Jak zauwaa Krystyna wicicka, ,,Husserl wcale nie przeczyl, e zabieg redukcji jest czym nienaturalnym, wrcz przeciwnie, sam czsto podkrelal, i oznacza on zadanie gwaltu naturalnym sklonnociom", K. wicicka, Husserl, Warszawa 1993, s. 63. 21 Jak pisze Husserl: ,,Nieskoczono nigdy niezadanych pyta, przebogata nieskoczono dowiadcze nigdy niedostrzeonego wymiaru, trafia na namysl fenomenologiczny w nastawieniu epoché, w spojrzeniu, i wymaga nowego sposobu teoretyzowania", E. Husserl, Briefwechsel, Band VII: Wissenschaftlerkorrespondenz, in Verbindung mit E. Schuhmann, hrsg. v. K. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 1994, s. 6. 22 W sprawie tezy Husserla o redukcji jako ,,zapytywaniu-o", jak te jako ,,pytaniu transcendentalnym" por. jego notatki na marginesach tekstu o redukcji z 1926 roku (Hua XXXIV: 512) oraz uwag Husserla z artykulu przygotowanego dla Encyclopaedia Britannica (Hua IX: 293­294). 23 Technicznie rozumiana redukcja realizuje si jako dogmatyczny motyw fenomenologii. Jak podkrela A. Póltawski, ,,oficjalnym zadaniem redukcji" (w ramach tego motywu) jest odslonicie dziedziny bytu absolutnego, prowadzc w rezultacie ku metafizycznym konsekwencjom idealizmu, zob. A. Póltawski, wiat, spostrzeenie, wiadomo..., dz. cyt., s. 246­247. Twierdz, e realizacja motywu dogmatycznego wymaga przyjcia tezy, i korelatem redukcji s pytania binarne, w których ,,obiektywna" odpowied odnosi si do absolutnej dziedziny bytu wiadomoci. 24 E. Fink, Operative Begriffe in Husserls Phänomenologie, ,,Zeitschrift für philosophische Forschung" 1957, nr 11, s. 329. dostrzega wic swoje wlasne naiwne nastawienie, w przeciwnym razie naiwno nigdy nie moglaby zosta uchwycona. A zatem naley podkreli, e tylko podczas dokonywania redukcji fenomenolog czyni swoj naiwno oczywist. W tym miejscu powstaje jednak istotny problem metodologiczny. Jeeli naiwno jest korelatem redukcji, to czy redukcja moe w ogóle zosta ostatecznie zakoczona? W wietle dotychczasowych ustale widzimy, e redukcja, któr kieruj pytania transcendentalne, pozwala fenomenologowi uchwyci naiwno; z kolei bez redukowania nie moe by on w ogóle wiadom swojej naiwnoci. Dlatego jeeli filozof akceptuje odkrycie pocztkowej naiwnoci poprzez dokonanie redukcji, nie mona jej nigdy zakoczy, a raczej powinien j ponawia przez caly czas. Dorion Cairns wspomina: ,,[Husserl] powtarzal to, co Fink powiedzial mi ju wczeniej, e redukcja fenomenologiczna jest czym, co musi by cigle powtarzane w pracy fenomenologicznej"25. Poprzez zdefiniowanie redukcji jako cigle ponawianego redukowania, czyli ,,zawieszania" i ,,brania w nawias" danej wiedzy, mona zrozumie kluczow charakterystyk zapytywania transcendentalnego. Zapytywanie to jest bowiem korelatem redukcji o tyle, o ile bierze si pod uwag jego kolow struktur. Tak jak redukcja musi by ponawiana, aby by w ogóle wykonana, korelat redukcji, a wic zapytywanie transcendentalne, staje si zakoczone tylko wówczas, gdy samo ­ przez analogi ­ prowadzi do ponownego zapytania. ,,Wzicie w nawias" wiedzy jest wic korelatem dla pytania o t wiedz, o podstawy jej obowizywania. Dlatego te w przeciwiestwie do pyta przedmiotowych (binarnych) zapytywanie transcendentalne nie jest pojedynczym aktem, który osiga si przez wyraenie denia do wiedzy i proste wypelnienie tego denia. W zamian zapytywanie transcendentalne ujmujemy jako wyraz nastawienia filozoficznego, które przywraca wiat w ,,uniwersum zapytywania" (Universum der Fraglichkeit) (Hua XXXIV: 485). Nie ulega wtpliwoci, e celem redukcji jest przyjcie postawy nie-naiwnej, czyli filozoficznej. Z tego powodu postawa filozoficzna wymaga takiego zapytywania, które umoliwia uchwycenie wstpnej naiwnoci. Tutaj jednak stajemy przed paradoksem, poniewa jedynie bdc wiadomym naiwnoci mona j w ogóle zredukowa, czyli ­ mutatis mutandis ­ mona o ni zapyta w transcendentalnym pytaniu. Tym samym kolejne pytania transcendentalne slu nie tyle rozwizaniu danego problemu, co raczej umoliwiaj poglbienie problemu naiwnoci, czyli take transcendentalnego problemu wiedzy. Przedstawione tezy stanowi kontekst, w którym musimy odczytywa twierdzenie Finka, e celem fenomenologii transcendentalnej jest ,,nie tylko sformulowanie D. Cairns, Conversations..., dz. cyt., s. 43. pytania, lecz take rozwijanie pytania, które dziwi"26, oraz uwag Husserla, e ,,postawi pytanie oznacza ju na nie odpowiedzie" (Hua VIII: 180). Krótko mówic, z transcendentalnego punktu widzenia zapytywanie, a nie samo odpowiadanie, konstytuuje autentyczn filozofi27. Dlatego te odpowiadajc na nasze pierwsze wstpne pytanie, w jaki sposób fenomenolog jest w stanie postawi pytanie transcendentalne, naley podkreli, e wane jest, aby przesta myle o pytaniu na sposób modelu binarnego. Oczywicie, ,,«naiwno» tego, co Husserl nazywa nastawieniem naturalnym, nie jest brakiem zapytywania"28; naiwno odnosi si raczej do faktu obecnoci modelu binarnego. W rezultacie, podajc za Finkiem, powiemy, e pytania filozoficzne rozumie si jako ,,pytania, gdzie nie ma wicej pyta"29. W wietle dotychczasowych naszych ustale nie ulega wtpliwoci, e uwag Finka musimy rozumie w kontekcie przeciwstawienia pyta przedmiotowych (binarnych) ­ pytaniom transcendentalnym (kolowym). Pyta w sposób transcendentalny oznacza zatem ponownie i wci na nowo podawa w wtpliwo nasz wstpnie niekwestionowan wiedz. Dlaczego jednak fenomenolog mialby wci pyta w ten sposób? Odpowiadajc na to pytanie, nie sposób pomin istotowego charakteru docieka fenomenologicznych. 4. Pytanie o istot Zauwaylimy, e redukcja transcendentalna musi by ponawiana w praktyce filozoficznej, aby filozof nie afirmowal danej wiedzy jako ,,ostatecznej", a wic take jako naiwnej. Co jednak z wiedz istotow? Czy ta take charakteryzuje si naiwnoci i ostatecznie nie moe by uznana za obowizujc? Wraz z tymi pytaniami stajemy przed metafilozoficznym zadaniem okrelenia natury fenomenologicznych docieka nad istot30. Z interesujcego nas punktu E. Fink, Studien zur Phänomenologie 1930­1939, Den Haag 1966, s. 184. Jak zauwaa Ronald Bruzina, Fink widzial swój cel w budowaniu ,,«idei filozofii transcendentalnej» jako zapytywania poza bytem, w którym to obszarze wystpuj «relacje transcendentalne»", R. Bruzina, Edmund Husserl..., dz. cyt., s. 67. 27 ,,Wyraajc si w inny sposób, na ostatecznym poziomie docieka filozoficznych napotykamy problem, pytanie; raczej ono jest wane ni jakakolwiek odpowied na nie; pytanie musi utwierdza powstrzymywanie si od jakiejkolwiek odpowiedzi. By moe pytanie jest czym, co nie moe by rozwizane, co powinno by podtrzymywane jako pytanie", tame, s. 355. 28 J. Dodd, Crisis and Reflection. An Essay on Husserl's ,,Crisis of the European Sciences", New York (NY) ­ Boston (MA) ­ Dordrecht ­ London 2004, s. 159. 29 E. Fink, Phänomenologische Werkstatt, Teilband 2: Die Bernauer Zeitmanuskripte, Cartesianische Meditationen und System der phänomenologischen Philosophie, Freiburg­München 2008, s. 403. 30 Jak wiemy, fenomenologia organizuje swoje dociekania przede wszystkim wokól badania ,,rzeczy samych". ,,Po prostu nie chcemy poprzestawa na «samych tylko slowach»" ­ pisze widzenia dociekania istoty kieruj si ku samo-danemu przedmiotowi i przez to konstytuuj wiedz istotow. W punkcie wyjcia tych docieka filozof formuluje zatem pytanie esencjalne; ono te kieruje rozwaaniami. Zdaniem Romana Ingardena, poznanie istotowe mona realizowa ze wzgldu na jeden z trzech zasadniczych celów: ,,Pragniemy za pomoc odpowiedzi na jedno z pyta esencjalnych jedynie wyznaczy jednoznacznie przedmiot", albo ,,pragniemy wyrazi rezultat poznania jego istoty", lub te ­ w kocu ­ ,,pragniemy go sklasyfikowa za pomoc tego zdania"31. Niezalenie od przyjtego celu poznawczego, warunkiem sine qua non poznania istotowego jest uchwycenie istoty odpowiedniego (szeroko pojtego) przedmiotu. Mówienie w tym kontekcie o ,,przedmiocie, który jest samo-dany" podkrela absolutny sposób ujcia danego fenomenu w jego istocie, niejako in propria persona. Ów samo-dany przedmiot w rzeczywistoci jest dany w sobie w takim sensie, e uchwytujemy go jako calo w jego bezporednioci i prawdziwej obecnoci32. Wyraajc si w prostszy sposób, mona zauway, e przedmiot jest dany w sposób oczywisty. Czy istota uchwycona w oczywistoci jest na poziomie jzykowym korelatem odpowiedzi na pytanie esencjalne? W badaniu istotowym celem jest wspomniana samo-dano. Husserl ujmuje ten aspekt nastpujco: ,,Kade potwierdzenie jest procesem doprowadzania czego do jasnoci samo-dania" (Hua XI: 201). Innymi slowy, w odniesieniu do docieka nad istot zapytywanie wyraa wtpliwo co do niejasnoci uchwytywanego przedmiotu, a przy tym zawiera denie do wiedzy istotowej. Wiedza ta z kolei wie si z charakterem samo-dajcej jasnoci. Dlatego ujmujc dociekanie istotowe w horyzoncie dialektyki pytania i odpowiedzi, pytanie o istot wydaje si wyraa w odpowiedzi. Co wicej, pytanie esenHusserl w Badaniach logicznych i dodaje ­ ,,Chcemy cofn si do «rzeczy samych»", E. Husserl, Badania logiczne, T. II, Cz. I..., dz. cyt., s. 9. Zob. take J.M. Bocheski, Wspólczesne metody mylenia, przel. i oprac. S. Judycki, Pozna 1992, s. 27­28; oraz A. Póltawski, Teoria poznania ,,Bada logicznych" Husserla a zagadnienie intencjonalnoci, ,,Kwartalnik Filozoficzny" 2003, XXXI, 1, s. 5­15. Przytoczone haslo nie wyczerpuje jednak charakterystyki fenomenologii. Wraz z kolejnymi modyfikacjami projektu filozofii fenomenologicznej jej twórca jasno sformulowal postulat skierowania fenomenologii ku niej samej, co oznacza, e fenomenologia ma docieka wlasnych podstaw metodologicznych. Okolo roku 1923 niemiecki filozof zauwaa, e fenomenologia dzieli si w sposób konieczny na ,,na iw n-w pros t fe nome nologi" i na ,,refleksyjnie wyszy stopie: jako teo ria i k ry ty k a fe nome nologic z ne go roz umu (krytyka f e n o m e n o l o g iz u jc e g o Ja) lub fenomenologicznej metody" (Hua VIII: 478). W innym miejscu fenomenologiczn krytyk metody Husserl okrela mianem ,,fenomenologii wyszego stopnia" i nazywa j krótko ,,fenomenologi fenomenologii" (Phänomenologie der Phänomenologie) (Hua XXXIV: 176, przyp. 2). 31 R. Ingarden, O pytaniach esencjalnych..., dz. cyt., s. 380. 32 Donn Welton podkrela: ,,[p]ojcie oczywistoci z grubsza odpowiada pojciu obecnoci lub samo-dania", D. Welton, The Other Husserl. The Horizons of Transcendental Phenomenology, Bloomington (IN) 2000, s. 138. cjalne przedstawia si zasadniczo jako pytanie o modelu binarnym. Zwrómy uwag, e samo-dana istota wyklucza wszelkie wtpienie; niemoliwe jest bowiem, aby poda w wtpliwo uchwycon istot. Jeeli uchwycenie istoty wyraa si w odpowiedzi na pytanie esencjalne, wówczas ­ za Husserlem ­ stan jasnej samo-danoci naley przedstawi jako stan braku pyta, czyli, przywolujc niemieckie okrelenie, stan ohne Frage33. Czy to pozwala zarazem uzna wiedz istotow za naiwn? W pierwszym momencie mona sklania si ku odpowiedzi twierdzcej, albowiem pytanie o istot wydaje si posiada posta pytania binarnego, w którym odpowied wyklucza konieczno ponownego pytania. Jednake blisze zbadanie dyskusyjnej kwestii pozwala uzna to przekonanie za bldne. Zauwamy, e na pierwszy rzut oka dociekanie istotowe jest korelatem dla teoretycznego postpowania od pytania, wyraajcego wtpienie, do odpowiedzi, która zdaje si charakteryzowa intelligibiln pewnoci. Tutaj oczywisto istoty nie podlega ju krytycznemu opracowaniu. Jednym slowem, oczywisto sama jest naiwnoci. Signijmy jednak do pojcia pytania kolowego i zauwamy, e po udzieleniu odpowiedzi na pytanie esencjalne i po uchwyceniu istoty w oczywistoci, ta znowu musi by podana w wtpliwo, a to znaczy, e naley ponowi pytanie o istot. Dlatego kierujc si normatywnym wezwaniem do ponawiania redukcji, nie pozostaje nic innego jak dokona nowej epoché wewntrz wczeniejszej epoché; jak wyranie podkrela Husserl: ,,Naiwnie osignite Ja transcendentalne samo musi znowu by poddane redukcji transcendentalnej" (Hua XXXIV: 300, przypis)34. Oczywisto w tym kontekcie jest zatem elementem normatywnym, co oznacza: wci konstytuujcym, lecz nieukonstytuowanym, wiadomym osigniciem. ,,Pytania s zbudowane na sposób teleologiczny"35, twierdzi Donn Welton. 33 W Erfahrung und Urteil Husserl definiuje oczywisto w nastpujcy sposób: ,,[j]ako oczywist rozumiemy przy tym kad wiadomo, która pod wzgldem swojego przedmiotu charakteryzuje si daniem jego samego, bez pytania o to, czy to samo-danie jest adekwatne, czy te nie", E. Husserl, Erfahrung und Urteil..., dz. cyt., s. 12. 34 W sprawie postulatu ponowienia redukcji, zob. take Hua XXXIV: 171. Na temat ,,epoché wewntrz epoché" w kontekcie bada transcendentalnych Ja i subiektywnoci pisze szerzej Saulius Geniusas: zob. tene, Husserlowskie pojcie pierwotnego ego w wietle krytyki hermeneutycznej, ,,Fenomenologia" 2011, nr 9, s. 35­50. W licie do Ingardena z 10 grudnia 1925 roku Husserl wyranie deklarowal potrzeb przeprowadzenia krytyki naiwnie rozumianej oczywistoci: ,,Naturalnie teoria poznania naley jako teoria rozumu w caloci do filozofii transcendentalnej. Jednak tak jak ta jest potraktowana w Ideach, pozostaje ona na poziomie «wyszej» naiwnoci: oczywisto ego cogito i przy tym oczywisto podstaw egologicznych, czystych moliwoci jest naiwn oczywistoci, która wymaga krytyki", E. Husserl, Briefwechsel, Band III: Die göttinger Schule, in Verbindung mit E. Schuhmann, hrsg. v. K. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 1994, s. 228. 35 D. Welton, The Other Husserl, dz. cyt., s. 289. Telos fenomenologii to osignicie stanu, w którym dalsze zapytywanie jest pozbawione sensu, poniewa to, co niepowtpiewalne, jest zarazem oczywiste. W wykladach z 1906 i 1907 roku Husserl podkrelal: ,,Ogólne widzenie jest (...) poza wszelkim wtpieniem" (Hua XXIV: 336). Oznacza to, e oczywisto jest teleologicznym, a zarazem normatywnym elementem pyta transcendentalnych. Zauwamy jednak wyranie, e oczywisto jako taka jest elementem normatywnym, ze wzgldu na który filozof formuluje pytania esencjalne, ale nie oznacza to, e cel ów jest w ogóle osigalny. Widzimy zatem, e z metafilozoficznego punktu widzenia sam oczywisto naley uzna za problem. Dlatego pytanie esencjalne powinno przybra form pytania kolowego, które ujmuje wiedz esencjaln jako problematyczn. W przeciwnym razie wiedz istotow nalealoby wylczy z postpowania filozofa jako wiedz naiwn, to znaczy przyjt bez krytycznego opracowania. Nie chodzi bynajmniej o to, e oczywisto nie jest miarodajnym kryterium prawdziwego poznania, ale o to, e fenomenolog ostatecznie powinien skierowa widzenie istotnociowe (Wesenschau) wlanie ku samej oczywistoci, sproblematyzowa j i w rezultacie oceni granice jej obowizywania w rónych formach jej wystpowania, czy to jako oczywistoci apodyktycznej, czy te adekwatnej. Dopiero zatem problematyzacja oczywistoci czyni fenomenologa w pelni odpowiedzialnym za swoje badania. Nie inny jest take wlaciwy sens ,,nauki cislej", w której ,,cislo" moe oznacza bycie odpowiedzialnym za osignit wiedz. Jak podkrela bowiem Philip Buckley, ,,wiedz prawdziw dla Husserla jest ta, za któr kto moe «odpowiedzie» (verantworten)"36. 5. Wnioski W kontekcie docieka podsumowujcych, w ostatnim rozdziale Logiki formalnej i logiki transcendentalnej Husserl formuluje wtpliwo, która wydaje si dotyczy przedstawionego przez nas kolowego modelu zapytywania: ,,Czy nie [zaczniemy] tu uprawia cigncej si [bez koca] zabawy w pytania?"37 Co jeeli zapytywanie kolowe rzeczywicie nigdzie nie prowadzi i jest jedynie ,,zabaw"? A moe jest po prostu ukryt form sceptycyzmu lub dogmatyzmu? Fenomenologia jest jak najdalsza od niszczcego wplywu obu tych postaw. Rzecz w tym, e w perspektywie transcendentalnej wprowadzamy element normatywny, który zabezpiecza nas przed bezcelowym wtpieniem sceptyka; 36 P.R. Buckley, Husserl, Heidegger and the Crisis of Philosophical Responsibility, Den Haag 1992, s. 22. 37 E. Husserl, Logika formalna i logika transcendentalna. Próba krytyki rozumu logicznego, przel. G. Sowinski, Warszawa 2011, s. 259. wbrew sceptykowi, fenomenolog ponawia pytanie nie dlatego, eby wykaza bezpodstawno wiedzy, lecz aby móc j podda krytyce38. Ponadto, wykluczajc pytanie binarne filozof nie popada w dogmatyzm. Søren Overgaard podkrela, e w przypadku transcendentalnego zagadnienia warunków moliwoci ,,nie tylko musimy w rzeczywistoci stawia calkiem niezwykle pytania", lecz take musimy wylczy wiedz ,,naturaln"39. Owe ,,calkiem niezwykle pytania" nie kieruj si naiwnie ku ostatecznej odpowiedzi, która w tym kontekcie bylaby ekwiwalentem dla ,,naturalnej" wiedzy; wrcz przeciwnie, pytajcy zawiesza bowiem swoje naturalne nastawienie i pyta w sposób kolowy, aby skrytykowa pierwotnie naiwne rozwaania, a póniej take ,,wtórn" naiwno transcendentaln. A zatem pytanie transcendentalne dotyczy prawomocnoci wiedzy pytajcego i nie zawiera adnej dogmatycznej odpowiedzi. W tym kontekcie mona take mówi o tym, co Overgaard definiuje jako sens redukcji: ,,Sens epoché i redukcji transcendentalnej polega na umoliwieniu nam odpowiadania na pytania transcendentalne bez argumentowania w bldnym kole"40. Oczywicie redukcja przekracza naiwn wiedz i przez to wyprowadza fenomenologa poza bldne kolo, ale taki krok metodologiczny jest bardziej zrozumialy dziki rozrónieniu dwóch poziomów zapytywania jako korelatów redukcji. Na transcendentalnym poziomie zapytywania bldne kolo jest niemoliwe; wprowadza si na nim inny sposób pytania, gdzie pytanie wyklucza moliwo naiwnej akceptacji wiedzy. Podsumowujc nasze rozwaania, mona zauway, e redukcj transcendentaln zdefiniowalimy jako metod, która ma swój korelat w okrelonym typie zapytywania; tego rodzaju definicja umoliwila sformulowanie problemów dotyczcych struktury i motywacji dla redukcji. O ile naiwne pytanie kieruje si ku dogmatycznej odpowiedzi, o tyle zapytywanie transcendentalne prowadzi fenomenologa ku formulowaniu kolejnych pyta. Autentycznym celem takiego zapytywania jest poza sformulowaniem pytania take przebadanie i konieczne, ponowne rozpatrzenie problemu, do którego odnosi si 38 ,,Wszelka transcendentalno-filozoficzna teoria poznania, jako krytyka poznania, sprowadza si ostatecznie do krytyki poznania transcendentalno-fenomenologicznego (w pierwszym rzdzie transcendentalnego dowiadczenia), a przy pewnym odniesieniu fenomenologii do siebie samej, odniesieniu wyplywajcym z jej istoty, równie i ta krytyka domaga si z kolei [nowej] krytyki. W tym wzgldzie nie istnieje jednak adne niebezpieczestwo regressus in infinitum, które prowadziloby do jakichkolwiek trudnoci czy nawet nonsensów, cho przecie zachodzi tu oczywista moliwo zwielokrotniania samej refleksji transcendentalnej i transcendentalnej krytyki", E. Husserl, Medytacje kartezjaskie, przel. i przypisami opatrzyl A. Wajs, przeklad przejrzal i wstpem poprzedzil A. Póltawski, Warszawa 1982, s. 229. 39 Por. S. Overgaard, Epoché and Solipsistic Reduction, ,,Husserl Studies" 2002, nr 18, s. 213. 40 Tame, s. 214. Zob. take R. Ingarden, O niebezpieczestwie ,,petitionis principii" w teorii poznania, w: tene, U podstaw teorii poznania. Cz pierwsza, Warszawa 1971, s. 357­380. pytanie. Ujcie zapytywania transcendentalnego jako korelatu redukcji jest zatem punktem wyjcia dla ujcia fenomenologii jako filozofii tout court, która docieka problemów; ju w 1906 i 1907 roku Husserl calkiem jasno podkrelal: ,,W adnym obszarze nie prowadzi ona [teoria poznania ­ W.P.] do radykalnego, calkowicie jasnego sformulowania problemów" (Hua XXIV: 340)41. Dzieje si tak, poniewa w pytaniu transcendentalnym ostatecznym przedmiotem pytania jest problem podmiotu, jego relacja do wiata i do naiwnoci. Postulat ponowienia redukcji, który znajduje wyraz w sformulowaniu kolejnego pytania, wyrasta z przekonania, e poprzez zapytywanie podmiot janiej moe zrozumie naiwno naturalnego nastawienia42. W pytaniu o warunki moliwoci wiedzy idzie zatem o rozumienie konstytucji wiedzy przez podmiot. Za Jamesem Doddem mona stwierdzi, e w zapytywaniu ,,ja na nowo odkrywa pierwotny sens samego siebie jako problem"43. Krelc zarysy koncepcji zapytywania kolowego, dochodzimy do konkluzji, e fenomenologia transcendentalna nie jest niczym innym jak samo-zapytywaniem i autorefleksj44. Bibliografia45 Hua VI ­ E. Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die transzendentale Phänomenologie. Eine Einleitung in die phänomenologische Philosophie, hrsg. v. W. Biemel, Den Haag 1954. 41 Z kolei na samym pocztku Vergegenwärtigung und Bild Fink podkrela: ,,Problemy nie s po prostu obecne, rozwijaj si one przede wszystkim w miar stawiania kolejnych pyta", E. Fink, Studien..., dz. cyt., s. 1. 42 W tym znaczeniu redukcja, poprzez kolejne pytania kolowe, które kieruj dociekaniami fenomenologicznymi, prowadzi na powrót (re-ducere) do zrozumienia naiwnoci realizujcej si w yciu naturalnym w sposób bezrefleksyjny. Idealn ilustracj sensu redukcji s w tym kontekcie rozwaania Husserla z koca Medytacji kartezjaskich; autor podkrela, e: ,,Codzienne praktyczne ycie jest yciem wiedzionym w naiwnoci; y w ten sposób znaczy, swym dowiadczaniem, myleniem, wartociowaniem by zanurzonym w zastanym przez nas wiecie", E. Husserl, Medytacje kartezjaskie..., dz. cyt., s. 230. Dlatego ,,Trzeba najpierw straci (verlieren) wiat poprzez dokonanie epoche, by go potem na drodze uniwersalnej autorefleksji na powrót odzyska. Noli foras ire, mówi Augustyn, in te redi, in interiore homine habitat veritas", tame, s. 236. W tlumaczeniu Jerzego Ptaszyskiego cytowany przez Husserla fragment brzmi nastpujco: ,,Nie wychod na wiat, wró do siebie samego: we wntrzu czlowieka mieszka prawda", w. Augustyn, O prawdziwej wierze, w: tene, Dialogi filozoficzne, Kraków 1999, s. 788. 43 J. Dodd, Crisis and Reflection, dz. cyt., s. 201. 44 D. Moran, Introduction to Phenomenology, London ­ New York (NY) 2000, s. 126. Zob. take E. Husserl, Medytacje kartezjaskie..., dz. cyt., s. 236. 45 Bibliografia obejmuje wylcznie cytowane dziela opublikowane w serii Husserliana. Hua VII ­ E. Husserl, Erste Philosophie (1923/24). Erster Teil. Kritische Ideengeschichte, hrsg. v. R. Boehm, Den Haag 1956. Hua VIII ­ E. Husserl, Erste Philosophie (1923/24). Zweiter Teil. Theorie der phänomenologischen Reduktion, hrsg. v. R. Boehm, Den Haag 1959. Hua IX ­ E. Husserl, Phänomenologische Psychologie. Vorlesungen Sommersemester 1925, hrsg. v. W. Biemel, Den Haag 1962. Hua XI ­ E. Husserl, Analysen zur passiven Synthesis. Aus Vorlesungs- und Forschungsmanuskripten 1918­1926, hrsg. v. M. Fleischer, Den Haag 1966. Hua XXIII ­ E. Husserl, Phantasie, Bildbewusstsein, Erinnerung. Zur Phänomenologie der anschaulichen Vergegenwärtigungen. Texte aus dem Nachlass (1898­1925), hrsg. v. E. Marbach, The Hague ­ Boston (MA) ­ London 1980. Hua XXIV ­ E. Husserl, Einleitung in die Logik und Erkenntnistheorie. Vorlesungen 1906/07, hrsg. v. U. Melle, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ Lancaster 1984. Hua XXV ­ E. Husserl, Aufsätze und Vorträge (1911-1921), hrsg. v. T. Nenon, H.R. Sepp, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ Lancaster 1987. Hua XXVI ­ E. Husserl, Vorlesungen über Bedeutungslehre. Sommersemester 1908, hrsg. v. U. Panzer, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ Lancaster 1987. Hua XXXIV ­ E. Husserl, Zur phänomenologischen Reduktion. Texte aus dem Nachlass (1926­1935), hrsg. v. S. Luft, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 2002. Hua XXXIX ­ E. Husserl, Die Lebenswelt. Auslegungen der vorgegebenen Welt und ihrer Konstitution. Texte aus dem Nachlass (1916­1937), hrsg. v. R. Sowa, Dordrecht 2008. Hua XL ­ E. Husserl, Untersuchungen zur Urteilstheorie. Texte aus dem Nachlass (1893­1918), hrsg. v. R.D. Rollinger, Dordrecht 2009. Hua XLI ­ E. Husserl, Zur Lehre vom Wesen und zur Methode der eidetischen Variation: Texte aus dem Nachlass (1891­1935), hrsg. v. D. Fonfara, Dordrecht 2011. Streszczenie W przeciwiestwie do ksiek Edmunda Husserla, które opublikowano za jego ycia, jego rkopisy badawcze przedstawiaj raczej seri pyta ni cig ostatecznych tez. Glównym celem artykulu jest analiza rozwoju w ramach fenomenologii Husserla teorii zapytywania, a w konsekwencji wyjanienie, dlaczego filozofia ta ma form stawiania specyficznych pyta. W artykule przekonuj, e w celu prezentacji fenomenologii jako zapytywania w pierwszej kolejnoci naley zrekonstruowa opisowe ujcie pytania. Po drugie, dziki rozrónieniu binarnego modelu pytania-odpowiedzi i transcendentalnej struktury pytania naley wyjani Husserlowsk ide ponawiania redukcji. W rezultacie próbuj uzasadni tez, e sama fenomenologia transcendentalna nie jest niczym innym, jak tylko zapytywaniem. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Redukcja transcendentalna jako zapytywanie. Fenomenologia Husserla a problem pytania

Płotka, Witold
Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria , Volume 22 (1) – Mar 1, 2013
Download PDF
18 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/redukcja-transcendentalna-jako-zapytywanie-fenomenologia-husserla-a-xlo4vmWLWg

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0019
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0019 Slowa kluczowe: redukcja transcendentalna, E. Husserl, pytanie, istota, oczywisto, odpowiedzialno 1. Wprowadzenie: fenomenologia a pytanie Fenomen pytania nie wydaje si glównym przedmiotem docieka fenomenologów. Przedstawia si go raczej jako problem marginalny. Jeeli jednak mamy ju do czynienia z jego badaniem, ujmuje si go najczciej w analogii do innych aktów wiadomoci, wyróniajc trzy zasadnicze momenty: o pytaniu moemy mianowicie mówi w przypadku okrelonej formy zdaniowej lub subiektywnego przeycia wtpienia, czy te w odniesieniu do aktu zapytania kogo. W rezultacie fenomen pytania bada si relatywnie mniej ni takie zagadnienia jak ­ wskazujc tylko kilka ­ wiadomo, intencjonalno oraz czas1. Co ciekawe, rozbienoci w sprawie ujcia problematyki pytania * Projekt zostal sfinansowany ze rodków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/D/HS1/00594. Artykul jest poszerzonym i opracowanym na nowo przekladem referatu pt. The Transcendental Reduction as Questioning: Husserl's Phenomenology and the Problem of the Question, który autor wyglosil na 42. dorocznej konferencji Husserl Circle w Gonzaga University we Florencji (Wlochy). Referat zostal wyróniony nagrod ,,The 2011 CARP Directors' Memorial Prize", przyznan przez dyrektora Centre for Advanced Research in Phenomenology (CARP) z siedzib w University of Memphis (TN) w Stanach Zjednoczonych. Dzikuj anonimowemu recenzentowi ,,Przegldu Filozoficznego" za cenne uwagi krytyczne, których uwzgldnienie przyczynilo si do wzmocnienia i uprecyzyjnienia prezentowanych tez. 1 Warto odnotowa, e obok opracowa problemu pytania w fenomenologii, mona spotka si z wanymi i interesujcymi opracowaniami samego problemu zapytywania. W tym drugim wypadku trafniej jest mówi o fenomenologii pytania. Trudno w tym kontekcie nie w omawianej tradycji w szczególnoci dotycz filozofii Edmunda Husserla, twórcy ruchu fenomenologicznego. Przejawem podobnego stanu rzeczy s róne, czsto rozbiene wykladnie wagi tej tematyki w koncepcji autora Bada logicznych. I tak, podczas gdy Jonathan Lahey Dronsfield utrzymuje, e twórca fenomenologii w ogóle nie interesowal si zagadnieniem pytania2, Bernhard Waldenfels argumentuje, e Husserl, identyfikujc relacj pomidzy semantyk i pragmatyk, dokonal przelomu w dotychczasowej refleksji filozoficznej nad zapytywaniem3. Ronald Bruzina idzie jeszcze dalej, twierdzc, e problem zapytywania konstytuuje cal filozofi fenomenologiczn4. Zasadniczo akceptujc punkt widzenia ostatniego z wymienionych filozofów, w niniejszym studium zmierzam do uchwycenia problematyki pytania jako jednego z tych kluczowych problemów, które pozwalaj na nowe ujcie filozofii fenomenologicznej jako caloci. Innymi slowy, nie próbuj tu formulowa fenomenologii pytania, albowiem podobny krok wymagalby odrbnego opracowania, które ­ jak mona przypuszcza ­ znaczco wykraczaloby poza ramy tej pracy. W zamian chcialbym skupi si na zapytywaniu jako na problemie dla i w fenomenologii. Oznacza to, mówic ogólnie, e mój cel ma charakter metafilozoficzny, co jest równoznaczne z rozumieniem pytania przede wszystkim jako elementu metody postpowania filozoficznego. W tym miejscu jednak nie sposób pomin zagadnienia redukcji, owej ,,jedynej drogi", która ­ jak dowodzi Husserl ­ prowadzi do ,,królestwa filozofii"5. wspomnie o pracy Romana Ingardena na temat teorii pytania esencjalnego oraz innych autorskich propozycjach fenomenologii zapytywania, w ujciu m.in. Martina Heideggera i Johannesa Dauberta. Zob. R. Ingarden, O pytaniach esencjalnych, w: tene, Z teorii jzyka i filozoficznych podstaw logiki, Warszawa 1972, s. 327­482; M. Heidegger, Frage und Urteil, w: M. Heidegger, H. Rickert, Briefe 1912 bis 1933 und andere Dokumente, hrsg. v. A. Denker, Frankfurt am Main 2002, s. 80­90; K. Schuhmann, B. Smith, Questions: An Essay in Daubertian Phenomenology, ,,Philosophy and Phenomenological Research" 1987, XLVII, 3, s. 353­384. W polskiej tradycji fenomenologicznej potrzeb badania fenomenu pytania najsilniej podkrelal Antoni B. Stpie, który w pracy O metodzie teorii poznania zauwaa: ,,Niestety, mona stwierdzi, e zainteresowanie badaczy pytaniami jest nieproporcjonalnie male w stosunku do ich donioslej roli w nauce", A.B. Stpie, O metodzie teorii poznania. Rozwaania wstpne, Lublin 1966, s. 37­38. W sprawie szerokiego ujcia problematyki pytania w filozofii zob. A. Broek, Pytania i odpowiedzi: tlo filozoficzne, teoria i zastosowania praktyczne, Warszawa 2007. 2 Zob. J.L. Dronsfield, The Resistance of the Question to Phenomenological Reduction: Husserl, Fink and the Adequacy of the ,,Sixth Cartesian Meditation" as a Response to Heidegger, w: Logos of Phenomenology and Phenomenology of the Logos, Book One: Phenomenology as the Critique of Reason in Contemporary Criticism and Interpretation, Analecta Husserliana LXXXVIII, ed. by A.-T. Tymieniecka, Dordrecht 2005, s. 293. 3 Zob. B. Waldenfels, Antwortregister, Frankfurt am Main 1994, s. 36. 4 Zob. R. Bruzina, Edmund Husserl & Eugen Fink. Beginnings and Ends in Phenomenology, 1928­1938, New Haven (CT), London 2004, s. 86, 93, 133, 353. 5 E. Husserl, Natur und Geist. Vorlesungen Sommersemester 1919, hrsg. v. M. Weiler, Dordrecht 2002, s. 74. Niektórzy fenomenologowie zapewniaj, e redukcja jest jednym z zasadniczych problemów dla fenomenologii i z tego powodu nic nie stoi na przeszkodzie, aby uzna j za temat, który wie w calo rónorodne rozwaania Husserla6. Ujmujc redukcj najogólniej, naley podkreli, e metod t rozumie si jako sposób umoliwiajcy transcendentalne, a wic nie-naturalistyczne analizy wiadomoci; w perspektywie metodologicznej redukcja polega zatem na ,,zawieszeniu", czy raczej ,,wziciu w nawias", dotychczasowej wiedzy, aby dziki temu odsloni obszar bada wlaciwy fenomenologii, który jej twórca identyfikuje jako czyst wiadomo7. W wietle tej krótkiej charakterystyki oczywiste jest zarazem, e rozwaania nad redukcj s de facto rozwaaniami nad moliwoci fenomenologii transcendentalnej jako takiej. Husserl jednake wielokrotnie twierdzil, e redukcja wie si z okrelon form zapytywania (Hua VII: 270; IX: 508; XXV: 183­187; XXXIX: 25)8, a wic mutatis mutandis problem redukcji dotyczy w swej istocie pytania. Ujmujc kwesti jeszcze inaczej, redukcja wyraa si w szeroko pojtym zapytywaniu9. Zasadniczym celem niniejszego studium jest zbadanie, jak naley rozumie zapytywanie w kontekcie redukcji. Zadanie to jest tym istotniejsze, gdy bdziemy mieli na uwadze fakt, e metoda redukcji realizuje si korelatywnie w okrelonych 6 W tym kontekcie mona wymieni midzy innymi Marka wicha oraz Sebastiana Lufta. Ten pierwszy podkrela, e: ,,Do kluczowych i zarazem najbardziej kontrowersyjnych tematów fenomenologii Husserla naley zaliczy zagadnienie redukcji transcendentalnej", M. wich, Drzewa ,,po prostu" i drzewa jako ,,sensy". Abstrakcja a redukcja fenomenologiczna, ,,Kwartalnik Filozoficzny" 2006, XXXIV, 1, s. 115. Zob. take S. Luft, Husserl's Theory of the Phenomenological Reduction: Between Life-world and Cartesianism, ,,Research in Phenomenology" 2004, nr 34, s. 198. 7 W sprawie ogólnych ustale na temat redukcji zob. E. Husserl, Idea fenomenologii. Pi wykladów, przel. i przypisami opatrzyl J. Sidorek, tlumaczenie przejrzal i wstpem poprzedzil A. Póltawski, Warszawa 1990, s. 38­44, oraz E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, przel. i przypisami opatrzyla D. Gierulanka, tlumaczenie przejrzal i wstpem poprzedzil R. Ingarden, Warszawa 1967, s. 93­101. Zob. take J. Sidorek, Idea redukcji fenomenologicznej we wczesnych tekstach Husserla, ,,Studia Filozoficzne" 1980, nr 7 (176), s. 135­150. Równie Wladyslaw Stróewski twierdzi, e redukcja ,,[w]ie si (...) najcilej z postulatem bezzaloeniowoci i dotyczy zawieszenia wszelkich uznawanych za sluszne teorii, presupozycji, uprzedze przejtych czy to z codziennego ycia, czy to z nauk, czy wreszcie z filozofii", W. Stróewski, O metodzie fenomenologii, w: Jak filozofowa? Studia z metodologii filozofii, zebral i opracowal J. Perzanowski, Warszawa 1989, s. 80. 8 Skrótów ,,Hua", które umieszczam bezporednio w tekcie artykulu, uywam dla oznaczenia Dziel zebranych Husserla (Husserliana: Edmund Husserl, Gesammelte Werke, 1950­); liczba rzymska oznacza tom pracy, z kolei liczba arabska po dwukropku kieruje do strony danego tomu. Pelen wykaz skrótów cytowanych tomów zawarlem w ,,Bibliografii". 9 Janusz Sidorek podkrela, e epoché ,,wprost wyraa wlasny sens pytania filozoficznego, jako pytania o moliwo pytania w ogóle. Jej sens zdaje si zamyka w pozornej tautologii: skoro pytanie to problemem czyni poznanie, poznanie moe by dla filozofii wlanie tylko problemem", J. Sidorek, Idea redukcji..., dz. cyt., s. 142. pytaniach. W pracy przyjmuj hipotez, e konsekwentne stosowanie redukcji w postpowaniu fenomenologa przedstawia si jako seria pyta, które kieruj dociekaniem. Jest to szczególnie widoczne w transcendentalnych badaniach niemieckiego filozofa, w których ­ jak w przypadku tzw. ,,wariacji imaginatywnej" ­ pewne tezy przyjmuje si niejako ,,na prób", aby w obliczu kolejnych, poglbionych pyta, poda je w wtpliwo i nastpnie dy do innych ,,próbnych" (moliwych) tez i dalszych pyta10. W zaproponowanej tu perspektywie teoretycznej zagadnienie pytania dotyczy wic problemu pocztku filozofowania. Zupelnie bowiem jak pytanie, które wyraa ludzkie zdziwienie, jest zasadniczym pocztkiem filozofii, zapytywanie wydaje si w szczególnoci organizowa dociekania fenomenologiczne i kierowa nimi. Ów kolisty ruch, obejmujcy transcendentalny aspekt zapytywania, rozpoczyna si od pytania, które ostatecznie kieruje si ku ukonstytuowaniu nastpnego pytania. W pracy analizuj ów transcendentalny aspekt zapytywania na przykladzie redukcji, wyróniajc przez to motyw krytyczny bada fenomenologicznych11. W dalszej czci dowodz, e rozumiejc zapytywanie jako korelat redukcji transcendentalnej, moemy wyjani, dlaczego dociekania fenomenologów Na marginesie zauwamy, e na podstawie uchwyconego i okrelonego empirycznie przedmiotu mona osign jedynie ogólno typu, a wic tego, co wspólne wielu egzemplarzom (Hua XLI: 222). Zob. take E. Husserl, Erfahrung und Urteil. Untersuchungen zur Genealogie der Logik, hrsg. v. L. Landgrebe, Hamburg 1999, s. 403­404; J. Widomski, Formy poznania ejdetycznego (koncepcja i rola ,,istoty" w epistemologii fenomenologicznej), ,,Studia Filozoficzne" 1985, nr 10 (239), s. 38­40; oraz M. wich, Drzewa..., dz. cyt., s. 118­126. Metoda wariacji imaginatywnej nie zatrzymuje si na tym etapie rozwaa; opiera si ona bowiem na ujciu przedmiotu w fantazji, dziki czemu traci on swój tetyczny charakter (Hua XXIII: 572). Oznacza to, e w fantazji przedmiot zostaje pozbawiony charakteru naiwnego istnienia, a to pozwala na ujcie eidos. To ostatnie jest zbiorem tak zwanych ,,czystych moliwoci", a wic treci immanentnych istocie niezalenie od warunków empirycznych. Gdy mówimy o przyjmowaniu tez ,,na prób", odnosimy si do procesu uzmienniania eidos, które z zasady nie jest czym okrelonym ,,z góry". Husserl pisze w tym kontekcie o ,,neutralnoci", która dziki epoché charakteryzuje fantazj (Hua XXIII: 571). Podobne ujcie neutralnoci zasadniczo zgadza si z propozycj Andrzeja Póltawskiego, dla którego: ,,Glównym motywem wysilków autora Idei, zmierzajcych do opracowania modyfikacji neutralnociowej, bylo denie do pelnego uzasadnienia wszelkich przyjmowanych twierdze, do krytycznej analizy wszelkich przyjtych zaloe", A. Póltawski, wiat, spostrzeenie, wiadomo. Fenomenologiczna koncepcja wiadomoci a realizm, Warszawa 1973, s. 246. 11 Od czasów Ernsta Tugendhata, a w Polsce dziki Andrzejowi Póltawskiemu, utrwalilo si mówienie o dwóch motywach fenomenologii: dogmatycznym i krytycznym. Zob. E. Tugendhat, Der Wahrheitsbegriff bei Husserl und Heidegger, Berlin 19702, s. 194­196; A. Póltawski, wiat, spostrzeenie, wiadomo..., s. 248­251; tene, Intuicjonistyczna epistemologia, w: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, pod red. Z. Cackowskiego i in., Wroclaw 1987, s. 274­275. Podczas gdy motyw dogmatyczny wyraa si w idei filozofii jako nauki absolutnej, która bezkrytycznie przyjmuje oczywisto jako podstaw poznania, motyw krytyczny opiera si na wezwaniu do przeprowadzenia krytyki poznania. przedstawiaj raczej seri pyta, ni prowadz do sformulowania systemu filozofii. Tym samym argumentuj za propozycj ujcia fenomenologii jako metody, czyli jako filozofii ,,otwartej"12. Realizujc przedstawione cele formuluj ­ po pierwsze ­ projekt rozumienia filozofii Husserla jako zapytywania kolowego, przeciwstawionego strukturze pytania binarnego, oraz ­ po drugie ­ odpowiadam na dwa zasadnicze pytania: Jak fenomenolog formuluje pytanie transcendentalne? A take: Dlaczego naley to robi? 2. Dwa modele zapytywania Naszym celem jest ujcie zapytywania jako korelatu redukcji transcendentalnej. Czym jest jednak samo zapytywanie? Nie sposób tutaj pomin pojcia intencjonalnoci, albowiem jest oczywiste, e zawsze mona pyta o co. Formulujc dane pytanie w formie zdaniowej, wyraamy mianowicie subiektywne wtpienie i odnosimy si do ,,obiektywnego" stanu rzeczy13. Z tego powodu pytanie kieruje si ku czemu, co rozumie si, ,,jak gdyby" bylo przedmiotem, a wic ku stanowi rzeczy jako ontologicznemu korelatowi sdu w sensie logicznym. Uwaga ta prowadzi, zupelnie jak w Badaniach logicznych14 czy te we wczesnych wykladach i pismach Husserla na temat logiki (Hua XXIV: 121, 129; XXVI: 146; XL: 95, 103, 113, 407)15 ku obserwacji, e glówn postaci pytania jest forma zdaniowa ,,Czy A jest B?", a wlaciwym przedmiotem tak rozumianego pytania jest stan rzeczy wyraony przez sd ,,A jest B". Bynajmniej nie naley tutaj zapomina o subiektywnej stronie zapytywania, czyli o akcie. Podczas zapytywania pytajcy wyraa bowiem subiektywne denie do wiedzy: ,,Chc wiedzie, czy A jest B", a w rezultacie przy odpowiedzi chce rozwizania tego problemu; sd ,,A jest B" powinien zatem zosta ostatecznie 12 W ,,Przedmowie" do polskiego przekladu Idei I Ingarden podkrela, e: ,,Fenomenologia byla od razu pomylana jako pewnego rodzaju o tw a rta filoz ofia , której s tyl ba da nia , lub jeeli kto woli: m e to d a an ality cz n a b a d a, zostala w Ideach I zarysowana i na wielu przykladach zrealizowana i tym samym unaoczniona", R. Ingarden, ,,Przedmowa", w: E. Husserl, Idee czystej fenomenologii..., dz. cyt., s. xvi. 13 ,,Stany rzeczy s bezporednimi treciami sdzenia, a wic potwierdzenia lub zaprzeczenia" (Hua XL: 53). Husserla pojcie stanów rzeczy szeroko dyskutuje D. Lukasiewicz, Sd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla, Bydgoszcz 2008. 14 E. Husserl, Badania logiczne, T. II: Badania dotyczce fenomenologii i teorii poznania, Cz. I, przel., wstpem poprzedzil i przypisami opatrzyl J. Sidorek, przeklad przejrzal A. Póltawski, Warszawa 2000, s. 566­567. 15 E. Husserl, Logik. Vorlesung 1896, hrsg. v. E. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 2001, s. 157; E. Husserl, Logik. Vorlesung 1902/03, hrsg. v. E. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 2001, s. 177; E. Husserl, Urteilstheorie. Vorlesung 1905, hrsg. v. E. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 2002, s. 89; E. Husserl, Erfahrung und Urteil..., dz. cyt., s. 371­380. albo potwierdzony (,,Tak, A jest B"), albo zanegowany (,,Nie, A nie jest B"); tym samym pytajcy powinien wypelni subiektywne denie. W niniejszej pracy model ten nazywam binarnym modelem zapytywania16. Rozwamy teraz, do czego moe prowadzi przyjcie binarnego modelu pytania jako korelatu redukcji. Okazuje si, e z metafilozoficznego punktu widzenia ów model zaklada taki typ filozofowania, w którym wlaciwym przedmiotem wiedzy s sdy odnoszce si do korelatywnych stanów rzeczy. W modelu tym filozof posluguje si wic pytaniami binarnymi tylko jako nieistotnymi momentami, aby w rezultacie skupi si na sdach. Rzecz w tym, e pytania nie konstytuuj wiedzy, a sdy ­ tak. Zadaniem filozofa jest zatem sformulowanie systemu ,,obiektywnych" tez, a dziki temu ­ rozwizanie pocztkowych pyta. Husserl idzie nawet dalej, postulujc wylczenie pyta z filozofowania, a wic z tzw. ,,monologu", jako niemiarodajnej i bezwartociowej metody postpowania17. Dzieje si tak, poniewa binarny model zapytywania sugeruje, e filozof uchwytuje obiektywny stan rzeczy podczas udzielania odpowiedzi. Jeeli jednak fenomenolog rzeczywicie traktuje pytanie jako co danego i nie pyta o podstawy dla tego przekonania, to czy nie przyjmuje on jednoczenie nastawienia naiwnego? Binarny model pytania zdaje si potwierdza t obiekcj. Nastawienie naturalne, które Husserl przeciwstawia postawie filozoficznej (transcendentalnej), nie dokonuje krytyki poznania, a przez to opiera si na bezkrytycznym skierowaniu podmiotu ,,ku rzeczom", co wie si z przyjmowaniem danej wiedzy ,,z góry" jako bezproblemowej18. Z tego powodu binarny model redukuje dociekania filozofa do tworzenia systemu niezawodnych, bo ,,obiektywnych" tez, co de facto jest równoznaczne z zajciem postawy naiwnej. Innymi slowy, binarny model jest w swej istocie niefilozoficzny (w skrajnej postaci ­ antyfilozoficzny), poniewa 16 Binarny model zapytywania w niniejszej pracy rozumie si dwojako. Po pierwsze, model binarny zaklada rozrónienie pomidzy subiektywnym zapytywaniem w formie yczenia (a wic rozumianym jako akt wiadomoci) i pary dwóch moliwych obiektywnych odpowiedzi; po drugie, model ten nazywam binarnym, poniewa funduje on rónic pomidzy form zdaniow pytania (a wic ujtym jako rodzaj zdania) oraz odpowiedziami rozumianymi jako sdy. Ze wzgldu na zarysowan wieloznaczno, w pracy wyraenia ,,pytanie binarne" uywam na równi z okreleniami ,,pytanie przedmiotowe" oraz ,,pytanie obiektywizujce". 17 Zob. E. Husserl, Badania logiczne, T. II: Badania dotyczce fenomenologii i teorii poznania. Cz. II, przel. i przypisami opatrzyl J. Sidorek, przeklad przejrzal A. Póltawski, Warszawa 2000, s. 260­261, 263. Kategori ,,monologu" w fenomenologii przedstawiam szerzej w: W. Plotka, Od monologu do wspólnoty. Rozwaania metafenomenologiczne, ,,Ruch Filozoficzny" 2010, LXVII, 4, s. 714­719. 18 ,,W n a t u r aln ej p o s ta w ie d u c h o w ej nie troszczymy si jeszcze krytyk poznania. W postawie tej, ujmujc naocznie i mylc, zwróceni jestemy ku r z e c z o m , te za s nam kadorazowo dane, i to, e s nam dane, rozumie si samo przez si, cho dane s nam na róne sposoby i jako istniejce na róne sposoby zalenie od ródla i szczebla poznania", E. Husserl, Idea fenomenologii..., dz. cyt., s. 26. ogranicza filozofowanie jako formulowanie, rozumienie i doglbne badanie problemów wyraonych przez pytanie. W tekcie uzupelniajcym do wykladów o pasywnych syntezach z 1923 roku Husserl odrónia binarny poziom zapytywania (w znaczeniu zdefiniowanym powyej) od pyta na zupelnie innym poziomie. Jak wyjania, ,,(...) pytania o uprawomocnienie tworz wyszy poziom pyta o szczególnym znaczeniu" (Hua XI: 357), poniewa w tego rodzaju pytaniach ,,[p]oprawno albo, jak jeszcze mona to uj, trafno, zdolno do uzasadnienia lub nietrafno (...) staj si teraz tym, co problematyczne" (Hua XI: 357). Tak wic na ,,wyszym" poziomie zapytywania problematyczne staje si pocztkowe, a wic take naiwne zajcie stanowiska. O ile w pytaniach binarnych po prostu zaklada si fakt uprawomocnienia, o tyle pytania, które dotycz samego uprawomocnienia, nie s w istocie pytaniami kierujcymi si ku przedmiotom, a to znaczy ­ nie kieruj si ku obiektywnym stanom rzeczy wyraonym przez pewien prawdziwy sd. Pytania sformulowane na ,,wyszym" poziomie stawiaj raczej problem transcendentalny: jak moliwa jest wiedza? Z tego powodu ,,wysze" pytania dotycz warunków moliwoci obiektywnej wiedzy, co jest równoznaczne z pytaniami o relacj pomidzy podmiotem i jego osigniciami (Leistungen)19, a nie tylko pomidzy podmiotem i ,,obiektywnym" wiatem, czego dotyczylyby pytania kierujce si ku przedmiotom (jako pytania o budowie binarnej). Jak fenomenolog formuluje pytanie transcendentalne? Twierdz, e celem pytania o charakterze transcendentalnym jest przyjcie nastawienia, które nie byloby naiwne, a wic nastawienia filozoficznego; pytanie dotyczy wówczas podstaw wiedzy, która (a do teraz) nie sprawiala problemów i nie rodzila pyta, a przez to pytanie transcendentalne doprowadza pytajcego do wiadomoci wczeniejszych zaloe. Kluczowym osigniciem Husserla w odniesieniu do transcendentalnego modelu formulowania pyta nie jest tylko wyrónienie denia do rozpoznania zaloe (warunków moliwoci) wiedzy, lecz take teza o koniecznoci powtarzania zapytywania. Podkrelajc ten aspekt procesu formulowania pyta, stajemy przed paradoksaln, bo kolow struktur zapytywania. Dociekania transcendentalne operuj zatem kolowym modelem zapytywania. W tym miejscu zauwaa si zasadniczy wklad filozofii Husserlowskiej: buduje ona alternatywny w stosunku do modelu binarnego model zapytywania, w którym pytanie kieruje si ku nastpnym Na kocu ,,Pierwszego wykladu" o Idei fenomenologii Husserl wyranie podkrela, e problem moliwoci wiedzy jest w istocie problemem osignicia (Leistung) podmiotu: ,,Problematyczna staje si moliwo poznania, a dokladniej to, jak moe ono dotrze (treffen) do tego, co obiektywne, tego, co przecie samo w sobie jest tym, czym jest. Za tym za kryje si to, e problematyczna jest funkcja (Leistung) poznania, sens jego roszczenia do wanoci bd prawomocnoci, sens rozrónienia midzy poznaniem wanym a takim, które jedynie pretenduje [do wanoci]", tame, s. 35. moliwym pytaniom. Pytanie transcendentalne po prostu antycypuje dane ustalenie jako ,,próbne", które musi stan w obliczu kolejnego pytania. Dlatego pytanie to jest zbudowane w sposób kolowy; podczas stawiania pyta bierze si pod uwag caly kontekst zapytywania, czyli kolejne moliwe pytania. Mówic jeszcze inaczej, nie podlega dyskusji fakt, e w akcie zapytywania filozof kieruje si ku danej odpowiedzi, lecz naley wyranie podkreli, i sama odpowied jest nieskoczonym i normatywnym celem (Hua XXXIV: 257). Z tego powodu, w przeciwiestwie do analiz naiwnych, z transcendentalnego punktu widzenia stan braku pyta nie jest moliwy do osignicia raz na zawsze. Stan, który osiga si poprzez odpowied, prowadzi raczej do niepewnoci pytania ni ku samej intelligibilnej pewnoci. Zapewne majc na uwadze te ustalenia, Husserl konkludowal w jednym ze swych manuskryptów badawczych: ,,W ten sposób rozumowa pewno sama prowadzi (...) na powrót do niepewnoci, do wtpienia i pytania. Wszystko znowu staje si problematyczne" (Hua VIII: 332). Take w swoich wykladach o pasywnych syntezach zaznaczal: ,,Nie kade jednak rozstrzygnicie musi mie modus niezachwianej pewnoci" (Hua XI: 61). Dlatego gdy fenomenolog stawia pytania na sposób transcendentalny, bada on raczej same pytania i problemy ni dane rozwizania. Mona powiedzie, e istot pytania o strukturze kolowej jest moliwie jasne uchwycenie problemu, do którego odnosz si pytania. W tym aspekcie zapytywania zauwaa si tematy obce binarnemu sposobowi formulowania pyta, gdzie moliwe jest osignicie niepowtpiewalnej odpowiedzi, która znosilaby sam problem. Tak zdefiniowane zapytywanie kolowe jest podstaw i probierzem redukcji. 3. Redukcja a pytanie kolowe Naiwne i naturalne ujcie zapytywania traktuje dan odpowied jako ,,obiektywn", w tym sensie, e zaloona wiedza uprawomocnia sam odpowied. Skoro jednak w modelu tym afirmujemy wiedz, która nie podlega redukcji, pyta binarnych nie naley identyfikowa z korelatem redukcji. Pytania binarne po prostu zakladaj naiwno. Dlatego w zapytywaniu transcendentalnym, które jest wlaciwym korelatem redukcji, dociekamy podstaw uprawomocnienia wiedzy i przez to przyjmujemy ,,nienaturaln" postaw, która wyraa si w paradoksalnym pytaniu o to, co w nastawieniu naturalnym przedstawialo si jako oczywiste20. Szczególnie interesujca w tym kontekcie jest idea, 20 ,,Od samego pocztku fenomenolog yje w paradoksie koniecznoci uznawania tego, co samozrozumiale, za wtpliwe, za zagadkowe, i odtd nie moe mie innego tematu nauki, jak tylko ten: zmieni uniwersalne samozrozumienie bytu wiata ­ dla niego najwikszej ze wszystkich zagadek ­ w zrozumienie" (Hua VI: 183­184). O ,,nie-naturalnym" nastawieniu e kolowa struktura stanowi samo serce redukcji transcendentalnej. Jeszcze w 1935 roku, ponad trzydzieci lat po pierwszym sformulowaniu idei redukcji w manuskryptach z Seefeld, w swoim lici do Émile'a Baudina Husserl podkrelal, e w nastawieniu redukcji fenomenolog napotyka ,,nieskoczono nigdy niezadanych pyta"21. Z tego te powodu, mówic metaforycznie, pytanie (a nie obiektywny sd) jest alf i omeg docieka transcendentalnych, a ,,zapytywanie-o" (in-Frage-stellen) jest uniwersalnym charakterem redukcji (Hua VII: 270; IX: 508)22. Podczas gdy techniczne rozumienie redukcji zaklada moliwo osignicia sfery immanentnej, bo operuje binarnym modelem pytania jako korelatu redukcji23, transcendentalne przedefiniowanie redukcji musi podkrela jej nieskoczono. Mówienie o ,,nieskoczonoci" jest w tym kontekcie konieczne, aby podkreli, e filozof nie moe przyj danej tezy, nie popadajc zarazem w naiwno. Z tego powodu, jak podkrela Eugen Fink, za szybko widzi si w redukcji ,,przede wszystkim moment nieakceptowania (...), a wic zawieszenia wczeniejszego tematu wiata i wylczenia pocztkowej «naiwnoci»"24. W przeciwiestwie do tego, redukcja powinna by rozumiana raczej jako pierwszy krok ku fenomenologii, a nie jako ostateczne i definitywne wylczenie naiwnoci. Definiujc redukcj w ten sposób, zgodnie z Finkiem, fenomenolog jest w stanie widzie naiwno. Tylko dziki redukowaniu filozof redukcji zob. Hua VIII: 121. Zob. take D. Cairns, Conversations with Husserl and Fink, ed. by the Husserl-Archives in Louvain, The Hague 1976, s. 45. Jak zauwaa Krystyna wicicka, ,,Husserl wcale nie przeczyl, e zabieg redukcji jest czym nienaturalnym, wrcz przeciwnie, sam czsto podkrelal, i oznacza on zadanie gwaltu naturalnym sklonnociom", K. wicicka, Husserl, Warszawa 1993, s. 63. 21 Jak pisze Husserl: ,,Nieskoczono nigdy niezadanych pyta, przebogata nieskoczono dowiadcze nigdy niedostrzeonego wymiaru, trafia na namysl fenomenologiczny w nastawieniu epoché, w spojrzeniu, i wymaga nowego sposobu teoretyzowania", E. Husserl, Briefwechsel, Band VII: Wissenschaftlerkorrespondenz, in Verbindung mit E. Schuhmann, hrsg. v. K. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 1994, s. 6. 22 W sprawie tezy Husserla o redukcji jako ,,zapytywaniu-o", jak te jako ,,pytaniu transcendentalnym" por. jego notatki na marginesach tekstu o redukcji z 1926 roku (Hua XXXIV: 512) oraz uwag Husserla z artykulu przygotowanego dla Encyclopaedia Britannica (Hua IX: 293­294). 23 Technicznie rozumiana redukcja realizuje si jako dogmatyczny motyw fenomenologii. Jak podkrela A. Póltawski, ,,oficjalnym zadaniem redukcji" (w ramach tego motywu) jest odslonicie dziedziny bytu absolutnego, prowadzc w rezultacie ku metafizycznym konsekwencjom idealizmu, zob. A. Póltawski, wiat, spostrzeenie, wiadomo..., dz. cyt., s. 246­247. Twierdz, e realizacja motywu dogmatycznego wymaga przyjcia tezy, i korelatem redukcji s pytania binarne, w których ,,obiektywna" odpowied odnosi si do absolutnej dziedziny bytu wiadomoci. 24 E. Fink, Operative Begriffe in Husserls Phänomenologie, ,,Zeitschrift für philosophische Forschung" 1957, nr 11, s. 329. dostrzega wic swoje wlasne naiwne nastawienie, w przeciwnym razie naiwno nigdy nie moglaby zosta uchwycona. A zatem naley podkreli, e tylko podczas dokonywania redukcji fenomenolog czyni swoj naiwno oczywist. W tym miejscu powstaje jednak istotny problem metodologiczny. Jeeli naiwno jest korelatem redukcji, to czy redukcja moe w ogóle zosta ostatecznie zakoczona? W wietle dotychczasowych ustale widzimy, e redukcja, któr kieruj pytania transcendentalne, pozwala fenomenologowi uchwyci naiwno; z kolei bez redukowania nie moe by on w ogóle wiadom swojej naiwnoci. Dlatego jeeli filozof akceptuje odkrycie pocztkowej naiwnoci poprzez dokonanie redukcji, nie mona jej nigdy zakoczy, a raczej powinien j ponawia przez caly czas. Dorion Cairns wspomina: ,,[Husserl] powtarzal to, co Fink powiedzial mi ju wczeniej, e redukcja fenomenologiczna jest czym, co musi by cigle powtarzane w pracy fenomenologicznej"25. Poprzez zdefiniowanie redukcji jako cigle ponawianego redukowania, czyli ,,zawieszania" i ,,brania w nawias" danej wiedzy, mona zrozumie kluczow charakterystyk zapytywania transcendentalnego. Zapytywanie to jest bowiem korelatem redukcji o tyle, o ile bierze si pod uwag jego kolow struktur. Tak jak redukcja musi by ponawiana, aby by w ogóle wykonana, korelat redukcji, a wic zapytywanie transcendentalne, staje si zakoczone tylko wówczas, gdy samo ­ przez analogi ­ prowadzi do ponownego zapytania. ,,Wzicie w nawias" wiedzy jest wic korelatem dla pytania o t wiedz, o podstawy jej obowizywania. Dlatego te w przeciwiestwie do pyta przedmiotowych (binarnych) zapytywanie transcendentalne nie jest pojedynczym aktem, który osiga si przez wyraenie denia do wiedzy i proste wypelnienie tego denia. W zamian zapytywanie transcendentalne ujmujemy jako wyraz nastawienia filozoficznego, które przywraca wiat w ,,uniwersum zapytywania" (Universum der Fraglichkeit) (Hua XXXIV: 485). Nie ulega wtpliwoci, e celem redukcji jest przyjcie postawy nie-naiwnej, czyli filozoficznej. Z tego powodu postawa filozoficzna wymaga takiego zapytywania, które umoliwia uchwycenie wstpnej naiwnoci. Tutaj jednak stajemy przed paradoksem, poniewa jedynie bdc wiadomym naiwnoci mona j w ogóle zredukowa, czyli ­ mutatis mutandis ­ mona o ni zapyta w transcendentalnym pytaniu. Tym samym kolejne pytania transcendentalne slu nie tyle rozwizaniu danego problemu, co raczej umoliwiaj poglbienie problemu naiwnoci, czyli take transcendentalnego problemu wiedzy. Przedstawione tezy stanowi kontekst, w którym musimy odczytywa twierdzenie Finka, e celem fenomenologii transcendentalnej jest ,,nie tylko sformulowanie D. Cairns, Conversations..., dz. cyt., s. 43. pytania, lecz take rozwijanie pytania, które dziwi"26, oraz uwag Husserla, e ,,postawi pytanie oznacza ju na nie odpowiedzie" (Hua VIII: 180). Krótko mówic, z transcendentalnego punktu widzenia zapytywanie, a nie samo odpowiadanie, konstytuuje autentyczn filozofi27. Dlatego te odpowiadajc na nasze pierwsze wstpne pytanie, w jaki sposób fenomenolog jest w stanie postawi pytanie transcendentalne, naley podkreli, e wane jest, aby przesta myle o pytaniu na sposób modelu binarnego. Oczywicie, ,,«naiwno» tego, co Husserl nazywa nastawieniem naturalnym, nie jest brakiem zapytywania"28; naiwno odnosi si raczej do faktu obecnoci modelu binarnego. W rezultacie, podajc za Finkiem, powiemy, e pytania filozoficzne rozumie si jako ,,pytania, gdzie nie ma wicej pyta"29. W wietle dotychczasowych naszych ustale nie ulega wtpliwoci, e uwag Finka musimy rozumie w kontekcie przeciwstawienia pyta przedmiotowych (binarnych) ­ pytaniom transcendentalnym (kolowym). Pyta w sposób transcendentalny oznacza zatem ponownie i wci na nowo podawa w wtpliwo nasz wstpnie niekwestionowan wiedz. Dlaczego jednak fenomenolog mialby wci pyta w ten sposób? Odpowiadajc na to pytanie, nie sposób pomin istotowego charakteru docieka fenomenologicznych. 4. Pytanie o istot Zauwaylimy, e redukcja transcendentalna musi by ponawiana w praktyce filozoficznej, aby filozof nie afirmowal danej wiedzy jako ,,ostatecznej", a wic take jako naiwnej. Co jednak z wiedz istotow? Czy ta take charakteryzuje si naiwnoci i ostatecznie nie moe by uznana za obowizujc? Wraz z tymi pytaniami stajemy przed metafilozoficznym zadaniem okrelenia natury fenomenologicznych docieka nad istot30. Z interesujcego nas punktu E. Fink, Studien zur Phänomenologie 1930­1939, Den Haag 1966, s. 184. Jak zauwaa Ronald Bruzina, Fink widzial swój cel w budowaniu ,,«idei filozofii transcendentalnej» jako zapytywania poza bytem, w którym to obszarze wystpuj «relacje transcendentalne»", R. Bruzina, Edmund Husserl..., dz. cyt., s. 67. 27 ,,Wyraajc si w inny sposób, na ostatecznym poziomie docieka filozoficznych napotykamy problem, pytanie; raczej ono jest wane ni jakakolwiek odpowied na nie; pytanie musi utwierdza powstrzymywanie si od jakiejkolwiek odpowiedzi. By moe pytanie jest czym, co nie moe by rozwizane, co powinno by podtrzymywane jako pytanie", tame, s. 355. 28 J. Dodd, Crisis and Reflection. An Essay on Husserl's ,,Crisis of the European Sciences", New York (NY) ­ Boston (MA) ­ Dordrecht ­ London 2004, s. 159. 29 E. Fink, Phänomenologische Werkstatt, Teilband 2: Die Bernauer Zeitmanuskripte, Cartesianische Meditationen und System der phänomenologischen Philosophie, Freiburg­München 2008, s. 403. 30 Jak wiemy, fenomenologia organizuje swoje dociekania przede wszystkim wokól badania ,,rzeczy samych". ,,Po prostu nie chcemy poprzestawa na «samych tylko slowach»" ­ pisze widzenia dociekania istoty kieruj si ku samo-danemu przedmiotowi i przez to konstytuuj wiedz istotow. W punkcie wyjcia tych docieka filozof formuluje zatem pytanie esencjalne; ono te kieruje rozwaaniami. Zdaniem Romana Ingardena, poznanie istotowe mona realizowa ze wzgldu na jeden z trzech zasadniczych celów: ,,Pragniemy za pomoc odpowiedzi na jedno z pyta esencjalnych jedynie wyznaczy jednoznacznie przedmiot", albo ,,pragniemy wyrazi rezultat poznania jego istoty", lub te ­ w kocu ­ ,,pragniemy go sklasyfikowa za pomoc tego zdania"31. Niezalenie od przyjtego celu poznawczego, warunkiem sine qua non poznania istotowego jest uchwycenie istoty odpowiedniego (szeroko pojtego) przedmiotu. Mówienie w tym kontekcie o ,,przedmiocie, który jest samo-dany" podkrela absolutny sposób ujcia danego fenomenu w jego istocie, niejako in propria persona. Ów samo-dany przedmiot w rzeczywistoci jest dany w sobie w takim sensie, e uchwytujemy go jako calo w jego bezporednioci i prawdziwej obecnoci32. Wyraajc si w prostszy sposób, mona zauway, e przedmiot jest dany w sposób oczywisty. Czy istota uchwycona w oczywistoci jest na poziomie jzykowym korelatem odpowiedzi na pytanie esencjalne? W badaniu istotowym celem jest wspomniana samo-dano. Husserl ujmuje ten aspekt nastpujco: ,,Kade potwierdzenie jest procesem doprowadzania czego do jasnoci samo-dania" (Hua XI: 201). Innymi slowy, w odniesieniu do docieka nad istot zapytywanie wyraa wtpliwo co do niejasnoci uchwytywanego przedmiotu, a przy tym zawiera denie do wiedzy istotowej. Wiedza ta z kolei wie si z charakterem samo-dajcej jasnoci. Dlatego ujmujc dociekanie istotowe w horyzoncie dialektyki pytania i odpowiedzi, pytanie o istot wydaje si wyraa w odpowiedzi. Co wicej, pytanie esenHusserl w Badaniach logicznych i dodaje ­ ,,Chcemy cofn si do «rzeczy samych»", E. Husserl, Badania logiczne, T. II, Cz. I..., dz. cyt., s. 9. Zob. take J.M. Bocheski, Wspólczesne metody mylenia, przel. i oprac. S. Judycki, Pozna 1992, s. 27­28; oraz A. Póltawski, Teoria poznania ,,Bada logicznych" Husserla a zagadnienie intencjonalnoci, ,,Kwartalnik Filozoficzny" 2003, XXXI, 1, s. 5­15. Przytoczone haslo nie wyczerpuje jednak charakterystyki fenomenologii. Wraz z kolejnymi modyfikacjami projektu filozofii fenomenologicznej jej twórca jasno sformulowal postulat skierowania fenomenologii ku niej samej, co oznacza, e fenomenologia ma docieka wlasnych podstaw metodologicznych. Okolo roku 1923 niemiecki filozof zauwaa, e fenomenologia dzieli si w sposób konieczny na ,,na iw n-w pros t fe nome nologi" i na ,,refleksyjnie wyszy stopie: jako teo ria i k ry ty k a fe nome nologic z ne go roz umu (krytyka f e n o m e n o l o g iz u jc e g o Ja) lub fenomenologicznej metody" (Hua VIII: 478). W innym miejscu fenomenologiczn krytyk metody Husserl okrela mianem ,,fenomenologii wyszego stopnia" i nazywa j krótko ,,fenomenologi fenomenologii" (Phänomenologie der Phänomenologie) (Hua XXXIV: 176, przyp. 2). 31 R. Ingarden, O pytaniach esencjalnych..., dz. cyt., s. 380. 32 Donn Welton podkrela: ,,[p]ojcie oczywistoci z grubsza odpowiada pojciu obecnoci lub samo-dania", D. Welton, The Other Husserl. The Horizons of Transcendental Phenomenology, Bloomington (IN) 2000, s. 138. cjalne przedstawia si zasadniczo jako pytanie o modelu binarnym. Zwrómy uwag, e samo-dana istota wyklucza wszelkie wtpienie; niemoliwe jest bowiem, aby poda w wtpliwo uchwycon istot. Jeeli uchwycenie istoty wyraa si w odpowiedzi na pytanie esencjalne, wówczas ­ za Husserlem ­ stan jasnej samo-danoci naley przedstawi jako stan braku pyta, czyli, przywolujc niemieckie okrelenie, stan ohne Frage33. Czy to pozwala zarazem uzna wiedz istotow za naiwn? W pierwszym momencie mona sklania si ku odpowiedzi twierdzcej, albowiem pytanie o istot wydaje si posiada posta pytania binarnego, w którym odpowied wyklucza konieczno ponownego pytania. Jednake blisze zbadanie dyskusyjnej kwestii pozwala uzna to przekonanie za bldne. Zauwamy, e na pierwszy rzut oka dociekanie istotowe jest korelatem dla teoretycznego postpowania od pytania, wyraajcego wtpienie, do odpowiedzi, która zdaje si charakteryzowa intelligibiln pewnoci. Tutaj oczywisto istoty nie podlega ju krytycznemu opracowaniu. Jednym slowem, oczywisto sama jest naiwnoci. Signijmy jednak do pojcia pytania kolowego i zauwamy, e po udzieleniu odpowiedzi na pytanie esencjalne i po uchwyceniu istoty w oczywistoci, ta znowu musi by podana w wtpliwo, a to znaczy, e naley ponowi pytanie o istot. Dlatego kierujc si normatywnym wezwaniem do ponawiania redukcji, nie pozostaje nic innego jak dokona nowej epoché wewntrz wczeniejszej epoché; jak wyranie podkrela Husserl: ,,Naiwnie osignite Ja transcendentalne samo musi znowu by poddane redukcji transcendentalnej" (Hua XXXIV: 300, przypis)34. Oczywisto w tym kontekcie jest zatem elementem normatywnym, co oznacza: wci konstytuujcym, lecz nieukonstytuowanym, wiadomym osigniciem. ,,Pytania s zbudowane na sposób teleologiczny"35, twierdzi Donn Welton. 33 W Erfahrung und Urteil Husserl definiuje oczywisto w nastpujcy sposób: ,,[j]ako oczywist rozumiemy przy tym kad wiadomo, która pod wzgldem swojego przedmiotu charakteryzuje si daniem jego samego, bez pytania o to, czy to samo-danie jest adekwatne, czy te nie", E. Husserl, Erfahrung und Urteil..., dz. cyt., s. 12. 34 W sprawie postulatu ponowienia redukcji, zob. take Hua XXXIV: 171. Na temat ,,epoché wewntrz epoché" w kontekcie bada transcendentalnych Ja i subiektywnoci pisze szerzej Saulius Geniusas: zob. tene, Husserlowskie pojcie pierwotnego ego w wietle krytyki hermeneutycznej, ,,Fenomenologia" 2011, nr 9, s. 35­50. W licie do Ingardena z 10 grudnia 1925 roku Husserl wyranie deklarowal potrzeb przeprowadzenia krytyki naiwnie rozumianej oczywistoci: ,,Naturalnie teoria poznania naley jako teoria rozumu w caloci do filozofii transcendentalnej. Jednak tak jak ta jest potraktowana w Ideach, pozostaje ona na poziomie «wyszej» naiwnoci: oczywisto ego cogito i przy tym oczywisto podstaw egologicznych, czystych moliwoci jest naiwn oczywistoci, która wymaga krytyki", E. Husserl, Briefwechsel, Band III: Die göttinger Schule, in Verbindung mit E. Schuhmann, hrsg. v. K. Schuhmann, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 1994, s. 228. 35 D. Welton, The Other Husserl, dz. cyt., s. 289. Telos fenomenologii to osignicie stanu, w którym dalsze zapytywanie jest pozbawione sensu, poniewa to, co niepowtpiewalne, jest zarazem oczywiste. W wykladach z 1906 i 1907 roku Husserl podkrelal: ,,Ogólne widzenie jest (...) poza wszelkim wtpieniem" (Hua XXIV: 336). Oznacza to, e oczywisto jest teleologicznym, a zarazem normatywnym elementem pyta transcendentalnych. Zauwamy jednak wyranie, e oczywisto jako taka jest elementem normatywnym, ze wzgldu na który filozof formuluje pytania esencjalne, ale nie oznacza to, e cel ów jest w ogóle osigalny. Widzimy zatem, e z metafilozoficznego punktu widzenia sam oczywisto naley uzna za problem. Dlatego pytanie esencjalne powinno przybra form pytania kolowego, które ujmuje wiedz esencjaln jako problematyczn. W przeciwnym razie wiedz istotow nalealoby wylczy z postpowania filozofa jako wiedz naiwn, to znaczy przyjt bez krytycznego opracowania. Nie chodzi bynajmniej o to, e oczywisto nie jest miarodajnym kryterium prawdziwego poznania, ale o to, e fenomenolog ostatecznie powinien skierowa widzenie istotnociowe (Wesenschau) wlanie ku samej oczywistoci, sproblematyzowa j i w rezultacie oceni granice jej obowizywania w rónych formach jej wystpowania, czy to jako oczywistoci apodyktycznej, czy te adekwatnej. Dopiero zatem problematyzacja oczywistoci czyni fenomenologa w pelni odpowiedzialnym za swoje badania. Nie inny jest take wlaciwy sens ,,nauki cislej", w której ,,cislo" moe oznacza bycie odpowiedzialnym za osignit wiedz. Jak podkrela bowiem Philip Buckley, ,,wiedz prawdziw dla Husserla jest ta, za któr kto moe «odpowiedzie» (verantworten)"36. 5. Wnioski W kontekcie docieka podsumowujcych, w ostatnim rozdziale Logiki formalnej i logiki transcendentalnej Husserl formuluje wtpliwo, która wydaje si dotyczy przedstawionego przez nas kolowego modelu zapytywania: ,,Czy nie [zaczniemy] tu uprawia cigncej si [bez koca] zabawy w pytania?"37 Co jeeli zapytywanie kolowe rzeczywicie nigdzie nie prowadzi i jest jedynie ,,zabaw"? A moe jest po prostu ukryt form sceptycyzmu lub dogmatyzmu? Fenomenologia jest jak najdalsza od niszczcego wplywu obu tych postaw. Rzecz w tym, e w perspektywie transcendentalnej wprowadzamy element normatywny, który zabezpiecza nas przed bezcelowym wtpieniem sceptyka; 36 P.R. Buckley, Husserl, Heidegger and the Crisis of Philosophical Responsibility, Den Haag 1992, s. 22. 37 E. Husserl, Logika formalna i logika transcendentalna. Próba krytyki rozumu logicznego, przel. G. Sowinski, Warszawa 2011, s. 259. wbrew sceptykowi, fenomenolog ponawia pytanie nie dlatego, eby wykaza bezpodstawno wiedzy, lecz aby móc j podda krytyce38. Ponadto, wykluczajc pytanie binarne filozof nie popada w dogmatyzm. Søren Overgaard podkrela, e w przypadku transcendentalnego zagadnienia warunków moliwoci ,,nie tylko musimy w rzeczywistoci stawia calkiem niezwykle pytania", lecz take musimy wylczy wiedz ,,naturaln"39. Owe ,,calkiem niezwykle pytania" nie kieruj si naiwnie ku ostatecznej odpowiedzi, która w tym kontekcie bylaby ekwiwalentem dla ,,naturalnej" wiedzy; wrcz przeciwnie, pytajcy zawiesza bowiem swoje naturalne nastawienie i pyta w sposób kolowy, aby skrytykowa pierwotnie naiwne rozwaania, a póniej take ,,wtórn" naiwno transcendentaln. A zatem pytanie transcendentalne dotyczy prawomocnoci wiedzy pytajcego i nie zawiera adnej dogmatycznej odpowiedzi. W tym kontekcie mona take mówi o tym, co Overgaard definiuje jako sens redukcji: ,,Sens epoché i redukcji transcendentalnej polega na umoliwieniu nam odpowiadania na pytania transcendentalne bez argumentowania w bldnym kole"40. Oczywicie redukcja przekracza naiwn wiedz i przez to wyprowadza fenomenologa poza bldne kolo, ale taki krok metodologiczny jest bardziej zrozumialy dziki rozrónieniu dwóch poziomów zapytywania jako korelatów redukcji. Na transcendentalnym poziomie zapytywania bldne kolo jest niemoliwe; wprowadza si na nim inny sposób pytania, gdzie pytanie wyklucza moliwo naiwnej akceptacji wiedzy. Podsumowujc nasze rozwaania, mona zauway, e redukcj transcendentaln zdefiniowalimy jako metod, która ma swój korelat w okrelonym typie zapytywania; tego rodzaju definicja umoliwila sformulowanie problemów dotyczcych struktury i motywacji dla redukcji. O ile naiwne pytanie kieruje si ku dogmatycznej odpowiedzi, o tyle zapytywanie transcendentalne prowadzi fenomenologa ku formulowaniu kolejnych pyta. Autentycznym celem takiego zapytywania jest poza sformulowaniem pytania take przebadanie i konieczne, ponowne rozpatrzenie problemu, do którego odnosi si 38 ,,Wszelka transcendentalno-filozoficzna teoria poznania, jako krytyka poznania, sprowadza si ostatecznie do krytyki poznania transcendentalno-fenomenologicznego (w pierwszym rzdzie transcendentalnego dowiadczenia), a przy pewnym odniesieniu fenomenologii do siebie samej, odniesieniu wyplywajcym z jej istoty, równie i ta krytyka domaga si z kolei [nowej] krytyki. W tym wzgldzie nie istnieje jednak adne niebezpieczestwo regressus in infinitum, które prowadziloby do jakichkolwiek trudnoci czy nawet nonsensów, cho przecie zachodzi tu oczywista moliwo zwielokrotniania samej refleksji transcendentalnej i transcendentalnej krytyki", E. Husserl, Medytacje kartezjaskie, przel. i przypisami opatrzyl A. Wajs, przeklad przejrzal i wstpem poprzedzil A. Póltawski, Warszawa 1982, s. 229. 39 Por. S. Overgaard, Epoché and Solipsistic Reduction, ,,Husserl Studies" 2002, nr 18, s. 213. 40 Tame, s. 214. Zob. take R. Ingarden, O niebezpieczestwie ,,petitionis principii" w teorii poznania, w: tene, U podstaw teorii poznania. Cz pierwsza, Warszawa 1971, s. 357­380. pytanie. Ujcie zapytywania transcendentalnego jako korelatu redukcji jest zatem punktem wyjcia dla ujcia fenomenologii jako filozofii tout court, która docieka problemów; ju w 1906 i 1907 roku Husserl calkiem jasno podkrelal: ,,W adnym obszarze nie prowadzi ona [teoria poznania ­ W.P.] do radykalnego, calkowicie jasnego sformulowania problemów" (Hua XXIV: 340)41. Dzieje si tak, poniewa w pytaniu transcendentalnym ostatecznym przedmiotem pytania jest problem podmiotu, jego relacja do wiata i do naiwnoci. Postulat ponowienia redukcji, który znajduje wyraz w sformulowaniu kolejnego pytania, wyrasta z przekonania, e poprzez zapytywanie podmiot janiej moe zrozumie naiwno naturalnego nastawienia42. W pytaniu o warunki moliwoci wiedzy idzie zatem o rozumienie konstytucji wiedzy przez podmiot. Za Jamesem Doddem mona stwierdzi, e w zapytywaniu ,,ja na nowo odkrywa pierwotny sens samego siebie jako problem"43. Krelc zarysy koncepcji zapytywania kolowego, dochodzimy do konkluzji, e fenomenologia transcendentalna nie jest niczym innym jak samo-zapytywaniem i autorefleksj44. Bibliografia45 Hua VI ­ E. Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die transzendentale Phänomenologie. Eine Einleitung in die phänomenologische Philosophie, hrsg. v. W. Biemel, Den Haag 1954. 41 Z kolei na samym pocztku Vergegenwärtigung und Bild Fink podkrela: ,,Problemy nie s po prostu obecne, rozwijaj si one przede wszystkim w miar stawiania kolejnych pyta", E. Fink, Studien..., dz. cyt., s. 1. 42 W tym znaczeniu redukcja, poprzez kolejne pytania kolowe, które kieruj dociekaniami fenomenologicznymi, prowadzi na powrót (re-ducere) do zrozumienia naiwnoci realizujcej si w yciu naturalnym w sposób bezrefleksyjny. Idealn ilustracj sensu redukcji s w tym kontekcie rozwaania Husserla z koca Medytacji kartezjaskich; autor podkrela, e: ,,Codzienne praktyczne ycie jest yciem wiedzionym w naiwnoci; y w ten sposób znaczy, swym dowiadczaniem, myleniem, wartociowaniem by zanurzonym w zastanym przez nas wiecie", E. Husserl, Medytacje kartezjaskie..., dz. cyt., s. 230. Dlatego ,,Trzeba najpierw straci (verlieren) wiat poprzez dokonanie epoche, by go potem na drodze uniwersalnej autorefleksji na powrót odzyska. Noli foras ire, mówi Augustyn, in te redi, in interiore homine habitat veritas", tame, s. 236. W tlumaczeniu Jerzego Ptaszyskiego cytowany przez Husserla fragment brzmi nastpujco: ,,Nie wychod na wiat, wró do siebie samego: we wntrzu czlowieka mieszka prawda", w. Augustyn, O prawdziwej wierze, w: tene, Dialogi filozoficzne, Kraków 1999, s. 788. 43 J. Dodd, Crisis and Reflection, dz. cyt., s. 201. 44 D. Moran, Introduction to Phenomenology, London ­ New York (NY) 2000, s. 126. Zob. take E. Husserl, Medytacje kartezjaskie..., dz. cyt., s. 236. 45 Bibliografia obejmuje wylcznie cytowane dziela opublikowane w serii Husserliana. Hua VII ­ E. Husserl, Erste Philosophie (1923/24). Erster Teil. Kritische Ideengeschichte, hrsg. v. R. Boehm, Den Haag 1956. Hua VIII ­ E. Husserl, Erste Philosophie (1923/24). Zweiter Teil. Theorie der phänomenologischen Reduktion, hrsg. v. R. Boehm, Den Haag 1959. Hua IX ­ E. Husserl, Phänomenologische Psychologie. Vorlesungen Sommersemester 1925, hrsg. v. W. Biemel, Den Haag 1962. Hua XI ­ E. Husserl, Analysen zur passiven Synthesis. Aus Vorlesungs- und Forschungsmanuskripten 1918­1926, hrsg. v. M. Fleischer, Den Haag 1966. Hua XXIII ­ E. Husserl, Phantasie, Bildbewusstsein, Erinnerung. Zur Phänomenologie der anschaulichen Vergegenwärtigungen. Texte aus dem Nachlass (1898­1925), hrsg. v. E. Marbach, The Hague ­ Boston (MA) ­ London 1980. Hua XXIV ­ E. Husserl, Einleitung in die Logik und Erkenntnistheorie. Vorlesungen 1906/07, hrsg. v. U. Melle, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ Lancaster 1984. Hua XXV ­ E. Husserl, Aufsätze und Vorträge (1911-1921), hrsg. v. T. Nenon, H.R. Sepp, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ Lancaster 1987. Hua XXVI ­ E. Husserl, Vorlesungen über Bedeutungslehre. Sommersemester 1908, hrsg. v. U. Panzer, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ Lancaster 1987. Hua XXXIV ­ E. Husserl, Zur phänomenologischen Reduktion. Texte aus dem Nachlass (1926­1935), hrsg. v. S. Luft, Dordrecht ­ Boston (MA) ­ London 2002. Hua XXXIX ­ E. Husserl, Die Lebenswelt. Auslegungen der vorgegebenen Welt und ihrer Konstitution. Texte aus dem Nachlass (1916­1937), hrsg. v. R. Sowa, Dordrecht 2008. Hua XL ­ E. Husserl, Untersuchungen zur Urteilstheorie. Texte aus dem Nachlass (1893­1918), hrsg. v. R.D. Rollinger, Dordrecht 2009. Hua XLI ­ E. Husserl, Zur Lehre vom Wesen und zur Methode der eidetischen Variation: Texte aus dem Nachlass (1891­1935), hrsg. v. D. Fonfara, Dordrecht 2011. Streszczenie W przeciwiestwie do ksiek Edmunda Husserla, które opublikowano za jego ycia, jego rkopisy badawcze przedstawiaj raczej seri pyta ni cig ostatecznych tez. Glównym celem artykulu jest analiza rozwoju w ramach fenomenologii Husserla teorii zapytywania, a w konsekwencji wyjanienie, dlaczego filozofia ta ma form stawiania specyficznych pyta. W artykule przekonuj, e w celu prezentacji fenomenologii jako zapytywania w pierwszej kolejnoci naley zrekonstruowa opisowe ujcie pytania. Po drugie, dziki rozrónieniu binarnego modelu pytania-odpowiedzi i transcendentalnej struktury pytania naley wyjani Husserlowsk ide ponawiania redukcji. W rezultacie próbuj uzasadni tez, e sama fenomenologia transcendentalna nie jest niczym innym, jak tylko zapytywaniem.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.