Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Problem intuicji w filozofii Leona Brunschvicga

Problem intuicji w filozofii Leona Brunschvicga Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0003 Un ou Unique, toujours un maximum1 Leon Brunschvicg Slowa kluczowe: intuicja, L. Brunschvicg, idealizm krytyczny, neokrytycyzm francuski 1. Idealizm krytyczny Leona Brunschvicga Filozofia Leona Brunschvicga (18691944) jest czsto przedstawiana jako refleksja nad filozofi nauki, analizowan z perspektywy historycznej. Z czego to wynika? Otó francuski filozof jest najbardziej znany ze swoich trzech prac, powiconych kolejno dziejom filozofii matematyki (Les étapes de la philosophie mathématique, 1912), przyrodoznawstwa (L'expérience humaine et la causalité physique, 1922) oraz filozofii rozpatrywanej przez pryzmat dokonujcego si w jej ramach postpu wiadomoci (Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale, 1927). Prace te rzeczywicie s powicone dziejom poszczególnych dyscyplin poznania naukowego. S to obszerne syntezy historyczne, na stronach których Brunschvicg przedstawia subiektywn wizj przejawiajcego si w toku rozwoju poszczególnych dyscyplin naukowych postpu ludzkiego umyslu. Sprowadzanie caloci koncepcji Brunschvicga do analiz dziejów nauki jest jednak znacznym uproszczeniem. Naley bowiem podkreli, e zagadnienie rozwoju wiedzy naukowej stanowi dla francuskiego filozofa tylko jeden ­ cho niewtpliwie bardzo istotny ­ z interesujcych go obszarów problemowych. L. Brunschvicg, Agenda retrouvé 1892 et 1942, Paris 1948, s. 67. W wielu pracach Brunschvicga znajdziemy jednak take analizy powicone problematyce religii, sztuki, moralnoci czy te ycia spolecznego i politycznego. Trzeba take zaznaczy, e refleksja nad dziejami nauki stanowi jeden z kolejnych etapów realizacji projektu filozoficznego, którego ramy Brunschvicg zarysowal ju w swojej rozprawie doktorskiej zatytulowanej La modalité du jugement (1987). Rozwaania nad histori nauki nie s zatem jedynym obszarem dzialalnoci filozoficznej Francuza i naley je interpretowa w szerszej perspektywie wyznaczonej przez zaloenia jego systemu filozoficznego. Na stronach wspomnianej wyej dysertacji powiconej problemowi modalnoci sdów Brunschvicg jasno okrela swoje stanowisko filozoficzne, obierajc za punkt wyjcia problem sporu midzy realizmem a idealizmem, a nastpnie rozwaajc relacj zachodzc midzy wiatem a ludzkim umyslem. Rozwaania te prowadz filozofa do stwierdzenia nieusuwalnego dualizmu bytu i myli, czego konsekwencj jest teza, zgodnie z któr treci wiadomoci s jedyn rzeczywistoci bezporednio dostpn czlowiekowi. Brunschvicg stwierdza: ,,(...) poznanie ustanawia wiat bdcy wiatem dla nas. Poza nim nie ma niczego; rzecz, która bylaby poza zasigiem poznania, bylaby z definicji nieosigalna, niemoliwa do okrelenia, co oznacza, e dla nas bylaby równoznaczna z nicoci"2. W ten sposób ograniczajc obszar danej czlowiekowi rzeczywistoci, Brunschvicg definiuje jednoczenie filozofi jako teori poznania, wytyczajc tym samym kierunek dalszej drogi swych bada. Swoj koncepcj okrela ­ nawizujc do Immanuela Kanta ­ mianem idealizmu krytycznego3. Jej celem ma by dotarcie do odkrycia rozumnej, obiektywnej podstawy ­ ducha-umyslu (esprit) ­ lecego u podstaw wszystkich kierunków rozwoju zmiennej rzeczywistoci kulturowej. rodkiem, dziki któremu tak okrelony cel ma by zrealizowany, jest refleksja nad treciami wiadomoci obiektywizowanymi w toku rozwoju poszczególnych obszarów ludzkiej aktywnoci ­ midzy innymi nauki, sztuki, nakazów etycznych czy wierze religijnych. W nich bowiem ta racjonalna podstawa si przejawia i tylko one daj do niej dostp. Jak zostalo zasygnalizowane, uznanie epistemologii za centraln dyscyplin filozoficzn idzie w tej koncepcji w parze z refleksj nad dziejowym charakterem rozwoju kultury. Francuski filozof posluguje si w swoich badaniach wypracowan przez siebie metod historyczno-krytyczn4, opierajc si na L. Brunschvicg, La modalité du jugement, Paris 1964, s. 2. Por. L. Brunschvicg, Avant-propos, w: tene, L'idéalisme contemporain, Paris 1905, s. 23, a take A. Lalande, Vocabulaire technique et critique de la philosophie, Paris 1968, s. 440. 4 Leon Brunschvicg nie poslugiwal si pojciem ,,metoda historyczno-krytyczna", zostalo ono ukute przez interpretatorów jego filozofii. Warto jednak zaznaczy, e wielokrotnie przedstawial zaloenia fundujce swoj koncepcj historii oraz relacji historia-rozum, na bazie której przekonaniu, zgodnie z którym jedynie konkretne akty wiadomoci zarejestrowane w dziejach mog by ródlem wiedzy o zasadach rzdzcych ludzkim poznaniem. Dzieje poznania s bowiem, jak niejednokrotnie podkrela Brunschvicg, obrazem zmaga ludzkiego umyslu z obiektywn rzeczywistoci. Jako konkluzj tego wtku rozwaa warto zacytowa trafn uwag Boleslawa Gaweckiego, który pisze: (...) historia zdarze nie moe by, oczywicie, uwaana za filozofi, ale Brunschvicgowi wcale nie o tak histori chodzi; jego zajmuje historia idei, on chcialby poj natur umyslu, tworzcego te idee w celu ujcia wiata. W tym rozumieniu metoda historyczno-krytyczna jest metod filozoficzn par excellence5. System idealizmu krytycznego sformulowany przez Brunschvicga lczy zatem dwa aspekty: problemowy oraz historyczny. Drugi (historyczny), którego realizacj stanowi obszerne prace historyczne, rozpatrujce dzieje poszczególnych obszarów ludzkiej dzialalnoci, jest w pelni podporzdkowany pierwszemu (problemowemu), tworzcemu filozoficzne ramy, w odniesieniu do których naley interpretowa cal twórczo Leona Brunschvicga. Zasadniczy dla niniejszego artykulu problem intuicji zostanie odniesiony do wskazanych wyej dwóch aspektów filozofii Brunschvicga. W pierwszej kolejnoci problem ten zostanie omówiony w kontekcie bada historyczno-krytycznych autora La modalité du jugement. W dalszej czci artykulu pojcie intuicji zostanie natomiast wpisane w ramy systemu filozoficznego, którego realizacj stanowi badania historyczne. 2. Problem intuicji a badania historyczno-krytyczne Problem intuicji rozwaany w perspektywie analiz historyczno-krytycznych pojawia si w ksikach Brunschvicga kilkakrotnie i w rozmaitych kontekstach. Filozof odnosil si midzy innymi do najpopularniejszej koncepcji intuzbudowal metod filozoficzn. Poslugiwal si ni w kolejnych pracach, stanowicych polczenie syntetycznego obrazu dziejów rozwoju kultury z podejciem analitycznym, koncentrujcym si na problemach kluczowych dla badanych dziedzin rozwoju ycia ducha. Z perspektywy rozwaa nad metod filozoficzn Brunschvicga szczególnie ciekawym tekstem jest zapis zebrania Société Française de Philosophie z 31 maja 1923 roku, podczas którego Brunschvicg wyglosil referat dotyczcy zwizków historii i filozofii, a nastpnie wzil udzial w dyskusji nad przedstawion problematyk (mierzc si take z zarzutami kierowanymi wzgldem stosowanej przez niego metody). Por. Histoire et philosophie. Séance du 31 mai 1923, ,,Bulletin de la Société Française de Philosophie" 1923, nr 5, s. 145172. 5 B. Gawecki, Sprawozdania (L. Brunschvicg. L'expérience humaine et la causalité physique, Paris 1922), ,,Kwartalnik Filozoficzny" 1926, T. IV, z. 3, s. 372. icji, jaka powstala na gruncie filozofii przelomu XIX i XX wieku ­ kiedy yl i tworzyl take sam Brunschvicg ­ mianowicie do koncepcji Henriego Bergsona (18591941). Nie byl to jednak dla niego jedyny punkt odniesienia w zakresie tej problematyki. Zagadnienie intuicji bylo przez Brunschvicga rozwaane w kontekcie analiz historycznofilozoficznych ­ tak w ujciu przekrojowym (co umoliwilo mu wskazanie wieloznacznoci pojcia intuicji oraz wieloaspektowoci bada, jakie wi si z t problematyk), jak i przy okazji analiz powiconych poszczególnym koncepcjom filozoficznym. Rozwaania dotyczce zagadnienia intuicji, formulowane w rónych okresach twórczoci Brunschvicga, znajdziemy na przyklad w ksice Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale, dwutomowej analizie dziejów filozofii zachodniej6. Innym interesujcym ródlem jest artykul powicony analizie wspólczesnego sposobu rozumienia pojcia intuicji w odniesieniu do filozofii matematyki, który ukazal si w 1911 roku na lamach kwartalnika ,,Revue de Métaphysique et de Morale"7. Brunschvicg podejmuje w nim nie tylko problem wskazany w tytule, ale take kwesti historycznego ksztaltowania si pojcia intuicji, wykazujc zloono pojcia oraz szeroki zakres jego obowizywania. Co ciekawe, artykul ten stal si póniej podstaw dla rozdzialu ksiki powiconej postpowi wiadomoci dokonujcemu si na gruncie filozofii matematyki8. Warto take zaznaczy, e w pracy Les étapes de la philosophie mathématique ­ bo o niej mowa ­ znajdziemy równie inne analizy dotyczce obecnoci zagadnienia intuicji w rozwaaniach nad matematyk, midzy innymi w odniesieniu do Spinozy i Kartezjusza9. W analizach problemu intuicji w ujciu Bergsona, starszego od Brunschvicga dokladnie o dekad, autor La modalité du jugement zwraca uwag przede wszystkim na miejsce tej koncepcji we francuskiej tradycji filozoficznej. Rozdzial ksiki Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale zatytulowany ,,L'intuition bergsonienne" (,,Intuicja Bergsonowska") rozpoczynaj rozwaania powicone problematyce przypadkowoci i wolnoci. Brunschvicg wychodzi tu od filozofii A.A. Cournota, pokazujc, w jaki sposób sformulowana przez niego filozofia nauki (w tym midzy innymi podzial na 6 W kontekcie analizowanego problemu szczególnie interesujcy jest tom drugi, w którym Brunschvicg zawarl analizy intuicjonizmu Bergsona, odnoszc go do szerokiego kontekstu historycznofilozoficznego ­ zarówno myli francuskiej, jak i szerzej, europejskiej. Por. L. Brunschvicg, Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale, t. 2, Paris 1927, s. 640689. 7 Por. L. Brunschvicg, La notion moderne de l'intuition et la philosophie des mathématiques, ,,Revue de Métaphysique et de Morale" 1911, nr 2, s. 145176. 8 Por. L. Brunschvicg, Les étapes de la philosophie mathématique, Paris 1912, s. 427459. 9 Por. tame, s. 139141. filozofi nauki idealnej oraz filozofi nauki pozytywnej10) zostala przeksztalcona w filozofi wiadomoci przez Emile'a Boutroux11. To kolejny etap, wychodzc od którego: mona powiedzie, e filozofia nauki i filozofia historii przestaj zaslania przed czlowiekiem wiedz naukow i proces dziejowy. Zadanie filozofii nie polega dluej na wysilku wyobrani lub uogólnieniach, majcych wykroczy poza, jeli nie naprzeciw realnoci, by okreli j z góry; ma ona przede wszystkim rozproszy widma, które ten ideal mógl podsyca, ma odnajdywa i lczy to, co ksztaltuje swoisto i oryginalno rzeczywistoci: ten program, prosty i (...) umiarkowany, zaaplikowany przez pana Bergsona do problemu wiadomoci, odwieyl jednak jego metod oraz przeslanie12. Po nakreleniu linii rozwoju filozofii i ­ by uy terminologii charakterystycznej dla Brunschvicga ­ postpu ducha-umyslu oraz umiejscowieniu w niej koncepcji Bergsona, autor La modalité du jugement przeprowadza dalsze analizy tej doktryny. Uwzgldnia tu najistotniejsze dla koncepcji Bergsona pojcia i dziela oraz sytuuje badan doktryn w bogatym kontekcie filozoficzno-problemowym, szerszym ni wstpne uwagi podejmujce problematyk rozwoju filozofii francuskiej. Znajc teorie filozoficzne Brunschvicga i Bergsona trudno oczekiwa czego innego. W przypadku tych dwóch filozofów nie mona mówi o wzajemnej ani nawet jednostronnej pozytywnej inspiracji, ze wzgldu na to, e koncepcje filozoficzne Brunschvicga i Bergsona znaczco si od siebie róni. Filozofowie przyjmuj odmienne zaloenia, róni ich take stosunek do tradycji filozoficznej. O ile Brunschvicga mona zaliczy do nurtu filozofii neokrytycystycznej13, to w calym nastawieniu filozoficznym Bergsona odnajdzie- Por. L. Brunschvicg, Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale..., s. 646. 11 Brunschvicg, analizujc dokonujc si tu transformacj sposobu rozumienia filozofii, pisze: ,,Od Cournota do Boutroux dokonal si ostateczny postp", tame. 12 Tame, s. 648. 13 Filozofia Brunschvicga bywa rozmaicie klasyfikowana, kwestia jej przynalenoci do neokrytycyzmu (czy te neokantyzmu) jest dyskutowana, cho naley zaakcentowa, e wród komentatorów nie budz wtpliwoci kantowskie inspiracje Brunschvicga. Rozwaanie tej kwestii wykracza poza ramy artykulu, zaznacz jedynie, e uznaj filozofi Brunschvicga za wpisujc si we francuski ruch neokrytycystyczny i w pelni zgadzam si z opini Massima Ferrariego, który nastpujco okrela znaczenie koncepcji autora La modalité du jugement dla wspólczesnej filozofii francuskiej: ,,To w szczególnoci z nazwiskiem Brunschvicga wie si by moe najbardziej znaczcy rozdzial dowiadczenia francuskiego neokrytycyzmu, przede wszystkim dziki nowej równowadze, jak osignl (...) midzy autonomi ducha a refleksj nad naukami i innymi dziedzinami wiedzy", M. Ferrari, Retour á Kant. Introduction au néokantisme, trad. T. Loisel, Paris 2001, s. 152. my odrzucenie kantowskiej optyki14. Naley zaznaczy, e w tym przypadku stosunek do kantyzmu nie jest problemem interesujcym jedynie dla historyka filozofii. Determinuje on bowiem wybór perspektywy teoriopoznawczej, co w przypadku tych dwóch koncepcji filozoficznych jest sprawa fundamentaln. Inspirowany transcendentalizmem Kanta, idealizm krytyczny Brunschvicga, akcentujcy granice moliwoci ludzkiego poznania i koncentrujcy si na analizie sdów, zupelnie rozmija si z intuicjonizmem Bergsona. Bergsonowska koncepcja, uznajca bezdyskusyjn wyszo intuicyjnego wgldu nad analiz intelektualn, jest z kolei sprzeczna z zaloeniami racjonalistycznej filozofii Brunschvicga. Frédéric Worms, analizujc relacj BergsonBrunschvicg, pokazuje, jak bardzo rónili si ci dwaj filozofowie, tworzcy w tym samym czasie i funkcjonujcy w tym samym rodowisku filozoficznym15. Cho obydwaj wychodz od problemu poznajcego umyslu (esprit), to podaj w zupelnie odmiennych kierunkach. Worms, próbujc zdefiniowa rodzaj pknicia (rupture), które podzielilo koncepcje obu znaczcych postaci francuskiej sceny filozoficznej przelomu XIX i XX wieku, okrela koncepcj Bergsona mianem ,,filozofii wiadomoci" (philosophie ,,de la conscience"), Brunschvicga natomiast ­ ,,filozofii pojcia" (philosophie ,,du concept")16. Naley w tym miejscu zaznaczy, e sam Brunschvicg w pewnym sensie legitymizuje taki podzial, dystansujc si od tak zwanej ,,nowej filozofii" i zdecydowanie sytuujc swoje pogldy filozoficzne po stronie ,,intelektualizmu"17. Problem intuicji w sformulowaniu bergsonowskim nie jest jedynym podejmowanym przez Brunschvicga. Poza wspomnianymi ju rozwaaniami z zakresu filozofii matematyki, analizuje on t kwesti take midzy innymi w odniesieniu do koncepcji religii Pascala18, w kontekcie socjologii religii H. Taine'a19 Jak wykazuje Barbara Skarga, krytyka kantowskiego transcendentalizmu ley niejako u podstaw filozofii Bergsona, przenikajc kady jej element. Por. B. Skarga, Zludzenie transcendentalizmu, w: ta, Czas i trwanie. Studia o Bergsonie, Warszawa 1982, s. 729. 15 Por. F. Worms, La philosophie en France au XXe siècle. Moments, Paris 2009, s. 3164. 16 Por. tame, s. 44. 17 W tym kontekcie warto zwróci uwag na artykul Brunschvicga La philosophie nouvelle et l'intellectualisme (opublikowany w 1901 roku na lamach ,,Revue de Métaphysique et de Morale"), napisany w odpowiedzi na artykul zwolennika filozofii Bergsona, okrelajcego j mianem ,,nowej filozofii" ­ Edouarda Le Roy (Un positivisme nouveau, tekst wygloszony na zebraniu Société Française de Philosophie w dniu 28 lutego 1901, opublikowany na lamach ,,Revue de Métaphysique et de Morale" w 1901 roku). Por. L. Brunschvicg, La philosophie nouvelle et l'intellectualisme, ,,Revue de Métaphysique et de Morale" 1901, nr 9, s. 433478. 18 Por. L. Brunschvicg, La notion moderne de l'intuition et la philosophie des mathématiques..., s. 147. 19 Por. tame, s. 147148. i A. Comte'a20 ­ przeciwstawiajc XVIII-wieczny racjonalizm intuicjonizmowi XIX wieku21. W historycznych pracach Brunschvicga przejawia si jasna wiadomo zloonoci i wieloznacznoci problemu intuicji oraz wieloci przeksztalce znaczenia tego pojcia w dziejach filozofii. A nawet co wicej ­ przekonanie, e specyfika zjawiska, o jakim mówimy, sprawia, e wymyka si ono wszelkim stalym kategoriom i jednolitym próbom opisu: ,,Intuicja (...) przez sw natur nie daje si nam precyzyjnie scharakteryzowa, tak by pozwalalo to zdefiniowa j tylko raz (...). ...trzeba poda za wolnoci jej rytmu i zadziwiajc rozlegloci jej zmian"22. Chcc odpowiedzie na pytanie, czym jest intuicja, nalealoby zatem nieustajco ledzi rozmaite jej formy i analizowa przeksztalcenia. Celem rozwaa historyczno-krytycznych nie jest jednak analiza dziejów ksztaltowania si poszczególnych poj filozoficznych. Nie jest nim take doglbne badanie koncepcji filozoficznych. Jak bowiem trafnie zauwaa Frédéric Worms: ,,Brunschvicg pozwala sobie (...) na histori nie tylko krytyczn, ale i normatywn nauk i doktryn filozoficznych, czasami zapominajc o wlaciwych im problemach, by usytuowa je hierarchicznie w ogólnym pochodzie ludzkiego ducha"23. Dla Brunschvicga najistotniejsze jest pokazanie wewntrznych zwizków zachodzcych w dziejach rozwoju ludzkiej wiedzy. Wystpujce w nich koncepcje, problemy i pojcia stanowi w jego ujciu jedynie przejawy fundujcej je racjonalnoci. Jak jest ona moliwa? Oto zasadnicze pytanie, które stawia Brunschvicg, a któremu podporzdkowane s prowadzone przez niego badania historyczno-krytyczne, take w odniesieniu do problemu intuicji. 3. Postp jako immanentna zasada ducha a pojcie intuicji Pojcie intuicji jest przez Brunschvicga uywane i analizowane explicite jedynie w kontekcie rozwaa historyczno-problemowych, jako kategoria znaczca dla badanych przeze koncepcji filozoficznych. W tych pracach, w których okrela kierunek wlasnych bada, pojcie intuicji nie pojawia si jako istotna kategoria. Jednak to, e kategoria intuicji nie naley do kluczowych poj, którymi Brunschvicg posluguje si w swoich pracach, nie oznacza, e nie mona jej rozpatrywa jako istotnego punktu odniesienia jego doktryny. Jak bowiem Por. tame. Por. tame, s. 148. Por. tame, s. 146. F. Worms, La philosophie en France au XXe siècle..., s. 49. bd chciala pokaza w tej czci artykulu, uycie pojcia intuicji w stosunku do projektu filozoficznego Brunschvicga jest zasadne i ­ co szczególnie ciekawe ­ umoliwia analiz istotnego aspektu jego filozofii, jakim jest pytanie o cel i sens dokonujcego si w toku rozwoju ludzkoci postpu ducha-umyslu (esprit), przejawiajcego si w wytworach kultury. Uyteczno wykorzystania pojcia intuicji w analizach koncepcji Leona Brunschvicga sygnalizuje Marcel Deschoux, który w obszernej monografii powiconej filozofii autora La modalité du jugement zauwaa, e mona uy tej kategorii na oznaczenie wysilku abstrakcji podejmowanego przez poznajcy umysl, by wznosi si od rzeczy ku jednoci24. W tym kontekcie Deschoux uywa dwóch poj ­ slów-kluczy, które pozwalaj mu doprecyzowa sposób rozumienia przez niego pojcia intuicji, tak by moliwe bylo odniesienie go do filozofii Brunschvicga. Pierwsze ­ to ,,wiatlo" (lumière), drugie natomiast ­ ,,czysto" (pureté). Deschoux pisze: ,,wiatlo to cigly ruch, to nieprzerwane rozblyskiwanie jasnoci; oto polczenie ruchu i wiatloci"25. Dalej za stwierdza: ,,wiatlo, to take czysto (...), duchowa przejrzysto, doskonala szczero, bezporednia zgoda ducha na to, co pojmuje; oto czym jest czysto"26. Nie chodzi tu o takie rozumienie ,,wiatla" czy ,,czystoci", które zblialoby nas w jakikolwiek sposób do mistycyzmu czy dowolnej wersji irracjonalizmu. Wszak koncepcja Brunschvicga jest na wskro racjonalna ­ wyrasta z potrzeby okrelenia warunków moliwoci racjonalnej podstawy wiedzy i wszelkich zjawisk kulturowych, z potrzeby zbadania poznajcego ducha-umyslu (esprit) na drodze analizy przejawów ludzkiej dzialalnoci realizowanych w formie sdów intelektualnych. Zaklada zatem, e kultura ma racjonaln podstaw oraz e ufundowana jest na jej nieustajcym ruchu. Zaklada jednak take co wicej: e ruch ducha lecy u podstaw wszelkiej dzialalnoci czlowieka ma staly kierunek, dziki czemu moemy okreli go mianem postpu. Zdaniem Leona Brunschvicga istnieje bowiem mechanizm nadajcy duchowi ludzkoci kierunek rozwoju. Kierunkiem tym jest jedno, ku której zmierza kada dziedzina dzialalnoci intelektualnej, poczynajc od wyraajcej si w tworzeniu najprostszych sdów. Funkcja jednoci, stanowica istot sdu, wyznacza fundamentalny mechanizm przewodzcy kadej dzialalnoci intelektualnej. W sdach przejawia si aktywno zmierzajcego ku jednoci ducha-umyslu, tworzcego ludzk wiedz. Jako najwysza regula wyznaczajca kierunek rozwoju umyslu, jedno przejawia si wic zarówno w poszczególnych sdach, jak i w dziejach ludzkiej myli. Naley zaznaczy, Por. M. Deschoux, La philosophie de Léon Brunschvicg, Paris 1949, s. 214215. Tame, s. 214. Tame. e Brunschvicg niejednokrotnie zwraca uwag, i midzy tez o zmierzaniu ku absolutnej jednoci i twierdzeniem o wolnoci ducha nie ma sprzecznoci, gdy okrelenie ruchu, zgodnie z którym postpuje rozwój duchowy, nie jest wynikiem dzialania zewntrznego wobec ducha, ale jego immanentn zasad27. W odniesieniu do tego immanentnego ruchu ku jednoci naley rozumie pojcia przywolane przez Marcela Deschoux. ,,wiatlo" inteligencji i ,,czysto" wiadomoci28, rozum pokonujcy kolejne etapy na drodze ku calkowitemu przelamaniu swoich ogranicze ­ oto znaczenie pojcia intuicji, które mona odnie do filozofii Brunschvicga. Deschoux podkrela, e intuicja Brunschvicga znaczco róni si od Bergsonowskiej ­ nie uywa bowiem symboli ani obrazów rzeczywistoci29. Zblia si raczej do intuicji w ujciu Platona ­ tak jak u twórcy teorii idei, jest bowiem antypoetycka (anti-poétique)30. O tym rodzaju intuicyjnego ogldu, o który tu chodzi, mona bowiem mówi tylko w jednym, stanowicym immanentny cel ducha przypadku: ,,«Jasno», doskonala czysto istniej jedynie na tym poziomie, na którym symbole s rozproszone i gdzie dowiadczenie matematyczne lczy si z dowiadczeniem religijnym"31. I rzeczywicie, potwierdzenie istnienia tej nadrzdnej jednoci determinujcej wszelk ludzk aktywno duchow Brunschvicg odnajduje dzielach tworzonych przez ludzko zarówno na gruncie nauki, jak i sztuki czy moralnoci32. Dziela sztuki, odkrycia naukowe i rozwój moralnoci s jego zdaniem rezultatem trzech moliwych sposobów odnoszenia si czlowieka do wiata. Te moliwe relacje (poznawcz, kontemplatywn, której efektem s dzialania artystyczne, oraz sprawcz, majc na celu przeksztalcenie wiata zewntrznego) odzwierciedlaj trzy idee ­ prawdy, pikna i dobra ­ które umysl, w toku swojego rozwoju, wydobywa z rzeczywistoci, nadajc poszczególnym jej elementom jedno, porzdek i harmoni. Za pomoc tych idei duch sprowadza wielo i rónorodno do jednoci. Wprowadza porzdek, dziki któremu kady element wszechwiata zostaje zwizany z jego caloci i staje si konieczn czci systemu33. Prawda, pikno i dobro nie tylko wprowadzaj porzdek w chaos wiata zjawisk, ale take wyznaczaj kierunek nieskoczonego ruchu ducha. Poznanie, kontemplacja i przeksztalcanie tego, co zewntrzne, to zatem, zgodnie z omawian koncepcj, trzy sposoby nastawienia czlowieka wobec Por. tame, s. 194. Por. tame, s. 214. 29 Por. tame, s. 215. 30 Por. tame. 31 Tame. 32 Por. L. Brunschvicg: La vie religieuse, ,,Revue de Métaphysique et de Morale" 1900, T. 8, s. 58. 33 Por. tame, s. 9. wszechwiata i zarazem trzy drogi, poprzez które realizuje si duchowe ycie ludzkoci. Brunschvicg zaznacza: ,,(...) prawda, pikno, moralno, oto jest potrójny znak, jaki umysl ludzki, w toku swego duchowego postpu nadaje wszechwiatowi, oto jest jednoczenie potrójny kierunek, który wyznacza on swemu dzialaniu"34. Kategoria intuicji moe by zatem odniesiona do filozofii Brunschvicga w tym jej znaczeniu, które nastpujco sformulowal M.A. Krpiec: ,,ogld niedyskursywny, doglbny, wstpny w stosunku do dalszego poznania (rozumowania) lub zwieczajcy je"35. W przypadku tej koncepcji mona mówi o ogldzie majcym zwiecza racjonalny wysilek ducha ludzkoci, stanowicym ostateczn syntez, ku której zmierza dokonujcy si na rozmaitych poziomach kultury ruch ducha-umyslu. Naley jednak zaznaczy, e wysilek tak rozumianej intuicji pozostanie ­ zdaniem Brunschvicga ­ nigdy nieosignitym celem, ide regulatywn, prowadzc ludzko w kadym rodzaju jej dzialalnoci. Nieskoczony ruch umyslu, wyraajcy si w syntezie tego, co rozproszone, jest zmierzaniem do zbudowania coraz pelniejszego obrazu rzeczywistoci, pragnieniem osignicia doskonaloci tosamej z absolutn jednoci. Jest to ruch nieskoczony, ze wzgldu na ograniczenie czlowieka przez aktualno rzeczywistoci, w której egzystuje. Skoczono ludzkiego umyslu, spowodowana wystpowaniem w czlowieku nieusuwalnego pierwiastka materialnego, sprawia, e ludzko nie jest w stanie ostatecznie pokona dualizmu ducha i materii, by dotrze do absolutnej duchowej jednoci. 4. Zakoczenie W koncepcji filozoficznej Leona Brunschvicga mona wskaza dwa wspólistniejce i wzajemnie uzupelniajce si typy refleksji: jedn ­ problemow, wyznaczajc zaloenia systemu krytycznego idealizmu Brunschvicga, i drug ­ historyczno-krytyczn, stanowic realizacj zaloe filozoficznych przyjtych w wyniku podjcia refleksji problemowej. Analogicznie do tego rozrónienia mona na gruncie omawianej koncepcji wskaza dwa sposoby rozumienia pojcia intuicji. Pierwszy sposób wie si z badaniami historycznymi Brunschvicga. Tu intuicja jest rozpatrywana jako jedno z poj filozoficznych. Zaistniale w dziejach kultury przeksztalcenia jego znaczenia oraz sposobu zastosowania go s w tym ujciu przejawem postpu wiadomoci i rozwoju ducha-umyslu, które Tame, s. 7. M.A. Krpiec, Intuicja, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A. Krpiec, A. Maryniarczyk, t. 4, Lublin 2003, s. 897. maj tu by ostatecznym celem bada filozoficznych. Analiza pojcia intuicji ­ jak i innych poj funkcjonujcych w dziejach kultury ­ to rodek majcy doprowadzi do tego nadrzdnego celu. Drugi ze sposobów rozumienia pojcia intuicji moliwy do zastosowania w odniesieniu do koncepcji autora La modalité du jugement wie si z podwalinami jego systemu, dajcymi podstawy prowadzonym przeze badaniom historyczno-krytycznym. Tu nieskoczony ruch ducha-umyslu pojmowany jest jako zmierzajcy ku jednoci. Intuicja bylaby zatem zwieczeniem dokonujcego si w dziejach i przebiegajcego równolegle na rónych ­ pozornie od siebie odleglych, a w rzeczywistoci wspólistniejcych ­ plaszczyznach procesu rozwoju ducha, procesu poznawania i zmierzania ku jednoci na drodze intelektualnego rozwoju. Drugi sposób jest oczywicie nadrzdny wobec pierwszego, który mona w zasadzie sprowadzi do jednej z prób realizacji uprzednio przyjtych zaloe. Jedno, ku której zmierza kady aspekt kultury, jest bowiem nadrzdna wobec wszystkiego innego, mimo e wyznaczony przez immanentn zasad ducha ruch ku jednoci nie moe ostatecznie by urzeczywistniony. Stanowi nierealizowalny do koca cel, ide regulatywn, której ­ cho to nieuwiadomione ­ podporzdkowana jest kada ludzka dzialalno. ,,Un ou Unique, toujours un maximum"36 ­ zapisal w swym notesie w 1942 roku Leon Brunschvicg. To stwierdzenie, stanowice motto niniejszych rozwaa, niezwykle trafnie je podsumowuje, wskazujc take kierunek nieustajcych ludzkich de. Streszczenie Idealizm krytyczny Leona Brunschvicga (18691944) stanowi polczenie dwóch aspektów: problemowego, wyznaczajcego podstawy systemu, oraz historycznego, stanowicego realizacj systemowych zaloe. Celem niniejszego artykulu jest odniesienie problemu intuicji do wskazanych wyej dwóch aspektów filozofii Brunschvicga. W pierwszej kolejnoci problem jest omawiany w kontekcie bada historyczno-krytycznych francuskiego filozofa. W dalszej czci artykulu pojcie intuicji zostalo natomiast wpisane w ramy systemu filozoficznego, którego realizacj stanowi badania historyczne. ,,Jedno lub Jedyne, zawsze maksimum". http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Problem intuicji w filozofii Leona Brunschvicga

Download PDF
11 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/problem-intuicji-w-filozofii-leona-brunschvicga-lph8E1E4rb

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0003
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0003 Un ou Unique, toujours un maximum1 Leon Brunschvicg Slowa kluczowe: intuicja, L. Brunschvicg, idealizm krytyczny, neokrytycyzm francuski 1. Idealizm krytyczny Leona Brunschvicga Filozofia Leona Brunschvicga (18691944) jest czsto przedstawiana jako refleksja nad filozofi nauki, analizowan z perspektywy historycznej. Z czego to wynika? Otó francuski filozof jest najbardziej znany ze swoich trzech prac, powiconych kolejno dziejom filozofii matematyki (Les étapes de la philosophie mathématique, 1912), przyrodoznawstwa (L'expérience humaine et la causalité physique, 1922) oraz filozofii rozpatrywanej przez pryzmat dokonujcego si w jej ramach postpu wiadomoci (Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale, 1927). Prace te rzeczywicie s powicone dziejom poszczególnych dyscyplin poznania naukowego. S to obszerne syntezy historyczne, na stronach których Brunschvicg przedstawia subiektywn wizj przejawiajcego si w toku rozwoju poszczególnych dyscyplin naukowych postpu ludzkiego umyslu. Sprowadzanie caloci koncepcji Brunschvicga do analiz dziejów nauki jest jednak znacznym uproszczeniem. Naley bowiem podkreli, e zagadnienie rozwoju wiedzy naukowej stanowi dla francuskiego filozofa tylko jeden ­ cho niewtpliwie bardzo istotny ­ z interesujcych go obszarów problemowych. L. Brunschvicg, Agenda retrouvé 1892 et 1942, Paris 1948, s. 67. W wielu pracach Brunschvicga znajdziemy jednak take analizy powicone problematyce religii, sztuki, moralnoci czy te ycia spolecznego i politycznego. Trzeba take zaznaczy, e refleksja nad dziejami nauki stanowi jeden z kolejnych etapów realizacji projektu filozoficznego, którego ramy Brunschvicg zarysowal ju w swojej rozprawie doktorskiej zatytulowanej La modalité du jugement (1987). Rozwaania nad histori nauki nie s zatem jedynym obszarem dzialalnoci filozoficznej Francuza i naley je interpretowa w szerszej perspektywie wyznaczonej przez zaloenia jego systemu filozoficznego. Na stronach wspomnianej wyej dysertacji powiconej problemowi modalnoci sdów Brunschvicg jasno okrela swoje stanowisko filozoficzne, obierajc za punkt wyjcia problem sporu midzy realizmem a idealizmem, a nastpnie rozwaajc relacj zachodzc midzy wiatem a ludzkim umyslem. Rozwaania te prowadz filozofa do stwierdzenia nieusuwalnego dualizmu bytu i myli, czego konsekwencj jest teza, zgodnie z któr treci wiadomoci s jedyn rzeczywistoci bezporednio dostpn czlowiekowi. Brunschvicg stwierdza: ,,(...) poznanie ustanawia wiat bdcy wiatem dla nas. Poza nim nie ma niczego; rzecz, która bylaby poza zasigiem poznania, bylaby z definicji nieosigalna, niemoliwa do okrelenia, co oznacza, e dla nas bylaby równoznaczna z nicoci"2. W ten sposób ograniczajc obszar danej czlowiekowi rzeczywistoci, Brunschvicg definiuje jednoczenie filozofi jako teori poznania, wytyczajc tym samym kierunek dalszej drogi swych bada. Swoj koncepcj okrela ­ nawizujc do Immanuela Kanta ­ mianem idealizmu krytycznego3. Jej celem ma by dotarcie do odkrycia rozumnej, obiektywnej podstawy ­ ducha-umyslu (esprit) ­ lecego u podstaw wszystkich kierunków rozwoju zmiennej rzeczywistoci kulturowej. rodkiem, dziki któremu tak okrelony cel ma by zrealizowany, jest refleksja nad treciami wiadomoci obiektywizowanymi w toku rozwoju poszczególnych obszarów ludzkiej aktywnoci ­ midzy innymi nauki, sztuki, nakazów etycznych czy wierze religijnych. W nich bowiem ta racjonalna podstawa si przejawia i tylko one daj do niej dostp. Jak zostalo zasygnalizowane, uznanie epistemologii za centraln dyscyplin filozoficzn idzie w tej koncepcji w parze z refleksj nad dziejowym charakterem rozwoju kultury. Francuski filozof posluguje si w swoich badaniach wypracowan przez siebie metod historyczno-krytyczn4, opierajc si na L. Brunschvicg, La modalité du jugement, Paris 1964, s. 2. Por. L. Brunschvicg, Avant-propos, w: tene, L'idéalisme contemporain, Paris 1905, s. 23, a take A. Lalande, Vocabulaire technique et critique de la philosophie, Paris 1968, s. 440. 4 Leon Brunschvicg nie poslugiwal si pojciem ,,metoda historyczno-krytyczna", zostalo ono ukute przez interpretatorów jego filozofii. Warto jednak zaznaczy, e wielokrotnie przedstawial zaloenia fundujce swoj koncepcj historii oraz relacji historia-rozum, na bazie której przekonaniu, zgodnie z którym jedynie konkretne akty wiadomoci zarejestrowane w dziejach mog by ródlem wiedzy o zasadach rzdzcych ludzkim poznaniem. Dzieje poznania s bowiem, jak niejednokrotnie podkrela Brunschvicg, obrazem zmaga ludzkiego umyslu z obiektywn rzeczywistoci. Jako konkluzj tego wtku rozwaa warto zacytowa trafn uwag Boleslawa Gaweckiego, który pisze: (...) historia zdarze nie moe by, oczywicie, uwaana za filozofi, ale Brunschvicgowi wcale nie o tak histori chodzi; jego zajmuje historia idei, on chcialby poj natur umyslu, tworzcego te idee w celu ujcia wiata. W tym rozumieniu metoda historyczno-krytyczna jest metod filozoficzn par excellence5. System idealizmu krytycznego sformulowany przez Brunschvicga lczy zatem dwa aspekty: problemowy oraz historyczny. Drugi (historyczny), którego realizacj stanowi obszerne prace historyczne, rozpatrujce dzieje poszczególnych obszarów ludzkiej dzialalnoci, jest w pelni podporzdkowany pierwszemu (problemowemu), tworzcemu filozoficzne ramy, w odniesieniu do których naley interpretowa cal twórczo Leona Brunschvicga. Zasadniczy dla niniejszego artykulu problem intuicji zostanie odniesiony do wskazanych wyej dwóch aspektów filozofii Brunschvicga. W pierwszej kolejnoci problem ten zostanie omówiony w kontekcie bada historyczno-krytycznych autora La modalité du jugement. W dalszej czci artykulu pojcie intuicji zostanie natomiast wpisane w ramy systemu filozoficznego, którego realizacj stanowi badania historyczne. 2. Problem intuicji a badania historyczno-krytyczne Problem intuicji rozwaany w perspektywie analiz historyczno-krytycznych pojawia si w ksikach Brunschvicga kilkakrotnie i w rozmaitych kontekstach. Filozof odnosil si midzy innymi do najpopularniejszej koncepcji intuzbudowal metod filozoficzn. Poslugiwal si ni w kolejnych pracach, stanowicych polczenie syntetycznego obrazu dziejów rozwoju kultury z podejciem analitycznym, koncentrujcym si na problemach kluczowych dla badanych dziedzin rozwoju ycia ducha. Z perspektywy rozwaa nad metod filozoficzn Brunschvicga szczególnie ciekawym tekstem jest zapis zebrania Société Française de Philosophie z 31 maja 1923 roku, podczas którego Brunschvicg wyglosil referat dotyczcy zwizków historii i filozofii, a nastpnie wzil udzial w dyskusji nad przedstawion problematyk (mierzc si take z zarzutami kierowanymi wzgldem stosowanej przez niego metody). Por. Histoire et philosophie. Séance du 31 mai 1923, ,,Bulletin de la Société Française de Philosophie" 1923, nr 5, s. 145172. 5 B. Gawecki, Sprawozdania (L. Brunschvicg. L'expérience humaine et la causalité physique, Paris 1922), ,,Kwartalnik Filozoficzny" 1926, T. IV, z. 3, s. 372. icji, jaka powstala na gruncie filozofii przelomu XIX i XX wieku ­ kiedy yl i tworzyl take sam Brunschvicg ­ mianowicie do koncepcji Henriego Bergsona (18591941). Nie byl to jednak dla niego jedyny punkt odniesienia w zakresie tej problematyki. Zagadnienie intuicji bylo przez Brunschvicga rozwaane w kontekcie analiz historycznofilozoficznych ­ tak w ujciu przekrojowym (co umoliwilo mu wskazanie wieloznacznoci pojcia intuicji oraz wieloaspektowoci bada, jakie wi si z t problematyk), jak i przy okazji analiz powiconych poszczególnym koncepcjom filozoficznym. Rozwaania dotyczce zagadnienia intuicji, formulowane w rónych okresach twórczoci Brunschvicga, znajdziemy na przyklad w ksice Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale, dwutomowej analizie dziejów filozofii zachodniej6. Innym interesujcym ródlem jest artykul powicony analizie wspólczesnego sposobu rozumienia pojcia intuicji w odniesieniu do filozofii matematyki, który ukazal si w 1911 roku na lamach kwartalnika ,,Revue de Métaphysique et de Morale"7. Brunschvicg podejmuje w nim nie tylko problem wskazany w tytule, ale take kwesti historycznego ksztaltowania si pojcia intuicji, wykazujc zloono pojcia oraz szeroki zakres jego obowizywania. Co ciekawe, artykul ten stal si póniej podstaw dla rozdzialu ksiki powiconej postpowi wiadomoci dokonujcemu si na gruncie filozofii matematyki8. Warto take zaznaczy, e w pracy Les étapes de la philosophie mathématique ­ bo o niej mowa ­ znajdziemy równie inne analizy dotyczce obecnoci zagadnienia intuicji w rozwaaniach nad matematyk, midzy innymi w odniesieniu do Spinozy i Kartezjusza9. W analizach problemu intuicji w ujciu Bergsona, starszego od Brunschvicga dokladnie o dekad, autor La modalité du jugement zwraca uwag przede wszystkim na miejsce tej koncepcji we francuskiej tradycji filozoficznej. Rozdzial ksiki Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale zatytulowany ,,L'intuition bergsonienne" (,,Intuicja Bergsonowska") rozpoczynaj rozwaania powicone problematyce przypadkowoci i wolnoci. Brunschvicg wychodzi tu od filozofii A.A. Cournota, pokazujc, w jaki sposób sformulowana przez niego filozofia nauki (w tym midzy innymi podzial na 6 W kontekcie analizowanego problemu szczególnie interesujcy jest tom drugi, w którym Brunschvicg zawarl analizy intuicjonizmu Bergsona, odnoszc go do szerokiego kontekstu historycznofilozoficznego ­ zarówno myli francuskiej, jak i szerzej, europejskiej. Por. L. Brunschvicg, Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale, t. 2, Paris 1927, s. 640689. 7 Por. L. Brunschvicg, La notion moderne de l'intuition et la philosophie des mathématiques, ,,Revue de Métaphysique et de Morale" 1911, nr 2, s. 145176. 8 Por. L. Brunschvicg, Les étapes de la philosophie mathématique, Paris 1912, s. 427459. 9 Por. tame, s. 139141. filozofi nauki idealnej oraz filozofi nauki pozytywnej10) zostala przeksztalcona w filozofi wiadomoci przez Emile'a Boutroux11. To kolejny etap, wychodzc od którego: mona powiedzie, e filozofia nauki i filozofia historii przestaj zaslania przed czlowiekiem wiedz naukow i proces dziejowy. Zadanie filozofii nie polega dluej na wysilku wyobrani lub uogólnieniach, majcych wykroczy poza, jeli nie naprzeciw realnoci, by okreli j z góry; ma ona przede wszystkim rozproszy widma, które ten ideal mógl podsyca, ma odnajdywa i lczy to, co ksztaltuje swoisto i oryginalno rzeczywistoci: ten program, prosty i (...) umiarkowany, zaaplikowany przez pana Bergsona do problemu wiadomoci, odwieyl jednak jego metod oraz przeslanie12. Po nakreleniu linii rozwoju filozofii i ­ by uy terminologii charakterystycznej dla Brunschvicga ­ postpu ducha-umyslu oraz umiejscowieniu w niej koncepcji Bergsona, autor La modalité du jugement przeprowadza dalsze analizy tej doktryny. Uwzgldnia tu najistotniejsze dla koncepcji Bergsona pojcia i dziela oraz sytuuje badan doktryn w bogatym kontekcie filozoficzno-problemowym, szerszym ni wstpne uwagi podejmujce problematyk rozwoju filozofii francuskiej. Znajc teorie filozoficzne Brunschvicga i Bergsona trudno oczekiwa czego innego. W przypadku tych dwóch filozofów nie mona mówi o wzajemnej ani nawet jednostronnej pozytywnej inspiracji, ze wzgldu na to, e koncepcje filozoficzne Brunschvicga i Bergsona znaczco si od siebie róni. Filozofowie przyjmuj odmienne zaloenia, róni ich take stosunek do tradycji filozoficznej. O ile Brunschvicga mona zaliczy do nurtu filozofii neokrytycystycznej13, to w calym nastawieniu filozoficznym Bergsona odnajdzie- Por. L. Brunschvicg, Le progrès de la conscience dans la philosophie occidentale..., s. 646. 11 Brunschvicg, analizujc dokonujc si tu transformacj sposobu rozumienia filozofii, pisze: ,,Od Cournota do Boutroux dokonal si ostateczny postp", tame. 12 Tame, s. 648. 13 Filozofia Brunschvicga bywa rozmaicie klasyfikowana, kwestia jej przynalenoci do neokrytycyzmu (czy te neokantyzmu) jest dyskutowana, cho naley zaakcentowa, e wród komentatorów nie budz wtpliwoci kantowskie inspiracje Brunschvicga. Rozwaanie tej kwestii wykracza poza ramy artykulu, zaznacz jedynie, e uznaj filozofi Brunschvicga za wpisujc si we francuski ruch neokrytycystyczny i w pelni zgadzam si z opini Massima Ferrariego, który nastpujco okrela znaczenie koncepcji autora La modalité du jugement dla wspólczesnej filozofii francuskiej: ,,To w szczególnoci z nazwiskiem Brunschvicga wie si by moe najbardziej znaczcy rozdzial dowiadczenia francuskiego neokrytycyzmu, przede wszystkim dziki nowej równowadze, jak osignl (...) midzy autonomi ducha a refleksj nad naukami i innymi dziedzinami wiedzy", M. Ferrari, Retour á Kant. Introduction au néokantisme, trad. T. Loisel, Paris 2001, s. 152. my odrzucenie kantowskiej optyki14. Naley zaznaczy, e w tym przypadku stosunek do kantyzmu nie jest problemem interesujcym jedynie dla historyka filozofii. Determinuje on bowiem wybór perspektywy teoriopoznawczej, co w przypadku tych dwóch koncepcji filozoficznych jest sprawa fundamentaln. Inspirowany transcendentalizmem Kanta, idealizm krytyczny Brunschvicga, akcentujcy granice moliwoci ludzkiego poznania i koncentrujcy si na analizie sdów, zupelnie rozmija si z intuicjonizmem Bergsona. Bergsonowska koncepcja, uznajca bezdyskusyjn wyszo intuicyjnego wgldu nad analiz intelektualn, jest z kolei sprzeczna z zaloeniami racjonalistycznej filozofii Brunschvicga. Frédéric Worms, analizujc relacj BergsonBrunschvicg, pokazuje, jak bardzo rónili si ci dwaj filozofowie, tworzcy w tym samym czasie i funkcjonujcy w tym samym rodowisku filozoficznym15. Cho obydwaj wychodz od problemu poznajcego umyslu (esprit), to podaj w zupelnie odmiennych kierunkach. Worms, próbujc zdefiniowa rodzaj pknicia (rupture), które podzielilo koncepcje obu znaczcych postaci francuskiej sceny filozoficznej przelomu XIX i XX wieku, okrela koncepcj Bergsona mianem ,,filozofii wiadomoci" (philosophie ,,de la conscience"), Brunschvicga natomiast ­ ,,filozofii pojcia" (philosophie ,,du concept")16. Naley w tym miejscu zaznaczy, e sam Brunschvicg w pewnym sensie legitymizuje taki podzial, dystansujc si od tak zwanej ,,nowej filozofii" i zdecydowanie sytuujc swoje pogldy filozoficzne po stronie ,,intelektualizmu"17. Problem intuicji w sformulowaniu bergsonowskim nie jest jedynym podejmowanym przez Brunschvicga. Poza wspomnianymi ju rozwaaniami z zakresu filozofii matematyki, analizuje on t kwesti take midzy innymi w odniesieniu do koncepcji religii Pascala18, w kontekcie socjologii religii H. Taine'a19 Jak wykazuje Barbara Skarga, krytyka kantowskiego transcendentalizmu ley niejako u podstaw filozofii Bergsona, przenikajc kady jej element. Por. B. Skarga, Zludzenie transcendentalizmu, w: ta, Czas i trwanie. Studia o Bergsonie, Warszawa 1982, s. 729. 15 Por. F. Worms, La philosophie en France au XXe siècle. Moments, Paris 2009, s. 3164. 16 Por. tame, s. 44. 17 W tym kontekcie warto zwróci uwag na artykul Brunschvicga La philosophie nouvelle et l'intellectualisme (opublikowany w 1901 roku na lamach ,,Revue de Métaphysique et de Morale"), napisany w odpowiedzi na artykul zwolennika filozofii Bergsona, okrelajcego j mianem ,,nowej filozofii" ­ Edouarda Le Roy (Un positivisme nouveau, tekst wygloszony na zebraniu Société Française de Philosophie w dniu 28 lutego 1901, opublikowany na lamach ,,Revue de Métaphysique et de Morale" w 1901 roku). Por. L. Brunschvicg, La philosophie nouvelle et l'intellectualisme, ,,Revue de Métaphysique et de Morale" 1901, nr 9, s. 433478. 18 Por. L. Brunschvicg, La notion moderne de l'intuition et la philosophie des mathématiques..., s. 147. 19 Por. tame, s. 147148. i A. Comte'a20 ­ przeciwstawiajc XVIII-wieczny racjonalizm intuicjonizmowi XIX wieku21. W historycznych pracach Brunschvicga przejawia si jasna wiadomo zloonoci i wieloznacznoci problemu intuicji oraz wieloci przeksztalce znaczenia tego pojcia w dziejach filozofii. A nawet co wicej ­ przekonanie, e specyfika zjawiska, o jakim mówimy, sprawia, e wymyka si ono wszelkim stalym kategoriom i jednolitym próbom opisu: ,,Intuicja (...) przez sw natur nie daje si nam precyzyjnie scharakteryzowa, tak by pozwalalo to zdefiniowa j tylko raz (...). ...trzeba poda za wolnoci jej rytmu i zadziwiajc rozlegloci jej zmian"22. Chcc odpowiedzie na pytanie, czym jest intuicja, nalealoby zatem nieustajco ledzi rozmaite jej formy i analizowa przeksztalcenia. Celem rozwaa historyczno-krytycznych nie jest jednak analiza dziejów ksztaltowania si poszczególnych poj filozoficznych. Nie jest nim take doglbne badanie koncepcji filozoficznych. Jak bowiem trafnie zauwaa Frédéric Worms: ,,Brunschvicg pozwala sobie (...) na histori nie tylko krytyczn, ale i normatywn nauk i doktryn filozoficznych, czasami zapominajc o wlaciwych im problemach, by usytuowa je hierarchicznie w ogólnym pochodzie ludzkiego ducha"23. Dla Brunschvicga najistotniejsze jest pokazanie wewntrznych zwizków zachodzcych w dziejach rozwoju ludzkiej wiedzy. Wystpujce w nich koncepcje, problemy i pojcia stanowi w jego ujciu jedynie przejawy fundujcej je racjonalnoci. Jak jest ona moliwa? Oto zasadnicze pytanie, które stawia Brunschvicg, a któremu podporzdkowane s prowadzone przez niego badania historyczno-krytyczne, take w odniesieniu do problemu intuicji. 3. Postp jako immanentna zasada ducha a pojcie intuicji Pojcie intuicji jest przez Brunschvicga uywane i analizowane explicite jedynie w kontekcie rozwaa historyczno-problemowych, jako kategoria znaczca dla badanych przeze koncepcji filozoficznych. W tych pracach, w których okrela kierunek wlasnych bada, pojcie intuicji nie pojawia si jako istotna kategoria. Jednak to, e kategoria intuicji nie naley do kluczowych poj, którymi Brunschvicg posluguje si w swoich pracach, nie oznacza, e nie mona jej rozpatrywa jako istotnego punktu odniesienia jego doktryny. Jak bowiem Por. tame. Por. tame, s. 148. Por. tame, s. 146. F. Worms, La philosophie en France au XXe siècle..., s. 49. bd chciala pokaza w tej czci artykulu, uycie pojcia intuicji w stosunku do projektu filozoficznego Brunschvicga jest zasadne i ­ co szczególnie ciekawe ­ umoliwia analiz istotnego aspektu jego filozofii, jakim jest pytanie o cel i sens dokonujcego si w toku rozwoju ludzkoci postpu ducha-umyslu (esprit), przejawiajcego si w wytworach kultury. Uyteczno wykorzystania pojcia intuicji w analizach koncepcji Leona Brunschvicga sygnalizuje Marcel Deschoux, który w obszernej monografii powiconej filozofii autora La modalité du jugement zauwaa, e mona uy tej kategorii na oznaczenie wysilku abstrakcji podejmowanego przez poznajcy umysl, by wznosi si od rzeczy ku jednoci24. W tym kontekcie Deschoux uywa dwóch poj ­ slów-kluczy, które pozwalaj mu doprecyzowa sposób rozumienia przez niego pojcia intuicji, tak by moliwe bylo odniesienie go do filozofii Brunschvicga. Pierwsze ­ to ,,wiatlo" (lumière), drugie natomiast ­ ,,czysto" (pureté). Deschoux pisze: ,,wiatlo to cigly ruch, to nieprzerwane rozblyskiwanie jasnoci; oto polczenie ruchu i wiatloci"25. Dalej za stwierdza: ,,wiatlo, to take czysto (...), duchowa przejrzysto, doskonala szczero, bezporednia zgoda ducha na to, co pojmuje; oto czym jest czysto"26. Nie chodzi tu o takie rozumienie ,,wiatla" czy ,,czystoci", które zblialoby nas w jakikolwiek sposób do mistycyzmu czy dowolnej wersji irracjonalizmu. Wszak koncepcja Brunschvicga jest na wskro racjonalna ­ wyrasta z potrzeby okrelenia warunków moliwoci racjonalnej podstawy wiedzy i wszelkich zjawisk kulturowych, z potrzeby zbadania poznajcego ducha-umyslu (esprit) na drodze analizy przejawów ludzkiej dzialalnoci realizowanych w formie sdów intelektualnych. Zaklada zatem, e kultura ma racjonaln podstaw oraz e ufundowana jest na jej nieustajcym ruchu. Zaklada jednak take co wicej: e ruch ducha lecy u podstaw wszelkiej dzialalnoci czlowieka ma staly kierunek, dziki czemu moemy okreli go mianem postpu. Zdaniem Leona Brunschvicga istnieje bowiem mechanizm nadajcy duchowi ludzkoci kierunek rozwoju. Kierunkiem tym jest jedno, ku której zmierza kada dziedzina dzialalnoci intelektualnej, poczynajc od wyraajcej si w tworzeniu najprostszych sdów. Funkcja jednoci, stanowica istot sdu, wyznacza fundamentalny mechanizm przewodzcy kadej dzialalnoci intelektualnej. W sdach przejawia si aktywno zmierzajcego ku jednoci ducha-umyslu, tworzcego ludzk wiedz. Jako najwysza regula wyznaczajca kierunek rozwoju umyslu, jedno przejawia si wic zarówno w poszczególnych sdach, jak i w dziejach ludzkiej myli. Naley zaznaczy, Por. M. Deschoux, La philosophie de Léon Brunschvicg, Paris 1949, s. 214215. Tame, s. 214. Tame. e Brunschvicg niejednokrotnie zwraca uwag, i midzy tez o zmierzaniu ku absolutnej jednoci i twierdzeniem o wolnoci ducha nie ma sprzecznoci, gdy okrelenie ruchu, zgodnie z którym postpuje rozwój duchowy, nie jest wynikiem dzialania zewntrznego wobec ducha, ale jego immanentn zasad27. W odniesieniu do tego immanentnego ruchu ku jednoci naley rozumie pojcia przywolane przez Marcela Deschoux. ,,wiatlo" inteligencji i ,,czysto" wiadomoci28, rozum pokonujcy kolejne etapy na drodze ku calkowitemu przelamaniu swoich ogranicze ­ oto znaczenie pojcia intuicji, które mona odnie do filozofii Brunschvicga. Deschoux podkrela, e intuicja Brunschvicga znaczco róni si od Bergsonowskiej ­ nie uywa bowiem symboli ani obrazów rzeczywistoci29. Zblia si raczej do intuicji w ujciu Platona ­ tak jak u twórcy teorii idei, jest bowiem antypoetycka (anti-poétique)30. O tym rodzaju intuicyjnego ogldu, o który tu chodzi, mona bowiem mówi tylko w jednym, stanowicym immanentny cel ducha przypadku: ,,«Jasno», doskonala czysto istniej jedynie na tym poziomie, na którym symbole s rozproszone i gdzie dowiadczenie matematyczne lczy si z dowiadczeniem religijnym"31. I rzeczywicie, potwierdzenie istnienia tej nadrzdnej jednoci determinujcej wszelk ludzk aktywno duchow Brunschvicg odnajduje dzielach tworzonych przez ludzko zarówno na gruncie nauki, jak i sztuki czy moralnoci32. Dziela sztuki, odkrycia naukowe i rozwój moralnoci s jego zdaniem rezultatem trzech moliwych sposobów odnoszenia si czlowieka do wiata. Te moliwe relacje (poznawcz, kontemplatywn, której efektem s dzialania artystyczne, oraz sprawcz, majc na celu przeksztalcenie wiata zewntrznego) odzwierciedlaj trzy idee ­ prawdy, pikna i dobra ­ które umysl, w toku swojego rozwoju, wydobywa z rzeczywistoci, nadajc poszczególnym jej elementom jedno, porzdek i harmoni. Za pomoc tych idei duch sprowadza wielo i rónorodno do jednoci. Wprowadza porzdek, dziki któremu kady element wszechwiata zostaje zwizany z jego caloci i staje si konieczn czci systemu33. Prawda, pikno i dobro nie tylko wprowadzaj porzdek w chaos wiata zjawisk, ale take wyznaczaj kierunek nieskoczonego ruchu ducha. Poznanie, kontemplacja i przeksztalcanie tego, co zewntrzne, to zatem, zgodnie z omawian koncepcj, trzy sposoby nastawienia czlowieka wobec Por. tame, s. 194. Por. tame, s. 214. 29 Por. tame, s. 215. 30 Por. tame. 31 Tame. 32 Por. L. Brunschvicg: La vie religieuse, ,,Revue de Métaphysique et de Morale" 1900, T. 8, s. 58. 33 Por. tame, s. 9. wszechwiata i zarazem trzy drogi, poprzez które realizuje si duchowe ycie ludzkoci. Brunschvicg zaznacza: ,,(...) prawda, pikno, moralno, oto jest potrójny znak, jaki umysl ludzki, w toku swego duchowego postpu nadaje wszechwiatowi, oto jest jednoczenie potrójny kierunek, który wyznacza on swemu dzialaniu"34. Kategoria intuicji moe by zatem odniesiona do filozofii Brunschvicga w tym jej znaczeniu, które nastpujco sformulowal M.A. Krpiec: ,,ogld niedyskursywny, doglbny, wstpny w stosunku do dalszego poznania (rozumowania) lub zwieczajcy je"35. W przypadku tej koncepcji mona mówi o ogldzie majcym zwiecza racjonalny wysilek ducha ludzkoci, stanowicym ostateczn syntez, ku której zmierza dokonujcy si na rozmaitych poziomach kultury ruch ducha-umyslu. Naley jednak zaznaczy, e wysilek tak rozumianej intuicji pozostanie ­ zdaniem Brunschvicga ­ nigdy nieosignitym celem, ide regulatywn, prowadzc ludzko w kadym rodzaju jej dzialalnoci. Nieskoczony ruch umyslu, wyraajcy si w syntezie tego, co rozproszone, jest zmierzaniem do zbudowania coraz pelniejszego obrazu rzeczywistoci, pragnieniem osignicia doskonaloci tosamej z absolutn jednoci. Jest to ruch nieskoczony, ze wzgldu na ograniczenie czlowieka przez aktualno rzeczywistoci, w której egzystuje. Skoczono ludzkiego umyslu, spowodowana wystpowaniem w czlowieku nieusuwalnego pierwiastka materialnego, sprawia, e ludzko nie jest w stanie ostatecznie pokona dualizmu ducha i materii, by dotrze do absolutnej duchowej jednoci. 4. Zakoczenie W koncepcji filozoficznej Leona Brunschvicga mona wskaza dwa wspólistniejce i wzajemnie uzupelniajce si typy refleksji: jedn ­ problemow, wyznaczajc zaloenia systemu krytycznego idealizmu Brunschvicga, i drug ­ historyczno-krytyczn, stanowic realizacj zaloe filozoficznych przyjtych w wyniku podjcia refleksji problemowej. Analogicznie do tego rozrónienia mona na gruncie omawianej koncepcji wskaza dwa sposoby rozumienia pojcia intuicji. Pierwszy sposób wie si z badaniami historycznymi Brunschvicga. Tu intuicja jest rozpatrywana jako jedno z poj filozoficznych. Zaistniale w dziejach kultury przeksztalcenia jego znaczenia oraz sposobu zastosowania go s w tym ujciu przejawem postpu wiadomoci i rozwoju ducha-umyslu, które Tame, s. 7. M.A. Krpiec, Intuicja, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A. Krpiec, A. Maryniarczyk, t. 4, Lublin 2003, s. 897. maj tu by ostatecznym celem bada filozoficznych. Analiza pojcia intuicji ­ jak i innych poj funkcjonujcych w dziejach kultury ­ to rodek majcy doprowadzi do tego nadrzdnego celu. Drugi ze sposobów rozumienia pojcia intuicji moliwy do zastosowania w odniesieniu do koncepcji autora La modalité du jugement wie si z podwalinami jego systemu, dajcymi podstawy prowadzonym przeze badaniom historyczno-krytycznym. Tu nieskoczony ruch ducha-umyslu pojmowany jest jako zmierzajcy ku jednoci. Intuicja bylaby zatem zwieczeniem dokonujcego si w dziejach i przebiegajcego równolegle na rónych ­ pozornie od siebie odleglych, a w rzeczywistoci wspólistniejcych ­ plaszczyznach procesu rozwoju ducha, procesu poznawania i zmierzania ku jednoci na drodze intelektualnego rozwoju. Drugi sposób jest oczywicie nadrzdny wobec pierwszego, który mona w zasadzie sprowadzi do jednej z prób realizacji uprzednio przyjtych zaloe. Jedno, ku której zmierza kady aspekt kultury, jest bowiem nadrzdna wobec wszystkiego innego, mimo e wyznaczony przez immanentn zasad ducha ruch ku jednoci nie moe ostatecznie by urzeczywistniony. Stanowi nierealizowalny do koca cel, ide regulatywn, której ­ cho to nieuwiadomione ­ podporzdkowana jest kada ludzka dzialalno. ,,Un ou Unique, toujours un maximum"36 ­ zapisal w swym notesie w 1942 roku Leon Brunschvicg. To stwierdzenie, stanowice motto niniejszych rozwaa, niezwykle trafnie je podsumowuje, wskazujc take kierunek nieustajcych ludzkich de. Streszczenie Idealizm krytyczny Leona Brunschvicga (18691944) stanowi polczenie dwóch aspektów: problemowego, wyznaczajcego podstawy systemu, oraz historycznego, stanowicego realizacj systemowych zaloe. Celem niniejszego artykulu jest odniesienie problemu intuicji do wskazanych wyej dwóch aspektów filozofii Brunschvicga. W pierwszej kolejnoci problem jest omawiany w kontekcie bada historyczno-krytycznych francuskiego filozofa. W dalszej czci artykulu pojcie intuicji zostalo natomiast wpisane w ramy systemu filozoficznego, którego realizacj stanowi badania historyczne. ,,Jedno lub Jedyne, zawsze maksimum".

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.