Nicolaia Hartmanna projekt syntezy dyskursu i intuicji

Alicja Pietras

doi:10.2478/pfns-2013-0005

Nicolaia Hartmanna projekt syntezy dyskursu i intuicji

Pietras, Alicja 2013-03-01 00:00:00 Przegld Filozoficzny Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 12301493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0005 Slowa kluczowe: intuicja, mylenie, neokantyzm, fenomenologia, N. Hartmann Nicolai Hartmann dal si pozna jako filozof, który w kadej koncepcji filozoficznej szuka przede wszystkim prawdziwych rozpozna. Jest to nieunikniona konsekwencja tkwicego u podstaw jego mylenia przekonania, które najprociej mona by odda w taki sposób: nie ma, nigdy nie bylo i najprawdopodobniej nigdy nie bdzie filozofa, który nie popelnialby nigdy adnego bldu, lecz take nie ma, nie bylo i nigdy nie bdzie filozofa, który by we wszystkim si mylil. Od kadego mona si czego nauczy. Talent filozoficzny polega na umiejtnoci odnajdywania prawdziwych rozpozna i oczyszczania ich z towarzyszcych im spekulatywnych bldów. Tym, co niewtpliwie moe nam tutaj sluy pomoc, jest wiedza na temat historii filozofii, glboka znajomo najróniejszych koncepcji i systemów filozoficznych, pozwalajca zestawia je ze sob zarówno pod ktem tkwicych w nich podobiestw, jak i rónic. Wystarczy przyjrze si strukturze jednego z glównych dziel Hartmanna mam na myli jego Zarys metafizyki poznania1 by przekona si, e filozof ten swoje wlasne analizy problemu poznania umieszcza w kontekcie najróniejszych zaistnialych w historii filozofii propozycji jego rozwizania. Warto analiz Hartmannowskich tkwi ju choby w tym, e nie tylko przedstawia on najróniejsze stanowiska, ale stara si wydoby z nich to, co uwaa za trafne, i oddzieli to od tego, co wtpliwe, lagodzc tym samym wystpujc midzy nimi pierwotn przeciwstawno. Zalet wic metodologicznego postulatu poszukiwania w historii filozofii prawdziwych rozpozna, który wymaga od badacza historii filozofii, by byl zdolny sam rozpoznania 1 N. Hartmann, Zarys metafizyki poznania, przel. E. Drzazgowska, P. Piszczatowski, Warszawa 2007. te powtórzy (musi wic by nie tylko historykiem, lecz take prawdziwym filozofem), pozostaje, i dziki niemu historia pogldów filozoficznych przestaje jawi si jako pole bitwy opozycyjnych i wzajemnie wykluczajcych si stanowisk. Hartmann, opisujc pojawiajce si wczeniej w historii próby godzenia ze sob rónych skrajnych pogldów, sam podejmuje si take podobnej próby w odniesieniu do dwóch dominujcych ówczenie koncepcji filozoficznych dotyczcych problemu poznania, a mianowicie neokantyzmu oraz fenomenologii. Problem opozycyjnoci mylenia (dyskursu) oraz intuicji bdcy glównym tematem niniejszego artykulu zostanie wic przedstawiony w kontekcie pytania o rónice i podobiestwa pomidzy transcendentalizmem neokantystów2 a transcendentalizmem Edmunda Husserla. Hartmann, pozostajc pod wplywem obu tych tradycji mylenia, z koniecznoci dochodzi do pytania o moliwo zlagodzenia ich wzajemnej opozycyjnoci, która, jak si okae, w warstwie problemowej bardzo silnie zwizana jest z pytaniem o moliwo syntezy wyraajcego si w sdach dyskursu oraz intuicji (naocznoci intelektualnej). W polskiej literaturze dotyczcej transcendentalizmu dominuje przekonanie, e Husserla i neokantystów wicej dzieli, ni lczy. Stanislaw Judycki pisze: Pytanie o ródlo (Ursprung) tworów poznawczych bylo wspólnym elementem formalnym, lczcym kantowsk i fenomenologiczn ide transcendentalnoci. Wszystkie inne aspekty rozumienia transcendentalnoci rónily istotnie Husserla od Kanta i neokantyzmu3. W zasadzie nalealoby tutaj zaznaczy, e wlaciwym pytaniem transcendentalizmu jest nie tyle pytanie o ródlo tworów poznawczych, lecz o ródlo ich prawomocnoci, a wic nie pytanie o ródlo poznania (Ursprung), lecz o ugruntowanie, uzasadnienie poznania (Begründung). Istot transcendentalizmu Kanta nie jest to, e wskazuje na zmysly i intelekt jako dwa ródla poznania, lecz e uzasadnia prawomocno opartego na zmyslach i intelekcie poznania poprzez odwolanie si do najwyszej zasady sdów syntetycznych a priori, która przyznaje przedmiotowo ogólnym i koniecznym apriorycznym formom zmyslowoci i intelektu. Na t rónic midzy pytaniem o ,,ródlo" (Ursprung) a pytaniem o ,,ugruntowanie" (Begründung) zwracaj uwag 2 Mówic o neokantyzmie, tutaj i w calym artykule, nie odnosz si do szeroko rozumianego neokantyzmu, który obejmuje najróniejsze fazy oraz kierunki, lecz jedynie do reprezentantów dwóch glównych szkól neokantowskich: neokantyzmu marburskiego oraz neokantyzmu badeskiego. 3 S. Judycki, Fenomenologia jako filozofia kategorialna i transcendentalna, ,,Principia" 2007, t. XLVIIXLVIII, s. 47. take neokantyci4. Równie w przypadku fenomenologii transcendentalnej Husserla transcendentalizm nie wie si wcale z pytaniem o ródla poznania (Ursprung), lecz o jego uzasadnienie (Begründung), w dodatku o uzasadnienie ostateczne (Letzbegründung). Jednak, jak pisze Wlodzimierz Galewicz: trzeba wszelako zaznaczy, e ,,ostateczne uzasadnienie", o które chodzi Husserlowi, nie ma by (...) sprawdzeniem i wzmocnieniem zasad nauk pozytywnych, lecz ich uzasadnieniem transcendentalnym. Fenomenologia nie ma dowodzi przeslanek, które w naukach pozytywnych przyjmowane s bez dowodu. Poznanie transcendentalne nie zmierza do tego, by potwierdzi wano wyników poznania naturalnego lub j podway, lecz stara si t warto do koca wyjani5. Galewicz przywoluje slowa Husserla z Kryzysu: ,,Nie chodzi o to, by zapewni obiektywno, lecz o to, by j zrozumie"6. Zreszt zrozumienie wlaciwego celu filozofii transcendentalnej czyni miesznymi formulowane niekiedy pod adresem filozofii Kanta zarzuty, jakoby wraz ze zmian paradygmatu w fizyce jego filozofia stracila na aktualnoci. Na wstpie warto równie dokona wyranego rozrónienia filozofii transcendentalnej Kanta od transcendentalizmu neokantystów, którzy w wielu sprawach reprezentowali pogldy odmienne i czsto duo bardziej skrajne i jednoznaczne od królewieckiego mistrza. Dokonawszy formalnych uwag, przejdmy do sedna problemu. Czy faktycznie poza pytaniem o uzasadnienie tworów poznawczych nic wicej nie lczy fenomenologii z neokantyzmem? eby rozjani t spraw, trzeba mie na uwadze take to, co dzieli filozofów obu tych kierunków. Jeli bowiem udaloby si zalagodzi to, co sami postrzegali jako najwiksz ,,ko niezgody", owietlone zostalyby by moe jakie inne punkty wspólne. ,,Koci niezgody" pozostaje natomiast pytanie o moliwo naocznoci intelektualnej (intuicji). Husserl nie tylko twierdzi, e jest ona moliwa, lecz w dodatku przyznaje jej uprzywilejowane miejsce w calym naszym procesie poznawania. Kant, a potem neokantyci, przecz jej moliwoci. Przy czym jak wspominalam oddzielmy wyranie filozofi Kanta od filozofii neokantystów. Kantowskie dowiadczenie jest bowiem syntez poznania zmyslowego i poznania intelektualnego. W neokantyzmie natomiast rola zmyslów w poznaniu zostaje podwaona, a w efekcie mamy tutaj do czynienia ze stanowiskiem, które Por. W. Windelband, Metoda krytyczna czy genetyczna?, przel. A. Pietras, w: Neokantyzm badeski i marburski. Antologia tekstów, red. A.J. Noras, T. Kubalica, Katowice 2011, s. 48. 5 W. Galewicz, Transcendentalna fenomenologia jako filozofia pierwsza, w: Filozofia wspólczesna, red. Z. Kuderowicz, Warszawa 1983, t. 1., s. 174. 6 E. Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die transzendentale Phänomenologie, Husserliana, t. 6, Haag 1953, s. 12, za: W. Galewicz, Transcendentalna fenomenologia..., s. 174175. Hartmann okrela mianem idealizmu logicznego. O ile Kant chcial pogodzi empiryzm z racjonalizmem, o tyle w neokantyzmie szala przechyla si na stron racjonalizmu. Std dla neokantystów pytanie o poznanie aprioryczne wysuwa si na prowadzenie jeszcze wyraniej ni u Kanta. Neokantyci przejmuj od Kanta pogld o niemoliwoci naocznoci intelektualnej, mimo i z pewnoci nie s jak sami niejednokrotnie podkrelaj ortodoksyjnymi kantystami. Std wane jest te pytanie, dlaczego akurat ten element filozofii Kanta zachowali i jakie s konsekwencje takiego racjonalizmu bez naocznoci intelektualnej7. Zacznijmy jednak od Kanta, gdy zdaje si, e wlanie u niego tkwi zalki póniejszego nieporozumienia w sprawie intuicji. Kant twierdzi, e jedyn dostpn czlowiekowi naocznoci jest naoczno zmyslowa8. Zauwaa, e by moe istnieje jaka inna, wlanie intelektualna naoczno, ale z pewnoci nie przypada ona w udziale czlowiekowi9, czlowiek nie jest nawet w stanie jej sobie wyobrazi10. Intelektualna naoczno (intelektualny ogld) bylaby bowiem jednoznaczna ze stwarzaniem rzeczy11. Zadajmy jednak Kantowi (a wlaciwie jego filozofii) pytanie: dlaczego intelektualny ogld rzeczy bylby tosamy z jej stwarzaniem? Czy jest to oczywiste? Tak, ale tylko jeli zgodzimy si z pewnymi przyjtymi przez Kanta zaloeniami. Jeli si bowiem z nimi nie zgodzimy, to okae si, e ogld intelektualny (intelektualna naoczno, intuicja) straci przypisywan mu przez Kanta bosk cech stwarzania rzeczy. Chodzi tutaj o dwa zaloenia tkwice u podstaw filozofii Kanta. Pierwsze z nich polega na zrównaniu ze sob dwóch par poj: (1) zmysly intelekt oraz (2) poznanie receptywne (receptywno) poznanie spontaniczne (spontaniczno czy, poslugujc si tlumaczeniem Ingardena, samorzutno). Pamita naley jednak o tym, e zmysly w filozofii Kanta nie s tym samym, co zmyslowo. Zmyslowoci przysluguj w teorii Kanta tzw. czyste formy zmyslowoci, odbierajc tym samym tej wladzy poznawczej charakter czysto 7 Racjonalizm neokantystów róni si od racjonalizmu Platona (do którego filozofii neokantyci bezporednio take nawizywali) wlanie tym, e Platon, w odrónieniu od neokantystów, uznawal istnienie ogldu intelektualnego. Platon wyranie rozrónia rozum, jako nisz wladz poznawcz, zajmujc si kombinacj poj i wydawaniem sdów, oraz intelekt, jako wysz wladz, której przysluguje wgld w idee, w najbardziej fundamentalne pojcia, a wic, mona by powiedzie, w kategorie, który by moe mona by porówna z Husserlowskim ogldem kategorialnym. 8 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Kty 2001, s. 9899 (A 51, B 75). 9 Tame, s. 268 (B 308). 10 Tame, s. 269 (A 256. B 312). 11 Zob. I. Kant, Encyklopedia filozoficzna wraz z wyborem uwag o metafizyce i listów z lat 17691781, przel. A. Banaszkiewicz, Kraków 2003, s. 73 i s. 40.; por. I. Kant, Krytyka..., s. 97 (B 72) i s. 159 (B 139). receptywny. Ju zmyslowo dorzuca do poznawanego przedmiotu take co od siebie a mianowicie formy czasu i przestrzeni. Zmyslowo to nazwa przyslugujca ju pewnej funkcji rozumu, to aprioryczny dodatek do naszego poznania zmyslowego. Poznanie zmyslowe nie jest wic w teorii Kanta czysto receptywne, lecz ma charakter mieszany: spontaniczno-receptywny. Inaczej jest natomiast w przypadku poznania intelektualnego (poznania za pomoc poj), które to poznanie ma mie charakter czysto spontaniczny12; intelekt niczego nie percypuje13, intelekt jedynie dokonuje najróniejszych operacji na (apriorycznych) pojciach. Dlatego Kant potrzebuje take wprowadzi wyobrani transcendentaln, jako t wladz, która pozwala na zastosowanie czystych poj intelektu do danych zmyslowych. Skoro jednak intelekt jest wladz czysto spontaniczn, niczego nie percypuje, to w konsekwencji intelektualna naoczno, gdyby zgodzi si na jej istnienie, oznaczalaby stwarzanie rzeczy. Intelekt pozbawiony zostal bowiem, przez przyjte na wstpie zaloenie, moliwoci recepcji. Drugie zaloenie, które mam tutaj na myli, zostalo skrytykowane przez Hartmanna jako tzw. bld formalizmu14. W filozofii Kanta pojcia to formy aprioryczne formy intelektu, tak jak czas i przestrze to aprioryczne formy zmyslowoci. Intelekt posluguje si pojciami jako formami do uchwycenia pewnych treci. Dziki temu zaloeniu Kant nie musi martwi si pytaniem, jak intelektowi dane s pojcia. Filozofowie tacy jak Edmund Husserl, Max Scheler czy Nicolai Hartmann, którzy uznaj istnienie tzw. materialnego a priori, a wic przyznaj, e pojcia nie s czystymi formami, e mog, i w rzeczywistoci zawieraj, take pewn materi (tre), musz odpowiedzie na pytanie, w jaki sposób tre ta dana jest intelektowi. Intelekt staje si tym samym, podobnie jak zmyslowo u Kanta, wladz o charakterze mieszanym, spontaniczno-receptywnym. Intelekt jest wladz, która posluguje si pojciami, ale aby si nimi we wlaciwy sposób poslugiwa, musi je rozumie. Rozumienie poj nie oznacza natomiast nic innego jak odczytywanie ich treci. Tre poj musi by wic nam w pewien sposób dana. Nie moe by dana a posteriori, gdy poznanie a posteriori nie moe by poznaniem tego, co ogólne. 12 ,,Intelekt jest zdolnoci wytwarzania samemu przedstawie lub te samorzutnoci poznania", I. Kant, Krytyka..., s. 98 (A 51, B 75). 13 ,,Intelekt nie jest wic zdolnoci ogldania", I. Kant, Krytyka..., s. 109 (A 68, B 93). 14 Zob. N. Hartmann, Jak w ogóle moliwa jest krytyczna ontologia? Przyczynek do ugruntowania ogólnej nauki o kategoriach, przel. A.J. Noras, ,,Principia", t. XXVIIXXVIII, Kraków 2000, s. 2930; por. N. Hartmann, Der Aufbau der realen Welt. Grundriss der allgemeinen Kategorienlehre, 2. Aufl., Berlin 1964, s. 9097; por. take A. Pietras, Pojcie kategorii a problem granic poznania. Nicolai Hartmann a Immanuel Kant, ,,Czasopismo Filozoficzne" 2006, nr 1, www.czasopismofilozoficzne.us.edu.pl, s. 2240. Musi wic by dana a priori. Musi istnie poznanie, które jest równoczenie poznaniem receptywnym oraz poznaniem apriorycznym15. Podsumowujc, w filozofii Kanta pojcia (kategorie) zostaj utosamione z form przedmiotu poznania. Jako formy s one czym, co sluy do ujmowania pewnych treci, ale samo nigdy nie jest ujmowane. Dlatego poslugujcy si nimi intelekt jest czysto spontaniczn wladz poznawcz. Nie jest wic moliwa intelektualna naoczno rozumiana jako aprioryczne ujmowanie czego. Intelekt moe jedynie stwarza, nigdy za ujmowa. ,,Intelekt nie jest zdolny niczego oglda, a zmysly niczego myle"16. Nie bez znaczenia tutaj jest z pewnoci cel, jaki postawil przed swoj filozofi Kant, a mianowicie zadanie wykazania, e intelekt sam nie moe niczego poznawa. Kantowski przedmiot poznania sklada si, jak pamitamy, z formy i materii. Std, skoro na mocy omówionych zaloe mylenie dostarcza nam formy, a zmysly materii, to wszelkie poznanie z koniecznoci jest syntez poznania intelektualnego i poznania zmyslowego. Naley jednak pamita take o tym, e wszystko to odnosi si do poznania naukowego, a dokladniej do poznania wlaciwego przyrodoznawstwu, a wic Newtonowskiej fizyce. Kant, na co wskazuje Emil Lask17, zatrzymal si na analizie tego typu poznania, nie podjl natomiast nigdy próby opisu poznania filozoficznego, mimo e przecie jako autor krytyki czystego rozumu sam musial si nim poslugiwa. Jeli wic w analizach poznania uwzgldni, e poza poznaniem wlaciwym naukom empirycznym istnieje take inny rodzaj poznania: wlaciwe filozofii poznanie intelektualne (na co musi zgodzi si take Kant, gdy sam si nim posluguje), to Kantowski schemat okazuje si niewystarczajcy. Przedmiot poznania naukowego (nauk empirycznych) sklada si z formy dostarczanej przez intelekt i materii dostarczanej przez zmysly. Przedmiot poznania filozoficznego (czysto intelektualnego) jednak take musi sklada si z formy i materii. W tym przypadku zarówno forma, jak i materia musz pochodzi z intelektu, intelektowi musi wic poza spontanicznoci, rozumian jako zdolno nadawania formy, przyslugiwa take receptywno, czyli zdolno ujmowana czego. I tutaj pojawia si miejsce na naoczno intelektualn (intuicj). Dlatego wlanie filozofowie tacy jak Husserl czy Hartmann, zajmujc si nie 15 W filozofii Kanta istnieje wprawdzie naoczno aprioryczna (czysta naoczno), nie jest ona jednak wladz receptywn, lecz przeciwnie, stanowi spontaniczny element zmyslowoci. A priori u Kanta jest bowiem jedynie forma, a ta pochodzi od podmiotu; zob. I. Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszlej metafizyki, która bdzie mogla wystpi jako nauka, przel. A. Banaszkiewicz, Kraków 2005, s. 36. 16 I. Kant, Krytyka..., s. 99 (A 52, B 76). 17 E. Lask, Die Logik der Philosophie und die Kategorienlehre, w: tene, Gesammelte Schriften, Bd. II, Tübingen 1923, s. 2325. tylko problemem poznania naukowego, ale take problemem poznania filozoficznego, uznaj istnienie intuicji, która w poznaniu apriorycznym stanowi drug instancj poznawcz obok mylenia. Zupelnie inaczej sprawa przedstawia si na gruncie filozofii neokantowskiej. Równie neokantyci nie chcieli ogranicza si w swych badaniach jedynie do poznania nauk przyrodniczych. Ich celem bylo bowiem rozszerzenie przedstawionej przez Kanta strategii filozofii transcendentalnej take na inne rodzaje poznania, na nauki humanistyczne, a take na poznanie specyficznie filozoficzne. Henrich Rickert, jeden z glównych przedstawicieli szkoly badeskiej, w swojej glównej pracy Der Gegenstand der Erkenntnis analizuje intelektualne poznanie filozoficzne. Herman Cohen, zaloyciel szkoly marburskiej, w swojej Logik der reinen Erkenntnis zajmuje si analiz poznania czystego, które jest poznaniem intelektualnym, pozbawionym domieszki wszelkiej empirii. Co wicej, nie odnajdujc zwizku midzy Kantowsk transcendentaln estetyk i transcendentaln logik, idzie nawet tak daleko, e odmawia zmyslowoci przyznanej jej przez Kanta roli w poznaniu, uznajc w konsekwencji, e cala Kantowska ,,Estetyka transcendentalna" naley do okresu przedkrytycznego18. To charakteryzujce neokantyzm ograniczenie si do analiz mylenia jest uprawnione wlanie tylko o tyle, o ile interesuje nas poznanie filozoficzne rozumiane jako poznanie a priori, a wic takie, które nie odwoluje si do zmyslów. W tym miejscu jednak pojawia si problem. Neokantyci, wykluczajc ze swoich analiz naoczno zmyslow, nie zastpuj jej jednak adnym innym typem naocznoci19, twierdzc, za Kantem, e naoczno intelektualna nie jest moliwa. Tym samym odrzucaj caly Kantowski dualizm poznawczy, dualizm naocznoci i poj, receptywnoci i spontanicznoci. Efektem jest zrównanie procesu poznania z procesem stwarzania. Przedmiot poznania w adnym razie nie jest nam dany, jest on nam stale jedynie zadany. Filozofia neokantowska nie ujmuje wic poznania jako procesu, uywane przez ni kategorie nie nadaj si do tego. Ale nie jest to bynajmniej ich przeoczenie. Neokantystów, co podkrelaj na kadym kroku, nie interesuje poznanie jako realny proces psychiczny. Przedmiotem ich filozofii jest bowiem wano poznania. Krytykuj psychologiczn interpretacj Kantowskiego transcendentalizmu, zastpujc j interpretacj logiczn. Istnienie naocznoci intelektualnej (intuicji) przyjmuje natomiast Edmund Husserl. Celem jego filozofii jest uzasadnienie (ugruntowanie) poznania filozoficznego, na które sklada si czysta logika i teoria poznania. Poznanie to Zob. A.J. Noras, Kant a neokantyzm badeski i marburski, Katowice 2000, s. 200. ,,Wprawdzie powiada Cohen naoczno poprzedza mylenie, ale filozofia zaczyna si wraz z myleniem i w ujciu autora pozostaje w obrbie mylenia. Materialem mylenia jest bowiem jego tre, co tlumaczy w nastpujcy sposób: «s a ma c z ynno je s t tre c i. Samo wytwarzanie jest wytworem»", tame, s. 197. jest poznaniem apriorycznym czy mówic inaczej, ejdetycznym, poznaniem istot materialnych przedstawianych w tzw. syntetycznych prawach a priori20. Pojawia si tutaj obca Kantowi idea materialnego a priori21. W koncepcji Husserla wszelkie poznanie polega na wypelnianiu pustych intencji znaczeniowych (danych przez mylenie) naocznoci (intuicj)22. Intuicja (naoczno) oznacza dowiadczenie przedmiotu. Podstaw prawomocnoci wszelkiej teorii jest ródlowo prezentujca naoczno. Oczywicie istniej róne rodzaje naocznoci, jednym z nich jest naoczno empiryczna. Jednak, co tutaj dla nas najwaniejsze, Husserl uznaje istnienie tzw. naocznoci kategorialnej. Wlanie dziki niej intelektowi dana jest materia (tre) poj, którymi si posluguje. Poznanie filozoficzne opiera si na naocznoci kategorialnej, która jest wprawdzie ufundowana na naocznoci zmyslowej, lecz poniewa ujmuje to, co ogólne, nie jest do niej sprowadzalna. Husserlowskie pojcie naocznoci kategorialnej bylo krytykowane przez neokantystów. Zdaniem Paula Natorpa, nie ma czego takiego jak naoczno kategorialna. Pojcia (istota, stosunki kategorialne) powstaj zawsze w wyniku abstrakcji, s wynikiem procesu obiektywizacji23. Heinrich Rickert w artykule Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus24 krytykuje pogld, który nazywa teoretycznym intuicjonizmem, a który w najbardziej skrajnej wersji przypisuje Heideggerowi. Teoretyczny intuicjonizm w ujciu Rickerta to pogld, który uznaje intuicj (naoczno intelektualn) za najbardziej podstawow wladz poznawcz, przyznajc jej pierwszestwo przed dyskursem. Intuicja natomiast to bezporednia naoczno przedmiotu, w której przedmiot dany jest nam taki, jaki jest. Teoretyczny intuicjonizm wie si wic, zdaniem Rickerta, nierozerwanie z teori odbicia, ujmujc poznanie jako dokladne odzwierciedlenie (odbicie) bytu. ,,Prawda zgodnie z teoretycznym intuicjonizmem nie bylaby niczym innym jak naoczn niezakrytoci, otwartoci"25. Tymczasem, jego zdaniem, a co charakterystyczne jest dla neokantystów w ogóle, prawda oznacza moe jedynie praw20 Zob. P. Laciak, Struktura i rodzaje poznania a priori w rozumieniu Kanta i Husserla, Katowice 2003, s. 113142. 21 Zob. tame, s. 129142. 22 Zob. tame, s. 148; por. D. Lukasiewicz, Sd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla, Bydgoszcz 2008, s. 136141 23 Zob. H. Holzhey, Neo-Kantianism and Phenomenology. The Problem of Intuition, w: Neo-Kantianism in Contemporary Philosophy, ed. R.A. Makkreel, S. Luft, Bloomington and Indianapolis 2010, s. 3235. 24 H. Rickert, Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus, ,,Kant-Studien" 1934, nr 39, s. 139155. 25 ,,(...) das Wahre wäre nach dem theoretischen Intuitionismus nichts anderes als das anschaulich Unverborgene, Unverhüllte", tame, s. 142. Zarzut ten odnosi si oczywicie bezporednio do Heideggerowskiej koncepcji prawdy jako aletheia (). dziwo sdu. Oczywicie Rickert nie przeczy temu, e naoczno odgrywa w poznaniu pewn rol, jednak z pewnoci nie kluczow. Tym, co decyduje, e poznanie jest poznaniem, czyli e jest prawdziwe, jest mylenie. Dziki naocznoci moemy co zna (kennen), ale dopiero dziki myleniu moemy to pozna (erkennen). Dopiero w myleniu moe pojawi si zrozumienie, e co jest prawd lub falszem. To, e naoczno jest czym, co w realnym, psychicznym procesie poznania pojawia si jako pierwsze, nie znaczy, e jest tym, co najwaniejsze. Z logicznego punktu widzenia to wlanie mylenie, a nie naoczno, jest tym, co pierwotne. Podobnie jak Rickert nie odmawia calkowicie naocznoci roli w poznaniu, tak Husserl nie odmawia jej myleniu (dyskursowi)26. Rónica polega jedynie na odmiennym rozloeniu akcentów. Duo bardziej skrajne pogldy reprezentuje natomiast Martin Heidegger. Wydaje si wic, e to wlanie Heideggerowska radykalizacja projektu Husserla zdaje si sta na drodze do porozumienia midzy neokantystami a fenomenologi. W rozprawie Kant a problem metafizyki Heidegger twierdzi, e zaslug Kantowskiej Krytyki czystego rozumu bylo ujawnienie prymatu naocznoci przed myleniem, a wic receptywnoci (odbiorczoci) przed spontanicznoci (samorzutnoci)27. W swej pónej filozofii Heidegger idzie wlanie w tym kierunku. Tak jak neokantyci d do wypracowania teorii poznania sprowadzajcego si do samego tylko stwarzajcego swój przedmiot mylenia28, tak Heidegger, idc w przeciwnym kierunku, dy do stworzenia takiego pojcia poznania, które byloby czyst, niezawierajc adnej mylowej domieszki naocznoci rzeczy. Heidegger, utosamiajc dyskurs z samorzutnoci, a intuicj z receptywnoci, zdaje si twierdzi, e dyskurs wyklucza intuicj i na odwrót. Dlatego nauce jako dyskursywnej odmawia intuicji, a postulowanemu przez siebie nowemu myleniu, które ma by rodzajem intuicji, odmawia dyskursywnoci29. Wprawdzie nawet w swej pónej filozofii posluguje si wci terminem ,,mylenie", ale mylenie oznacza tam pasywne wsluchiwanie si w bycie, i jako takie jest wladz czysto receptywn, odbiorcz30. Analizujc pogldy neokantystów i fenomenologów, Helmut Holzhey stwierdza, e Natorpa ,,krytyka rzekomej bezporednioci W ujciu Husserla poznanie polega na wypelnianiu intencji (pochodzcych z mylenia) przez intuicj (bezporedni naoczno przedmiotu); por. E. Tugendhat, Der Wahrheitsbegriff bei Husserl und Heidegger, 2. Aufl., Berlin 1970, s. 4952. 27 Zob. M. Heidegger, Kant a problem metafizyki, przel. B. Baran, Warszawa 1989, s. 2930. 28 Dotyczy to przede wszystkim reprezentantów neokantyzmu marburskiego, z którego wywodzi si Hartmann. Hartmann okrela filozofi swych nauczycieli mianem idealizmu logicznego i zarzuca jej bld logicyzmu; zob. A. Pietras, Nicolaia Hartmanna krytyka logicyzmu, w: Z problemów wspólczesnej humanistyki III, red. A.J. Noras, Katowice 2008, s. 95111. 29 Zob. A. Pietras, Postneokantowskie projekty filozofii. Nicolai Hartmann i Martin Heidegger, praca doktorska, Katowice 2008. 30 Zob. M. Heidegger, Rozmowy na polnej drodze, przel. J. Mizera, Kraków 2004, s. 135. i absolutnoci «ródlowo danej intuicji (naocznoci)» ujawnia oczywiste podobiestwo do Heideggera zastpienia rozumienia intuicj"31. Emil Lask byl neokantyst, któremu najbliej bylo do fenomenologii. Nie bez powodu jest uwaany za prekursora Heideggera32. Znaczn cz swoich rozwaa Lask powica problemowi relacji midzy form a materi poznania, który pozostaje zwizany z pytaniem o relacje midzy poznaniem pojciowym (porednim) a poznaniem bezporednim. Lask twierdzil, e to, co dane w naocznoci, moe by znaczce jeszcze zanim zostanie opisane za pomoc poj w sdach. Postuluje wic stworzenie, oprócz logiki sdu, tzw. logiki przedmiotu, która bdzie rozwaala problem, w jaki sposób przedmiotowi pojtemu jako materia poznania przysluguje ju jaki sens (tzw. urbildlicher Sinn), niezalenie od tego, czy zostaje on uchwycony w sdach, oraz w jaki sposób sens przynaleny przedmiotowi wplywa na sens sdów (tzw. gekünstelter Sinn) dotyczcych tego przedmiotu33. Tak wic ju w filozofii Laska prawda nie jest jedynie cech sdów. Pojcie prawdy jest bardziej zloone. Prawda polega na zgodnoci rozstrzygni dokonywanych w sdzie z sensem przyslugujcym przedmiotowi (tzw. obiektowi pierwotnemu). Lask uznaje istnienie tzw. prawdy w sobie (Wahrheit an sich)34, która nie jest prawd sdu, lecz sama stanowi dopiero podstaw prawdziwoci wszelkich rozstrzygni dokonywanych w sdach35. W filozofii Laska mylenie nie moe wic oby si bez naocznoci. Dopiero ich synteza stanowi poznanie. Jednak tym, który jako pierwszy wprost wysuwa postulat syntezy mylenia i intuicji, a tym samym pogodzenia pogldów neokantystów z pogldami fenomenologów, jest Nicolai Hartmann. Pisze on: 31 ,,His critique of the alleged immediacy and absoluteness of »originarily giving intuition« displays certain similarities to Heidegger's substitution of understanding for intuition", H. Holzhey, Neo-Kantianism and Phenomenology..., s. 35. 32 Zob. T. Kisiel, Heideggers Dankesschuld an Emil Lask. Sein Weg vom Neufichteanismus zur Hermeneutik der Faktizität, w: Heidegger und der Neukantianismus, hrsg. C. Strube, Würzburg 2009, s. 109130; K. Hobe, Zwischen Rickert und Heidegger. Versuch über eine Perspektive des Denkens von Emil Lask, ,,Philosophisches Jahrbuch" 1971, nr 78, s. 360376; A. Przylbski, Obecno Laska we wczesnej twórczoci Heideggera, w: tene, W poszukiwaniu królestwa filozofii, Pozna 1993, s. 138146. 33 Zob. E. Lask, Die Logik..., s. 4243; por. S.G. Crowell, Transcendental Logik and Minimal Empiricism: Lask and McDowell on the Unboundedness of the Conceptual, w: Neo-Kantianism in Contemporary..., s. 160162. 34 ,,Prawda w sobie jest podzielonym na form i materi sensem, w którym material w sobie zostaje okrelony przez kategorialna form" (,,Die Wahrheit an sich ist der in Form und Material gegliederte Sinn, bei dem das Material an sich von kategorialer Form betroffen ist"), E. Lask, Logik..., s. 129. 35 Por. T. Kubalica, Prymat rozumu praktycznego w logice. Teoria prawdy neokantowskiej szkoly badeskiej, Katowice 2009, s. 139. Przeciwiestwo midzy relacjonizmem mylenia (na przyklad w idealizmie logicznym) a stygmatyzmem naocznoci (w fenomenologii i w wszym intuitywizmie w ogóle) w aprioryzmie stopniowo stalo si tak samo historycznie podstawowe, jak kiedy w poznaniu realnym przeciwiestwo midzy aprioryzmem (zwykle zwanym racjonalizmem) a empiryzmem. Ale w rzeczywistoci nie jest ono wcale tak ostre, jak by si moglo wydawa, i take w tym przypomina swój starszy wzór. Take tu mona z powodzeniem dokona syntezy36. Kant dokonal syntezy poznania zmyslowego oraz poznania rozumowego (godzc tym samym empiryzm z racjonalizmem), Hartmann pragnie dokona podobnej syntezy w obrbie poznania apriorycznego: syntezy intuicji i dyskursu (pogodzi fenomenologi z neokantyzmem). Zwracal ju na to uwag Michael Landmann, który w tekcie Nicolai Hartmann and Phenomenology pisal: ,,Fenomenologia jednostronnie akcentuje (kladzie nacisk na) intuicj, neokantyzm czyni to samo z myleniem; Hartmann, jak Kant, przywraca zwizek obu"37. Wspomina o tym take Helmut Holzhey, który pisze: Moemy zaobserwowa ponowne zainteresowanie ,,intuicj" u mlodszych czlonków szkoly marburskiej, którzy powstrzymuj si od deklarowania przynalenoci do tej szkoly po 1912 roku (roku odejcia Cohena z Marburga) w rozwoju ich wlasnej drogi. Nicolai Hartmann byl tym, który odwayl si (próbowal), jeszcze w 1912 roku, polczy, z perspektywy neokantowskiej, metod transcendentaln i fenomenologiczn w systematyczn metodologiczn budowl (calo). Wedlug Hartmanna, to, co badania transcendentalne zakladaj z góry wraz z ,,problematycznie" danym naukowym poznaniem dowiadczenia, musi by wczeniej ,,opisane" zgodnie ze swoim wlasnym charakterem38. Zdaniem Nicolaia Hartmanna, nasze poznanie ma charakter mieszany: spontaniczno-receptywny39. Dotyczy to kadego rodzaju poznania: potocznego, naukowego, lecz take specyficznie filozoficznego. Take czysto aprioryczne poznanie przedmiotów idealnych (a wic m.in. poj) ma charakter spontaniczno-receptywny. Hartmann pisze: Rónica midzy poznaniem apriorycznym a aposteriorycznym nie pokrywa si ani z rónic midzy myleniem a naocznoci, ani z rónic midzy samorzutnoci a receptywnoci. Kantowski podzial ,,wladz poznania" wprowadzil tu zamieszanie40. N. Hartmann, Zarys..., s. 574. ,,Phenomenology one-sidedly overemphasizes intuition, Neo-Kantianism does the same with thinking; Hartmann, like Kant, restitutes the union of either", M. Landmann, Nicolai Hartmann and Phenomenology, ,,Philosophy and Phenomenological Research" 1943, vol. 3, no. 4, s. 408. 38 H. Holzhey, Neo-Kantianism and Phenomenology..., s. 3536. 39 Zob. N. Hartmann, Zarys..., s. 374. 40 Tame, s. 89. Wedlug Hartmanna istnieje poznanie, które jest jednoczenie aprioryczne i receptywne. Poznanie aprioryczne nie ogranicza si, jak chcial Kant, do sdów syntetycznych a priori, nie jest ono take domen mylenia41. Zarówno mylenie, jak i naoczno zawieraj momenty aprioryczne i aposterioryczne. Istnieje czyste mylenie i czysta naoczno. Czysta naoczno to nie Kantowskie aprioryczne formy zmyslowoci (czas i przestrze). Czysta naoczno jest rodzajem ujmowania, percypowania czego, co istnieje niezalenie od poznania. Przedmiot poznania apriorycznego jest niezaleny od poznania, tak samo jak przedmiot poznania aposteriorycznego. Rónica polega tylko na sposobie odbierania. Inaczej jest nam dany byt realny, a inaczej byt idealny. Wszelkie mylenie z koniecznoci powizane jest z naocznoci. Czyste mylenie powizane jest z czyst naocznoci. ,,cile biorc, to (...) momenty czystego mylenia s wlanie momentami naocznoci. W tej mierze, w jakiej nastpnie przyjmuj posta sdów, poj i wniosków, ma z pewnoci sens nazywanie take ich czystym myleniem"42. W ujciu Hartmanna mylenie i naoczno nie s wic wcale przeciwstawnymi instancjami poznawczymi. Byly one do tej pory traktowane jako przeciwstawne ze wzgldu na przypisywane im cechy. Naocznoci przypisywano stygmatyzm, a myleniu relacjonizm. Tymczasem naoczno wcale nie musi by stygmatyczna. Hartmann wyrónia dwa rodzaje intuicji (naocznoci): intuicj stygmatyczn oraz intuicj konspektywn, które wspólwystpuj w kadym poznaniu apriorycznym. Tak jak w poznaniu aposteriorycznym mamy do czynienia ze wspólprac spostrzegania (ogldu zmyslowego) i mylenia, tak w poznaniu apriorycznym wzajemnie si uzupelniaj intuicja stygmatyczna i intuicja konspektywna. Pierwsza jest bezporednim, lecz niewyranym ujciem treci zloonych i szczególowych. Jest niewyrana, gdy ujmuje wszystko razem, nie dokonuje rozrónienia ujtych elementów. W intuicji stygmatycznej ujta zostaje zawsze pewna calo, kompleks. Przesunicie intuicji stygmatycznej na inny przedmiot take nie umoliwia analizy tego, co dane. Jak zauwaa filozof: Co ogldanego stygmatycznie podobnie jak co spostrzeganego ma charakter czego odnalezionego, nieprzejrzystego, charakter niepojtego zespolu i do pewnego stopnia nawet specjalnego przypadku (tyle, e wlanie nie jednostkowego). Jest dane tylko jako co faktycznego, bez poznania racji i koniecznoci czy choby tylko moliwoci bycia takim a nie innym. Ogld stygmatyczny jest intuicj niezrozumial. Od postrzegania nie róni si brakiem konkretnoci, lecz tylko brakiem jednostkowego przypadku43. Tame, s. 374375. Tame, s. 90. Tame, s. 592. Analiza tego, co dane w poznaniu apriorycznym, moliwa jest dopiero dziki intuicji konspektywnej. Hartmann charakteryzuje j jako ,,aprioryczne ujmowanie idealnych relacji, zalenoci, zwizków i przeciwiestw"44, bez którego nie byloby moliwe adne wnioskowanie, aden sd. Jako taka, towarzyszy musi ona kademu myleniu. ,,Kady krok mylowego wnioskowania, kady krok dedukcji, jest w sobie intuicyjny, jest wgldem w cislym sensie tego slowa"45. Intuicja konspektywna to nic innego, jak ta wladza poznawcza, któr przyjlo si nazywa ,,czystym myleniem". ,,Intuicja konspektywna (...) jest nonikiem wszelkiego pojmowania"46. ,,Pojmowanie nie jest rzecz ogldu stygmatycznego, lecz zawsze konspektywno-relacyjnego"47. Intuicja konspektywna (czyste mylenie) nadbudowuje si nad intuicj stygmatyczn. Intuicja stygmatyczna zapewnia nam ,,nieujte w pojcia dane"48. Potem intuicja konspektywna (czyste mylenie) ujmuje wystpujce midzy nimi relacje, i dziki temu dochodzi do pojmowania. Zdaniem Hartmanna mylenie nie jest wic adnego rodzaju stwarzaniem, nie jest ono wladz czysto spontaniczn. Jest ono zawsze nierozerwalnie zwizane z intuicj konspektywn. Aby mona bylo myle, co musi by ujte, dane. Mylenie jest uchwytywaniem istniejcych niezalenie od nas bytów idealnych. Nie dostrzegli tego neokantyci, którzy uwaali mylenie za wladz czysto spontaniczn. Jednak take fenomenologia popelnia bld, gdy ujmuje ogld istotowy (naoczno kategorialn) jako czyst intuicj stygmatyczn. ,,Ogld istotowy w gruncie rzeczy wcale nie jest czyst naocznoci stygmatyczn. Moe za tak uchodzi tylko tam, gdzie badacz nie uwiadamia sobie jej zloonego przebiegu i z tego powodu przypisuje jej prostot, której ona nie ma"49. Jak pisze Hartmann: Przede wszystkim zapomina si, e intuicja sygmatyczna nie jest wlanie ,,uniwersalna", e w apriorycznoci idealnej ma instancj uzupelniajc, intuicj konspektywn; fakt ten umknl take dzisiejszej fenomenologii, i to nie tylko w wiadomym namyle metodologicznym (który i tak jest jej najslabsz stron), lecz take w samym jej faktycznym postpowaniu50. Wanym zagadnieniem, które po czci tlumaczy moe brak porozumienia midzy neokantystami a fenomenologami w sprawie intuicji, okazuje si Tame, Tame, Tame, Tame. Tame, Tame, Tame, s. 573. s. 574. s. 575. s. 576. s. 572. s. 568. wic problem statusu tego typu poznania. Po pierwsze, naoczno intelektualna z pewnoci nie posiada przypisywanej mu przez Kanta boskiej cechy stwarzania przedmiotów. Poza tym, jak zauwaa Hartmann, przesdem jest twierdzenie, e poznanie intuicyjne jest poznaniem calociowym i pozakontekstowym. Jest ono, jak kade ludzkie poznanie, aspektowe i kontekstowe. Intuicja (ogld intelektualny) nie jest, w ujciu Hartmanna, adnego rodzaju wgldem w calo bytu. Jest ona naocznoci przedmiotów idealnych, a wic ogólnych, ale nie znaczy to, e dziki niej moliwy jest wgld w calo treci najogólniejszego pojcia filozoficznego pojcia bytu w ogóle. Dodatkowo, zdaniem Hartmanna, poznanie intuicyjne moe zawiera bldy. Zludzenia w ogldzie apriorycznym s czym normalnym, i jak twierdzi Hartmann koniecznym, nale do fenomenu. Wymagaj wyjanienia za pomoc ogldu relacyjnego (mylenia lub sdu)51. Neokantyci przyznawali prymat czystemu myleniu, Husserl intuicji. W ujciu Hartmanna czyste mylenie zostaje okrelone mianem intuicji konspektywnej i nierozerwalnie powizane z intuicj stygmatyczn. Poznanie aprioryczne odbywa si dziki polczeniu intuicji stygmatycznej i intuicji konspektywnej. Obie ujmuj te same przedmioty idealne (ogólne), ale na róny sposób. Pierwsza daje wiedz o najbardziej szczególowych calociowych strukturach, druga o najogólniejszych prawach52. Nie trzeba wcale adnemu z tych dwóch rodzajów poznania przyznawa pierwszestwa. To, e do tej pory w filozofii czsto tak postpowano, uznajc te dwie wladze za przeciwstawne, wynika ze sposobu ich rozumienia. Zdaniem Hartmanna nie tylko nie s one przeciwstawne, lecz naprawd maj ze sob duo wicej wspólnego ni dotd przyjmowano. Hartmann, utosamiajc czyste mylenie z intuicj konspektywn, przyznaje dyskursowi cechy intuitywnoci, a intuicji (konspektywnej) cechy dyskursywnoci. Mylenie i intuicja nie stanowi wic dwóch odrbnych sposobów poznawania, lecz raczej dwa abstrakcyjnie wyrónione, ale w rzeczywistym poznaniu zawsze wspólwystpujce, a z logicznego punktu widzenia równowane, m o m e n t y p o z n a n i a . Hartmann dokonuje wic swoistej syntezy transcendentalizmu neokantystów i transcendentalizmu Husserla. Neokantyci i Husserl, rozwaajc ten sam problem problem uzasadnienia (ugruntowania) wszelkiego poznania gdzie indziej szukali jego rozwizania. Pierwsi za ródlo wszelkiego sensu poznania uznali czyste mylenie, drugi czyst naoczno. Tymczasem, zdaniem Hartmanna, prawda, jak zwykle, tkwi po rodku. Konstytucja wszelkiego sensu odbywa si zawsze dziki syntezie mylenia i naocznoci. P o j m o w a n i e j e s t c z y m w i c e j n i p r o s t n a o c z n o c i , a l e j e s t m o l i w e t y l k o d z i k i n i e j. Zob. tame, s. 569571. Tame, s. 591. Bibliografia Crowell S.G., Transcendental Logik and Minimal Empiricism: Lask and McDowell on the Unboundedness of the Conceptual, w: Neo-Kantianism in Contemporary Philosophy, ed. R.A. Makkreel, S. Luft, Bloomington and Indianapolis 2010, s. 150174. Galewicz W., Transcendentalna fenomenologia jako filozofia pierwsza, w: Filozofia wspólczesna, red. Z. Kuderowicz, Warszawa 1983, t. 1. Hartmann N., Der Aufbau der realen Welt. Grundriss der allgemeinen Kategorienlehre, 2. Aufl., Berlin 1964. Hartmann N., Jak w ogóle moliwa jest krytyczna ontologia? Przyczynek do ugruntowania ogólnej nauki o kategoriach, przel. A.J. Noras, ,,Principia. Pisma koncepcyjne z filozofii i socjologii teoretycznej", Kraków 2000, t. XXVIIXXVIII, s. 763. Hartmann N., Zarys metafizyki poznania, przel. E. Drzazgowska, P. Piszczatowski, Warszawa 2007. Heidegger M., Kant a problem metafizyki, przel. B. Baran, Warszawa 1989. Heidegger M., Rozmowy na polnej drodze, przel. J. Mizera, Kraków 2004. Hobe K., Zwischen Rickert und Heidegger. Versuch über eine Perspektive des Denkens von Emil Lask, ,,Philosophisches Jahrbuch" 1971, nr 78, s. 360376. Holzhey H., Neo-Kantianism and Phenomenology. The Problem of Intuition, w: Neo-Kantianism in Contemporary Philosophy, ed. R.A. Makkreel, S. Luft, Bloomington and Indianapolis 2010, s. 2540. Judycki S., Fenomenologia jako filozofia kategorialna i transcendentalna, ,,Principia. Pisma koncepcyjne z filozofii i socjologii teoretycznej" 2007, t. XLVIIXLVIII, s. 47. Kant I., Encyklopedia filozoficzna wraz z wyborem uwag o metafizyce i listów z lat 17691781, przel. A. Banaszkiewicz, Kraków 2003. Kant I., Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Kty 2001. Kant I., Prolegomena do wszelkiej przyszlej metafizyki, która bdzie mogla wystpi jako nauka, przel. A. Banaszkiewicz, Kraków 2005. Kisiel T., Heideggers Dankesschuld an Emil Lask. Sein Weg vom Neufichteanismus zur Hermeneutik der Faktizität, w: Heidegger und der Neukantianismus, hrsg. C. Strube, Würzburg 2009, s. 109130. Kubalica T., Prymat rozumu praktycznego w logice. Teoria prawdy neokantowskiej szkoly badeskiej, Katowice 2009. Landmann M., Nicolai Hartmann and Phenomenology, ,,Philosophy and Phenomenological Research" 1943, vol. 3, no. 4, s. 393425. Lask E., Die Logik der Philosophie und die Kategorienlehre, w: tene, Gesammelte Schriften, Bd. II, Tübingen 1923. Laciak P., Struktura i rodzaje poznania a priori w rozumieniu Kanta i Husserla, Katowice 2003. Lukasiewicz D., Sd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla, Bydgoszcz 2008. Noras A.J., Kant a neokantyzm badeski i marburski, Katowice 2000. Pietras A., Nicolaia Hartmanna krytyka logicyzmu, w: Z problemów wspólczesnej humanistyki III, red. A.J. Noras, Katowice 2008, s. 95111. Pietras A., Pojcie kategorii a problem granic poznania. Nicolai Hartmann a Immanuel Kant, ,,Czasopismo Filozoficzne" 2006, nr 1, www.czasopismofilozoficzne.us.edu.pl, s. 2240. Pietras A., Postneokantowskie projekty filozofii. Nicolai Hartmann i Martin Heidegger, praca doktorska, Katowice 2008. Przylbski A., Obecno Laska we wczesnej twórczoci Heideggera, w: tene, W poszukiwaniu królestwa filozofii, Pozna 1993, s. 138146. Rickert H., Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus, ,,Kant-Studien" 1934, nr 39, s. 139155. Windelband W., Metoda krytyczna czy genetyczna?, przel. A. Pietras, w: Neokantyzm badeski i marburski. Antologia tekstów, red. A.J. Noras, T. Kubalica, Katowice 2011, s. 4769. Streszczenie W swojej filozofii Nicolai Hartmann stara si przezwyciy utrwalone za spraw neokantyzmu i fenomenologii przekonanie o opozycyjnoci mylenia i naocznoci. Dyskurs i intuicja w ujciu Hartmanna nie s dwoma opozycyjnymi sposobami poznania, lecz raczej abstrakcyjnie wyrónionymi, w rzeczywistym poznaniu zawsze wspólwystpujcymi, a z logicznego punktu widzenia równowanymi, momentami poznania. W ujciu Hartmanna wszelkie poznanie jest syntez naocznoci i mylenia. Opisywane przez Kanta poznanie charakterystyczne dla przyrodoznawstwa jest syntez naocznoci empirycznej i mylenia. Podobnie poznaniu stricte filozoficznemu, którego sam Kant nie sproblematyzowal, a które jest poznaniem czysto intelektualnym, take musi przyslugiwa pewien typ naocznoci. W tym przypadku naocznoci uzupelniajc mylenie jest naoczno intelektualna. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter http://www.deepdyve.com/lp/de-gruyter/nicolaia-hartmanna-projekt-syntezy-dyskursu-i-intuicji-XObwF5DrcD

Loading next page...

References (25)

Publisher: de Gruyter
Copyright: Copyright © 2013 by the
eISSN: 1230-1493
DOI: 10.2478/pfns-2013-0005
Publisher site: See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 12301493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0005 Slowa kluczowe: intuicja, mylenie, neokantyzm, fenomenologia, N. Hartmann Nicolai Hartmann dal si pozna jako filozof, który w kadej koncepcji filozoficznej szuka przede wszystkim prawdziwych rozpozna. Jest to nieunikniona konsekwencja tkwicego u podstaw jego mylenia przekonania, które najprociej mona by odda w taki sposób: nie ma, nigdy nie bylo i najprawdopodobniej nigdy nie bdzie filozofa, który nie popelnialby nigdy adnego bldu, lecz take nie ma, nie bylo i nigdy nie bdzie filozofa, który by we wszystkim si mylil. Od kadego mona si czego nauczy. Talent filozoficzny polega na umiejtnoci odnajdywania prawdziwych rozpozna i oczyszczania ich z towarzyszcych im spekulatywnych bldów. Tym, co niewtpliwie moe nam tutaj sluy pomoc, jest wiedza na temat historii filozofii, glboka znajomo najróniejszych koncepcji i systemów filozoficznych, pozwalajca zestawia je ze sob zarówno pod ktem tkwicych w nich podobiestw, jak i rónic. Wystarczy przyjrze si strukturze jednego z glównych dziel Hartmanna mam na myli jego Zarys metafizyki poznania1 by przekona si, e filozof ten swoje wlasne analizy problemu poznania umieszcza w kontekcie najróniejszych zaistnialych w historii filozofii propozycji jego rozwizania. Warto analiz Hartmannowskich tkwi ju choby w tym, e nie tylko przedstawia on najróniejsze stanowiska, ale stara si wydoby z nich to, co uwaa za trafne, i oddzieli to od tego, co wtpliwe, lagodzc tym samym wystpujc midzy nimi pierwotn przeciwstawno. Zalet wic metodologicznego postulatu poszukiwania w historii filozofii prawdziwych rozpozna, który wymaga od badacza historii filozofii, by byl zdolny sam rozpoznania 1 N. Hartmann, Zarys metafizyki poznania, przel. E. Drzazgowska, P. Piszczatowski, Warszawa 2007. te powtórzy (musi wic by nie tylko historykiem, lecz take prawdziwym filozofem), pozostaje, i dziki niemu historia pogldów filozoficznych przestaje jawi si jako pole bitwy opozycyjnych i wzajemnie wykluczajcych si stanowisk. Hartmann, opisujc pojawiajce si wczeniej w historii próby godzenia ze sob rónych skrajnych pogldów, sam podejmuje si take podobnej próby w odniesieniu do dwóch dominujcych ówczenie koncepcji filozoficznych dotyczcych problemu poznania, a mianowicie neokantyzmu oraz fenomenologii. Problem opozycyjnoci mylenia (dyskursu) oraz intuicji bdcy glównym tematem niniejszego artykulu zostanie wic przedstawiony w kontekcie pytania o rónice i podobiestwa pomidzy transcendentalizmem neokantystów2 a transcendentalizmem Edmunda Husserla. Hartmann, pozostajc pod wplywem obu tych tradycji mylenia, z koniecznoci dochodzi do pytania o moliwo zlagodzenia ich wzajemnej opozycyjnoci, która, jak si okae, w warstwie problemowej bardzo silnie zwizana jest z pytaniem o moliwo syntezy wyraajcego si w sdach dyskursu oraz intuicji (naocznoci intelektualnej). W polskiej literaturze dotyczcej transcendentalizmu dominuje przekonanie, e Husserla i neokantystów wicej dzieli, ni lczy. Stanislaw Judycki pisze: Pytanie o ródlo (Ursprung) tworów poznawczych bylo wspólnym elementem formalnym, lczcym kantowsk i fenomenologiczn ide transcendentalnoci. Wszystkie inne aspekty rozumienia transcendentalnoci rónily istotnie Husserla od Kanta i neokantyzmu3. W zasadzie nalealoby tutaj zaznaczy, e wlaciwym pytaniem transcendentalizmu jest nie tyle pytanie o ródlo tworów poznawczych, lecz o ródlo ich prawomocnoci, a wic nie pytanie o ródlo poznania (Ursprung), lecz o ugruntowanie, uzasadnienie poznania (Begründung). Istot transcendentalizmu Kanta nie jest to, e wskazuje na zmysly i intelekt jako dwa ródla poznania, lecz e uzasadnia prawomocno opartego na zmyslach i intelekcie poznania poprzez odwolanie si do najwyszej zasady sdów syntetycznych a priori, która przyznaje przedmiotowo ogólnym i koniecznym apriorycznym formom zmyslowoci i intelektu. Na t rónic midzy pytaniem o ,,ródlo" (Ursprung) a pytaniem o ,,ugruntowanie" (Begründung) zwracaj uwag 2 Mówic o neokantyzmie, tutaj i w calym artykule, nie odnosz si do szeroko rozumianego neokantyzmu, który obejmuje najróniejsze fazy oraz kierunki, lecz jedynie do reprezentantów dwóch glównych szkól neokantowskich: neokantyzmu marburskiego oraz neokantyzmu badeskiego. 3 S. Judycki, Fenomenologia jako filozofia kategorialna i transcendentalna, ,,Principia" 2007, t. XLVIIXLVIII, s. 47. take neokantyci4. Równie w przypadku fenomenologii transcendentalnej Husserla transcendentalizm nie wie si wcale z pytaniem o ródla poznania (Ursprung), lecz o jego uzasadnienie (Begründung), w dodatku o uzasadnienie ostateczne (Letzbegründung). Jednak, jak pisze Wlodzimierz Galewicz: trzeba wszelako zaznaczy, e ,,ostateczne uzasadnienie", o które chodzi Husserlowi, nie ma by (...) sprawdzeniem i wzmocnieniem zasad nauk pozytywnych, lecz ich uzasadnieniem transcendentalnym. Fenomenologia nie ma dowodzi przeslanek, które w naukach pozytywnych przyjmowane s bez dowodu. Poznanie transcendentalne nie zmierza do tego, by potwierdzi wano wyników poznania naturalnego lub j podway, lecz stara si t warto do koca wyjani5. Galewicz przywoluje slowa Husserla z Kryzysu: ,,Nie chodzi o to, by zapewni obiektywno, lecz o to, by j zrozumie"6. Zreszt zrozumienie wlaciwego celu filozofii transcendentalnej czyni miesznymi formulowane niekiedy pod adresem filozofii Kanta zarzuty, jakoby wraz ze zmian paradygmatu w fizyce jego filozofia stracila na aktualnoci. Na wstpie warto równie dokona wyranego rozrónienia filozofii transcendentalnej Kanta od transcendentalizmu neokantystów, którzy w wielu sprawach reprezentowali pogldy odmienne i czsto duo bardziej skrajne i jednoznaczne od królewieckiego mistrza. Dokonawszy formalnych uwag, przejdmy do sedna problemu. Czy faktycznie poza pytaniem o uzasadnienie tworów poznawczych nic wicej nie lczy fenomenologii z neokantyzmem? eby rozjani t spraw, trzeba mie na uwadze take to, co dzieli filozofów obu tych kierunków. Jeli bowiem udaloby si zalagodzi to, co sami postrzegali jako najwiksz ,,ko niezgody", owietlone zostalyby by moe jakie inne punkty wspólne. ,,Koci niezgody" pozostaje natomiast pytanie o moliwo naocznoci intelektualnej (intuicji). Husserl nie tylko twierdzi, e jest ona moliwa, lecz w dodatku przyznaje jej uprzywilejowane miejsce w calym naszym procesie poznawania. Kant, a potem neokantyci, przecz jej moliwoci. Przy czym jak wspominalam oddzielmy wyranie filozofi Kanta od filozofii neokantystów. Kantowskie dowiadczenie jest bowiem syntez poznania zmyslowego i poznania intelektualnego. W neokantyzmie natomiast rola zmyslów w poznaniu zostaje podwaona, a w efekcie mamy tutaj do czynienia ze stanowiskiem, które Por. W. Windelband, Metoda krytyczna czy genetyczna?, przel. A. Pietras, w: Neokantyzm badeski i marburski. Antologia tekstów, red. A.J. Noras, T. Kubalica, Katowice 2011, s. 48. 5 W. Galewicz, Transcendentalna fenomenologia jako filozofia pierwsza, w: Filozofia wspólczesna, red. Z. Kuderowicz, Warszawa 1983, t. 1., s. 174. 6 E. Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die transzendentale Phänomenologie, Husserliana, t. 6, Haag 1953, s. 12, za: W. Galewicz, Transcendentalna fenomenologia..., s. 174175. Hartmann okrela mianem idealizmu logicznego. O ile Kant chcial pogodzi empiryzm z racjonalizmem, o tyle w neokantyzmie szala przechyla si na stron racjonalizmu. Std dla neokantystów pytanie o poznanie aprioryczne wysuwa si na prowadzenie jeszcze wyraniej ni u Kanta. Neokantyci przejmuj od Kanta pogld o niemoliwoci naocznoci intelektualnej, mimo i z pewnoci nie s jak sami niejednokrotnie podkrelaj ortodoksyjnymi kantystami. Std wane jest te pytanie, dlaczego akurat ten element filozofii Kanta zachowali i jakie s konsekwencje takiego racjonalizmu bez naocznoci intelektualnej7. Zacznijmy jednak od Kanta, gdy zdaje si, e wlanie u niego tkwi zalki póniejszego nieporozumienia w sprawie intuicji. Kant twierdzi, e jedyn dostpn czlowiekowi naocznoci jest naoczno zmyslowa8. Zauwaa, e by moe istnieje jaka inna, wlanie intelektualna naoczno, ale z pewnoci nie przypada ona w udziale czlowiekowi9, czlowiek nie jest nawet w stanie jej sobie wyobrazi10. Intelektualna naoczno (intelektualny ogld) bylaby bowiem jednoznaczna ze stwarzaniem rzeczy11. Zadajmy jednak Kantowi (a wlaciwie jego filozofii) pytanie: dlaczego intelektualny ogld rzeczy bylby tosamy z jej stwarzaniem? Czy jest to oczywiste? Tak, ale tylko jeli zgodzimy si z pewnymi przyjtymi przez Kanta zaloeniami. Jeli si bowiem z nimi nie zgodzimy, to okae si, e ogld intelektualny (intelektualna naoczno, intuicja) straci przypisywan mu przez Kanta bosk cech stwarzania rzeczy. Chodzi tutaj o dwa zaloenia tkwice u podstaw filozofii Kanta. Pierwsze z nich polega na zrównaniu ze sob dwóch par poj: (1) zmysly intelekt oraz (2) poznanie receptywne (receptywno) poznanie spontaniczne (spontaniczno czy, poslugujc si tlumaczeniem Ingardena, samorzutno). Pamita naley jednak o tym, e zmysly w filozofii Kanta nie s tym samym, co zmyslowo. Zmyslowoci przysluguj w teorii Kanta tzw. czyste formy zmyslowoci, odbierajc tym samym tej wladzy poznawczej charakter czysto 7 Racjonalizm neokantystów róni si od racjonalizmu Platona (do którego filozofii neokantyci bezporednio take nawizywali) wlanie tym, e Platon, w odrónieniu od neokantystów, uznawal istnienie ogldu intelektualnego. Platon wyranie rozrónia rozum, jako nisz wladz poznawcz, zajmujc si kombinacj poj i wydawaniem sdów, oraz intelekt, jako wysz wladz, której przysluguje wgld w idee, w najbardziej fundamentalne pojcia, a wic, mona by powiedzie, w kategorie, który by moe mona by porówna z Husserlowskim ogldem kategorialnym. 8 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Kty 2001, s. 9899 (A 51, B 75). 9 Tame, s. 268 (B 308). 10 Tame, s. 269 (A 256. B 312). 11 Zob. I. Kant, Encyklopedia filozoficzna wraz z wyborem uwag o metafizyce i listów z lat 17691781, przel. A. Banaszkiewicz, Kraków 2003, s. 73 i s. 40.; por. I. Kant, Krytyka..., s. 97 (B 72) i s. 159 (B 139). receptywny. Ju zmyslowo dorzuca do poznawanego przedmiotu take co od siebie a mianowicie formy czasu i przestrzeni. Zmyslowo to nazwa przyslugujca ju pewnej funkcji rozumu, to aprioryczny dodatek do naszego poznania zmyslowego. Poznanie zmyslowe nie jest wic w teorii Kanta czysto receptywne, lecz ma charakter mieszany: spontaniczno-receptywny. Inaczej jest natomiast w przypadku poznania intelektualnego (poznania za pomoc poj), które to poznanie ma mie charakter czysto spontaniczny12; intelekt niczego nie percypuje13, intelekt jedynie dokonuje najróniejszych operacji na (apriorycznych) pojciach. Dlatego Kant potrzebuje take wprowadzi wyobrani transcendentaln, jako t wladz, która pozwala na zastosowanie czystych poj intelektu do danych zmyslowych. Skoro jednak intelekt jest wladz czysto spontaniczn, niczego nie percypuje, to w konsekwencji intelektualna naoczno, gdyby zgodzi si na jej istnienie, oznaczalaby stwarzanie rzeczy. Intelekt pozbawiony zostal bowiem, przez przyjte na wstpie zaloenie, moliwoci recepcji. Drugie zaloenie, które mam tutaj na myli, zostalo skrytykowane przez Hartmanna jako tzw. bld formalizmu14. W filozofii Kanta pojcia to formy aprioryczne formy intelektu, tak jak czas i przestrze to aprioryczne formy zmyslowoci. Intelekt posluguje si pojciami jako formami do uchwycenia pewnych treci. Dziki temu zaloeniu Kant nie musi martwi si pytaniem, jak intelektowi dane s pojcia. Filozofowie tacy jak Edmund Husserl, Max Scheler czy Nicolai Hartmann, którzy uznaj istnienie tzw. materialnego a priori, a wic przyznaj, e pojcia nie s czystymi formami, e mog, i w rzeczywistoci zawieraj, take pewn materi (tre), musz odpowiedzie na pytanie, w jaki sposób tre ta dana jest intelektowi. Intelekt staje si tym samym, podobnie jak zmyslowo u Kanta, wladz o charakterze mieszanym, spontaniczno-receptywnym. Intelekt jest wladz, która posluguje si pojciami, ale aby si nimi we wlaciwy sposób poslugiwa, musi je rozumie. Rozumienie poj nie oznacza natomiast nic innego jak odczytywanie ich treci. Tre poj musi by wic nam w pewien sposób dana. Nie moe by dana a posteriori, gdy poznanie a posteriori nie moe by poznaniem tego, co ogólne. 12 ,,Intelekt jest zdolnoci wytwarzania samemu przedstawie lub te samorzutnoci poznania", I. Kant, Krytyka..., s. 98 (A 51, B 75). 13 ,,Intelekt nie jest wic zdolnoci ogldania", I. Kant, Krytyka..., s. 109 (A 68, B 93). 14 Zob. N. Hartmann, Jak w ogóle moliwa jest krytyczna ontologia? Przyczynek do ugruntowania ogólnej nauki o kategoriach, przel. A.J. Noras, ,,Principia", t. XXVIIXXVIII, Kraków 2000, s. 2930; por. N. Hartmann, Der Aufbau der realen Welt. Grundriss der allgemeinen Kategorienlehre, 2. Aufl., Berlin 1964, s. 9097; por. take A. Pietras, Pojcie kategorii a problem granic poznania. Nicolai Hartmann a Immanuel Kant, ,,Czasopismo Filozoficzne" 2006, nr 1, www.czasopismofilozoficzne.us.edu.pl, s. 2240. Musi wic by dana a priori. Musi istnie poznanie, które jest równoczenie poznaniem receptywnym oraz poznaniem apriorycznym15. Podsumowujc, w filozofii Kanta pojcia (kategorie) zostaj utosamione z form przedmiotu poznania. Jako formy s one czym, co sluy do ujmowania pewnych treci, ale samo nigdy nie jest ujmowane. Dlatego poslugujcy si nimi intelekt jest czysto spontaniczn wladz poznawcz. Nie jest wic moliwa intelektualna naoczno rozumiana jako aprioryczne ujmowanie czego. Intelekt moe jedynie stwarza, nigdy za ujmowa. ,,Intelekt nie jest zdolny niczego oglda, a zmysly niczego myle"16. Nie bez znaczenia tutaj jest z pewnoci cel, jaki postawil przed swoj filozofi Kant, a mianowicie zadanie wykazania, e intelekt sam nie moe niczego poznawa. Kantowski przedmiot poznania sklada si, jak pamitamy, z formy i materii. Std, skoro na mocy omówionych zaloe mylenie dostarcza nam formy, a zmysly materii, to wszelkie poznanie z koniecznoci jest syntez poznania intelektualnego i poznania zmyslowego. Naley jednak pamita take o tym, e wszystko to odnosi si do poznania naukowego, a dokladniej do poznania wlaciwego przyrodoznawstwu, a wic Newtonowskiej fizyce. Kant, na co wskazuje Emil Lask17, zatrzymal si na analizie tego typu poznania, nie podjl natomiast nigdy próby opisu poznania filozoficznego, mimo e przecie jako autor krytyki czystego rozumu sam musial si nim poslugiwa. Jeli wic w analizach poznania uwzgldni, e poza poznaniem wlaciwym naukom empirycznym istnieje take inny rodzaj poznania: wlaciwe filozofii poznanie intelektualne (na co musi zgodzi si take Kant, gdy sam si nim posluguje), to Kantowski schemat okazuje si niewystarczajcy. Przedmiot poznania naukowego (nauk empirycznych) sklada si z formy dostarczanej przez intelekt i materii dostarczanej przez zmysly. Przedmiot poznania filozoficznego (czysto intelektualnego) jednak take musi sklada si z formy i materii. W tym przypadku zarówno forma, jak i materia musz pochodzi z intelektu, intelektowi musi wic poza spontanicznoci, rozumian jako zdolno nadawania formy, przyslugiwa take receptywno, czyli zdolno ujmowana czego. I tutaj pojawia si miejsce na naoczno intelektualn (intuicj). Dlatego wlanie filozofowie tacy jak Husserl czy Hartmann, zajmujc si nie 15 W filozofii Kanta istnieje wprawdzie naoczno aprioryczna (czysta naoczno), nie jest ona jednak wladz receptywn, lecz przeciwnie, stanowi spontaniczny element zmyslowoci. A priori u Kanta jest bowiem jedynie forma, a ta pochodzi od podmiotu; zob. I. Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszlej metafizyki, która bdzie mogla wystpi jako nauka, przel. A. Banaszkiewicz, Kraków 2005, s. 36. 16 I. Kant, Krytyka..., s. 99 (A 52, B 76). 17 E. Lask, Die Logik der Philosophie und die Kategorienlehre, w: tene, Gesammelte Schriften, Bd. II, Tübingen 1923, s. 2325. tylko problemem poznania naukowego, ale take problemem poznania filozoficznego, uznaj istnienie intuicji, która w poznaniu apriorycznym stanowi drug instancj poznawcz obok mylenia. Zupelnie inaczej sprawa przedstawia si na gruncie filozofii neokantowskiej. Równie neokantyci nie chcieli ogranicza si w swych badaniach jedynie do poznania nauk przyrodniczych. Ich celem bylo bowiem rozszerzenie przedstawionej przez Kanta strategii filozofii transcendentalnej take na inne rodzaje poznania, na nauki humanistyczne, a take na poznanie specyficznie filozoficzne. Henrich Rickert, jeden z glównych przedstawicieli szkoly badeskiej, w swojej glównej pracy Der Gegenstand der Erkenntnis analizuje intelektualne poznanie filozoficzne. Herman Cohen, zaloyciel szkoly marburskiej, w swojej Logik der reinen Erkenntnis zajmuje si analiz poznania czystego, które jest poznaniem intelektualnym, pozbawionym domieszki wszelkiej empirii. Co wicej, nie odnajdujc zwizku midzy Kantowsk transcendentaln estetyk i transcendentaln logik, idzie nawet tak daleko, e odmawia zmyslowoci przyznanej jej przez Kanta roli w poznaniu, uznajc w konsekwencji, e cala Kantowska ,,Estetyka transcendentalna" naley do okresu przedkrytycznego18. To charakteryzujce neokantyzm ograniczenie si do analiz mylenia jest uprawnione wlanie tylko o tyle, o ile interesuje nas poznanie filozoficzne rozumiane jako poznanie a priori, a wic takie, które nie odwoluje si do zmyslów. W tym miejscu jednak pojawia si problem. Neokantyci, wykluczajc ze swoich analiz naoczno zmyslow, nie zastpuj jej jednak adnym innym typem naocznoci19, twierdzc, za Kantem, e naoczno intelektualna nie jest moliwa. Tym samym odrzucaj caly Kantowski dualizm poznawczy, dualizm naocznoci i poj, receptywnoci i spontanicznoci. Efektem jest zrównanie procesu poznania z procesem stwarzania. Przedmiot poznania w adnym razie nie jest nam dany, jest on nam stale jedynie zadany. Filozofia neokantowska nie ujmuje wic poznania jako procesu, uywane przez ni kategorie nie nadaj si do tego. Ale nie jest to bynajmniej ich przeoczenie. Neokantystów, co podkrelaj na kadym kroku, nie interesuje poznanie jako realny proces psychiczny. Przedmiotem ich filozofii jest bowiem wano poznania. Krytykuj psychologiczn interpretacj Kantowskiego transcendentalizmu, zastpujc j interpretacj logiczn. Istnienie naocznoci intelektualnej (intuicji) przyjmuje natomiast Edmund Husserl. Celem jego filozofii jest uzasadnienie (ugruntowanie) poznania filozoficznego, na które sklada si czysta logika i teoria poznania. Poznanie to Zob. A.J. Noras, Kant a neokantyzm badeski i marburski, Katowice 2000, s. 200. ,,Wprawdzie powiada Cohen naoczno poprzedza mylenie, ale filozofia zaczyna si wraz z myleniem i w ujciu autora pozostaje w obrbie mylenia. Materialem mylenia jest bowiem jego tre, co tlumaczy w nastpujcy sposób: «s a ma c z ynno je s t tre c i. Samo wytwarzanie jest wytworem»", tame, s. 197. jest poznaniem apriorycznym czy mówic inaczej, ejdetycznym, poznaniem istot materialnych przedstawianych w tzw. syntetycznych prawach a priori20. Pojawia si tutaj obca Kantowi idea materialnego a priori21. W koncepcji Husserla wszelkie poznanie polega na wypelnianiu pustych intencji znaczeniowych (danych przez mylenie) naocznoci (intuicj)22. Intuicja (naoczno) oznacza dowiadczenie przedmiotu. Podstaw prawomocnoci wszelkiej teorii jest ródlowo prezentujca naoczno. Oczywicie istniej róne rodzaje naocznoci, jednym z nich jest naoczno empiryczna. Jednak, co tutaj dla nas najwaniejsze, Husserl uznaje istnienie tzw. naocznoci kategorialnej. Wlanie dziki niej intelektowi dana jest materia (tre) poj, którymi si posluguje. Poznanie filozoficzne opiera si na naocznoci kategorialnej, która jest wprawdzie ufundowana na naocznoci zmyslowej, lecz poniewa ujmuje to, co ogólne, nie jest do niej sprowadzalna. Husserlowskie pojcie naocznoci kategorialnej bylo krytykowane przez neokantystów. Zdaniem Paula Natorpa, nie ma czego takiego jak naoczno kategorialna. Pojcia (istota, stosunki kategorialne) powstaj zawsze w wyniku abstrakcji, s wynikiem procesu obiektywizacji23. Heinrich Rickert w artykule Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus24 krytykuje pogld, który nazywa teoretycznym intuicjonizmem, a który w najbardziej skrajnej wersji przypisuje Heideggerowi. Teoretyczny intuicjonizm w ujciu Rickerta to pogld, który uznaje intuicj (naoczno intelektualn) za najbardziej podstawow wladz poznawcz, przyznajc jej pierwszestwo przed dyskursem. Intuicja natomiast to bezporednia naoczno przedmiotu, w której przedmiot dany jest nam taki, jaki jest. Teoretyczny intuicjonizm wie si wic, zdaniem Rickerta, nierozerwanie z teori odbicia, ujmujc poznanie jako dokladne odzwierciedlenie (odbicie) bytu. ,,Prawda zgodnie z teoretycznym intuicjonizmem nie bylaby niczym innym jak naoczn niezakrytoci, otwartoci"25. Tymczasem, jego zdaniem, a co charakterystyczne jest dla neokantystów w ogóle, prawda oznacza moe jedynie praw20 Zob. P. Laciak, Struktura i rodzaje poznania a priori w rozumieniu Kanta i Husserla, Katowice 2003, s. 113142. 21 Zob. tame, s. 129142. 22 Zob. tame, s. 148; por. D. Lukasiewicz, Sd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla, Bydgoszcz 2008, s. 136141 23 Zob. H. Holzhey, Neo-Kantianism and Phenomenology. The Problem of Intuition, w: Neo-Kantianism in Contemporary Philosophy, ed. R.A. Makkreel, S. Luft, Bloomington and Indianapolis 2010, s. 3235. 24 H. Rickert, Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus, ,,Kant-Studien" 1934, nr 39, s. 139155. 25 ,,(...) das Wahre wäre nach dem theoretischen Intuitionismus nichts anderes als das anschaulich Unverborgene, Unverhüllte", tame, s. 142. Zarzut ten odnosi si oczywicie bezporednio do Heideggerowskiej koncepcji prawdy jako aletheia (). dziwo sdu. Oczywicie Rickert nie przeczy temu, e naoczno odgrywa w poznaniu pewn rol, jednak z pewnoci nie kluczow. Tym, co decyduje, e poznanie jest poznaniem, czyli e jest prawdziwe, jest mylenie. Dziki naocznoci moemy co zna (kennen), ale dopiero dziki myleniu moemy to pozna (erkennen). Dopiero w myleniu moe pojawi si zrozumienie, e co jest prawd lub falszem. To, e naoczno jest czym, co w realnym, psychicznym procesie poznania pojawia si jako pierwsze, nie znaczy, e jest tym, co najwaniejsze. Z logicznego punktu widzenia to wlanie mylenie, a nie naoczno, jest tym, co pierwotne. Podobnie jak Rickert nie odmawia calkowicie naocznoci roli w poznaniu, tak Husserl nie odmawia jej myleniu (dyskursowi)26. Rónica polega jedynie na odmiennym rozloeniu akcentów. Duo bardziej skrajne pogldy reprezentuje natomiast Martin Heidegger. Wydaje si wic, e to wlanie Heideggerowska radykalizacja projektu Husserla zdaje si sta na drodze do porozumienia midzy neokantystami a fenomenologi. W rozprawie Kant a problem metafizyki Heidegger twierdzi, e zaslug Kantowskiej Krytyki czystego rozumu bylo ujawnienie prymatu naocznoci przed myleniem, a wic receptywnoci (odbiorczoci) przed spontanicznoci (samorzutnoci)27. W swej pónej filozofii Heidegger idzie wlanie w tym kierunku. Tak jak neokantyci d do wypracowania teorii poznania sprowadzajcego si do samego tylko stwarzajcego swój przedmiot mylenia28, tak Heidegger, idc w przeciwnym kierunku, dy do stworzenia takiego pojcia poznania, które byloby czyst, niezawierajc adnej mylowej domieszki naocznoci rzeczy. Heidegger, utosamiajc dyskurs z samorzutnoci, a intuicj z receptywnoci, zdaje si twierdzi, e dyskurs wyklucza intuicj i na odwrót. Dlatego nauce jako dyskursywnej odmawia intuicji, a postulowanemu przez siebie nowemu myleniu, które ma by rodzajem intuicji, odmawia dyskursywnoci29. Wprawdzie nawet w swej pónej filozofii posluguje si wci terminem ,,mylenie", ale mylenie oznacza tam pasywne wsluchiwanie si w bycie, i jako takie jest wladz czysto receptywn, odbiorcz30. Analizujc pogldy neokantystów i fenomenologów, Helmut Holzhey stwierdza, e Natorpa ,,krytyka rzekomej bezporednioci W ujciu Husserla poznanie polega na wypelnianiu intencji (pochodzcych z mylenia) przez intuicj (bezporedni naoczno przedmiotu); por. E. Tugendhat, Der Wahrheitsbegriff bei Husserl und Heidegger, 2. Aufl., Berlin 1970, s. 4952. 27 Zob. M. Heidegger, Kant a problem metafizyki, przel. B. Baran, Warszawa 1989, s. 2930. 28 Dotyczy to przede wszystkim reprezentantów neokantyzmu marburskiego, z którego wywodzi si Hartmann. Hartmann okrela filozofi swych nauczycieli mianem idealizmu logicznego i zarzuca jej bld logicyzmu; zob. A. Pietras, Nicolaia Hartmanna krytyka logicyzmu, w: Z problemów wspólczesnej humanistyki III, red. A.J. Noras, Katowice 2008, s. 95111. 29 Zob. A. Pietras, Postneokantowskie projekty filozofii. Nicolai Hartmann i Martin Heidegger, praca doktorska, Katowice 2008. 30 Zob. M. Heidegger, Rozmowy na polnej drodze, przel. J. Mizera, Kraków 2004, s. 135. i absolutnoci «ródlowo danej intuicji (naocznoci)» ujawnia oczywiste podobiestwo do Heideggera zastpienia rozumienia intuicj"31. Emil Lask byl neokantyst, któremu najbliej bylo do fenomenologii. Nie bez powodu jest uwaany za prekursora Heideggera32. Znaczn cz swoich rozwaa Lask powica problemowi relacji midzy form a materi poznania, który pozostaje zwizany z pytaniem o relacje midzy poznaniem pojciowym (porednim) a poznaniem bezporednim. Lask twierdzil, e to, co dane w naocznoci, moe by znaczce jeszcze zanim zostanie opisane za pomoc poj w sdach. Postuluje wic stworzenie, oprócz logiki sdu, tzw. logiki przedmiotu, która bdzie rozwaala problem, w jaki sposób przedmiotowi pojtemu jako materia poznania przysluguje ju jaki sens (tzw. urbildlicher Sinn), niezalenie od tego, czy zostaje on uchwycony w sdach, oraz w jaki sposób sens przynaleny przedmiotowi wplywa na sens sdów (tzw. gekünstelter Sinn) dotyczcych tego przedmiotu33. Tak wic ju w filozofii Laska prawda nie jest jedynie cech sdów. Pojcie prawdy jest bardziej zloone. Prawda polega na zgodnoci rozstrzygni dokonywanych w sdzie z sensem przyslugujcym przedmiotowi (tzw. obiektowi pierwotnemu). Lask uznaje istnienie tzw. prawdy w sobie (Wahrheit an sich)34, która nie jest prawd sdu, lecz sama stanowi dopiero podstaw prawdziwoci wszelkich rozstrzygni dokonywanych w sdach35. W filozofii Laska mylenie nie moe wic oby si bez naocznoci. Dopiero ich synteza stanowi poznanie. Jednak tym, który jako pierwszy wprost wysuwa postulat syntezy mylenia i intuicji, a tym samym pogodzenia pogldów neokantystów z pogldami fenomenologów, jest Nicolai Hartmann. Pisze on: 31 ,,His critique of the alleged immediacy and absoluteness of »originarily giving intuition« displays certain similarities to Heidegger's substitution of understanding for intuition", H. Holzhey, Neo-Kantianism and Phenomenology..., s. 35. 32 Zob. T. Kisiel, Heideggers Dankesschuld an Emil Lask. Sein Weg vom Neufichteanismus zur Hermeneutik der Faktizität, w: Heidegger und der Neukantianismus, hrsg. C. Strube, Würzburg 2009, s. 109130; K. Hobe, Zwischen Rickert und Heidegger. Versuch über eine Perspektive des Denkens von Emil Lask, ,,Philosophisches Jahrbuch" 1971, nr 78, s. 360376; A. Przylbski, Obecno Laska we wczesnej twórczoci Heideggera, w: tene, W poszukiwaniu królestwa filozofii, Pozna 1993, s. 138146. 33 Zob. E. Lask, Die Logik..., s. 4243; por. S.G. Crowell, Transcendental Logik and Minimal Empiricism: Lask and McDowell on the Unboundedness of the Conceptual, w: Neo-Kantianism in Contemporary..., s. 160162. 34 ,,Prawda w sobie jest podzielonym na form i materi sensem, w którym material w sobie zostaje okrelony przez kategorialna form" (,,Die Wahrheit an sich ist der in Form und Material gegliederte Sinn, bei dem das Material an sich von kategorialer Form betroffen ist"), E. Lask, Logik..., s. 129. 35 Por. T. Kubalica, Prymat rozumu praktycznego w logice. Teoria prawdy neokantowskiej szkoly badeskiej, Katowice 2009, s. 139. Przeciwiestwo midzy relacjonizmem mylenia (na przyklad w idealizmie logicznym) a stygmatyzmem naocznoci (w fenomenologii i w wszym intuitywizmie w ogóle) w aprioryzmie stopniowo stalo si tak samo historycznie podstawowe, jak kiedy w poznaniu realnym przeciwiestwo midzy aprioryzmem (zwykle zwanym racjonalizmem) a empiryzmem. Ale w rzeczywistoci nie jest ono wcale tak ostre, jak by si moglo wydawa, i take w tym przypomina swój starszy wzór. Take tu mona z powodzeniem dokona syntezy36. Kant dokonal syntezy poznania zmyslowego oraz poznania rozumowego (godzc tym samym empiryzm z racjonalizmem), Hartmann pragnie dokona podobnej syntezy w obrbie poznania apriorycznego: syntezy intuicji i dyskursu (pogodzi fenomenologi z neokantyzmem). Zwracal ju na to uwag Michael Landmann, który w tekcie Nicolai Hartmann and Phenomenology pisal: ,,Fenomenologia jednostronnie akcentuje (kladzie nacisk na) intuicj, neokantyzm czyni to samo z myleniem; Hartmann, jak Kant, przywraca zwizek obu"37. Wspomina o tym take Helmut Holzhey, który pisze: Moemy zaobserwowa ponowne zainteresowanie ,,intuicj" u mlodszych czlonków szkoly marburskiej, którzy powstrzymuj si od deklarowania przynalenoci do tej szkoly po 1912 roku (roku odejcia Cohena z Marburga) w rozwoju ich wlasnej drogi. Nicolai Hartmann byl tym, który odwayl si (próbowal), jeszcze w 1912 roku, polczy, z perspektywy neokantowskiej, metod transcendentaln i fenomenologiczn w systematyczn metodologiczn budowl (calo). Wedlug Hartmanna, to, co badania transcendentalne zakladaj z góry wraz z ,,problematycznie" danym naukowym poznaniem dowiadczenia, musi by wczeniej ,,opisane" zgodnie ze swoim wlasnym charakterem38. Zdaniem Nicolaia Hartmanna, nasze poznanie ma charakter mieszany: spontaniczno-receptywny39. Dotyczy to kadego rodzaju poznania: potocznego, naukowego, lecz take specyficznie filozoficznego. Take czysto aprioryczne poznanie przedmiotów idealnych (a wic m.in. poj) ma charakter spontaniczno-receptywny. Hartmann pisze: Rónica midzy poznaniem apriorycznym a aposteriorycznym nie pokrywa si ani z rónic midzy myleniem a naocznoci, ani z rónic midzy samorzutnoci a receptywnoci. Kantowski podzial ,,wladz poznania" wprowadzil tu zamieszanie40. N. Hartmann, Zarys..., s. 574. ,,Phenomenology one-sidedly overemphasizes intuition, Neo-Kantianism does the same with thinking; Hartmann, like Kant, restitutes the union of either", M. Landmann, Nicolai Hartmann and Phenomenology, ,,Philosophy and Phenomenological Research" 1943, vol. 3, no. 4, s. 408. 38 H. Holzhey, Neo-Kantianism and Phenomenology..., s. 3536. 39 Zob. N. Hartmann, Zarys..., s. 374. 40 Tame, s. 89. Wedlug Hartmanna istnieje poznanie, które jest jednoczenie aprioryczne i receptywne. Poznanie aprioryczne nie ogranicza si, jak chcial Kant, do sdów syntetycznych a priori, nie jest ono take domen mylenia41. Zarówno mylenie, jak i naoczno zawieraj momenty aprioryczne i aposterioryczne. Istnieje czyste mylenie i czysta naoczno. Czysta naoczno to nie Kantowskie aprioryczne formy zmyslowoci (czas i przestrze). Czysta naoczno jest rodzajem ujmowania, percypowania czego, co istnieje niezalenie od poznania. Przedmiot poznania apriorycznego jest niezaleny od poznania, tak samo jak przedmiot poznania aposteriorycznego. Rónica polega tylko na sposobie odbierania. Inaczej jest nam dany byt realny, a inaczej byt idealny. Wszelkie mylenie z koniecznoci powizane jest z naocznoci. Czyste mylenie powizane jest z czyst naocznoci. ,,cile biorc, to (...) momenty czystego mylenia s wlanie momentami naocznoci. W tej mierze, w jakiej nastpnie przyjmuj posta sdów, poj i wniosków, ma z pewnoci sens nazywanie take ich czystym myleniem"42. W ujciu Hartmanna mylenie i naoczno nie s wic wcale przeciwstawnymi instancjami poznawczymi. Byly one do tej pory traktowane jako przeciwstawne ze wzgldu na przypisywane im cechy. Naocznoci przypisywano stygmatyzm, a myleniu relacjonizm. Tymczasem naoczno wcale nie musi by stygmatyczna. Hartmann wyrónia dwa rodzaje intuicji (naocznoci): intuicj stygmatyczn oraz intuicj konspektywn, które wspólwystpuj w kadym poznaniu apriorycznym. Tak jak w poznaniu aposteriorycznym mamy do czynienia ze wspólprac spostrzegania (ogldu zmyslowego) i mylenia, tak w poznaniu apriorycznym wzajemnie si uzupelniaj intuicja stygmatyczna i intuicja konspektywna. Pierwsza jest bezporednim, lecz niewyranym ujciem treci zloonych i szczególowych. Jest niewyrana, gdy ujmuje wszystko razem, nie dokonuje rozrónienia ujtych elementów. W intuicji stygmatycznej ujta zostaje zawsze pewna calo, kompleks. Przesunicie intuicji stygmatycznej na inny przedmiot take nie umoliwia analizy tego, co dane. Jak zauwaa filozof: Co ogldanego stygmatycznie podobnie jak co spostrzeganego ma charakter czego odnalezionego, nieprzejrzystego, charakter niepojtego zespolu i do pewnego stopnia nawet specjalnego przypadku (tyle, e wlanie nie jednostkowego). Jest dane tylko jako co faktycznego, bez poznania racji i koniecznoci czy choby tylko moliwoci bycia takim a nie innym. Ogld stygmatyczny jest intuicj niezrozumial. Od postrzegania nie róni si brakiem konkretnoci, lecz tylko brakiem jednostkowego przypadku43. Tame, s. 374375. Tame, s. 90. Tame, s. 592. Analiza tego, co dane w poznaniu apriorycznym, moliwa jest dopiero dziki intuicji konspektywnej. Hartmann charakteryzuje j jako ,,aprioryczne ujmowanie idealnych relacji, zalenoci, zwizków i przeciwiestw"44, bez którego nie byloby moliwe adne wnioskowanie, aden sd. Jako taka, towarzyszy musi ona kademu myleniu. ,,Kady krok mylowego wnioskowania, kady krok dedukcji, jest w sobie intuicyjny, jest wgldem w cislym sensie tego slowa"45. Intuicja konspektywna to nic innego, jak ta wladza poznawcza, któr przyjlo si nazywa ,,czystym myleniem". ,,Intuicja konspektywna (...) jest nonikiem wszelkiego pojmowania"46. ,,Pojmowanie nie jest rzecz ogldu stygmatycznego, lecz zawsze konspektywno-relacyjnego"47. Intuicja konspektywna (czyste mylenie) nadbudowuje si nad intuicj stygmatyczn. Intuicja stygmatyczna zapewnia nam ,,nieujte w pojcia dane"48. Potem intuicja konspektywna (czyste mylenie) ujmuje wystpujce midzy nimi relacje, i dziki temu dochodzi do pojmowania. Zdaniem Hartmanna mylenie nie jest wic adnego rodzaju stwarzaniem, nie jest ono wladz czysto spontaniczn. Jest ono zawsze nierozerwalnie zwizane z intuicj konspektywn. Aby mona bylo myle, co musi by ujte, dane. Mylenie jest uchwytywaniem istniejcych niezalenie od nas bytów idealnych. Nie dostrzegli tego neokantyci, którzy uwaali mylenie za wladz czysto spontaniczn. Jednak take fenomenologia popelnia bld, gdy ujmuje ogld istotowy (naoczno kategorialn) jako czyst intuicj stygmatyczn. ,,Ogld istotowy w gruncie rzeczy wcale nie jest czyst naocznoci stygmatyczn. Moe za tak uchodzi tylko tam, gdzie badacz nie uwiadamia sobie jej zloonego przebiegu i z tego powodu przypisuje jej prostot, której ona nie ma"49. Jak pisze Hartmann: Przede wszystkim zapomina si, e intuicja sygmatyczna nie jest wlanie ,,uniwersalna", e w apriorycznoci idealnej ma instancj uzupelniajc, intuicj konspektywn; fakt ten umknl take dzisiejszej fenomenologii, i to nie tylko w wiadomym namyle metodologicznym (który i tak jest jej najslabsz stron), lecz take w samym jej faktycznym postpowaniu50. Wanym zagadnieniem, które po czci tlumaczy moe brak porozumienia midzy neokantystami a fenomenologami w sprawie intuicji, okazuje si Tame, Tame, Tame, Tame. Tame, Tame, Tame, s. 573. s. 574. s. 575. s. 576. s. 572. s. 568. wic problem statusu tego typu poznania. Po pierwsze, naoczno intelektualna z pewnoci nie posiada przypisywanej mu przez Kanta boskiej cechy stwarzania przedmiotów. Poza tym, jak zauwaa Hartmann, przesdem jest twierdzenie, e poznanie intuicyjne jest poznaniem calociowym i pozakontekstowym. Jest ono, jak kade ludzkie poznanie, aspektowe i kontekstowe. Intuicja (ogld intelektualny) nie jest, w ujciu Hartmanna, adnego rodzaju wgldem w calo bytu. Jest ona naocznoci przedmiotów idealnych, a wic ogólnych, ale nie znaczy to, e dziki niej moliwy jest wgld w calo treci najogólniejszego pojcia filozoficznego pojcia bytu w ogóle. Dodatkowo, zdaniem Hartmanna, poznanie intuicyjne moe zawiera bldy. Zludzenia w ogldzie apriorycznym s czym normalnym, i jak twierdzi Hartmann koniecznym, nale do fenomenu. Wymagaj wyjanienia za pomoc ogldu relacyjnego (mylenia lub sdu)51. Neokantyci przyznawali prymat czystemu myleniu, Husserl intuicji. W ujciu Hartmanna czyste mylenie zostaje okrelone mianem intuicji konspektywnej i nierozerwalnie powizane z intuicj stygmatyczn. Poznanie aprioryczne odbywa si dziki polczeniu intuicji stygmatycznej i intuicji konspektywnej. Obie ujmuj te same przedmioty idealne (ogólne), ale na róny sposób. Pierwsza daje wiedz o najbardziej szczególowych calociowych strukturach, druga o najogólniejszych prawach52. Nie trzeba wcale adnemu z tych dwóch rodzajów poznania przyznawa pierwszestwa. To, e do tej pory w filozofii czsto tak postpowano, uznajc te dwie wladze za przeciwstawne, wynika ze sposobu ich rozumienia. Zdaniem Hartmanna nie tylko nie s one przeciwstawne, lecz naprawd maj ze sob duo wicej wspólnego ni dotd przyjmowano. Hartmann, utosamiajc czyste mylenie z intuicj konspektywn, przyznaje dyskursowi cechy intuitywnoci, a intuicji (konspektywnej) cechy dyskursywnoci. Mylenie i intuicja nie stanowi wic dwóch odrbnych sposobów poznawania, lecz raczej dwa abstrakcyjnie wyrónione, ale w rzeczywistym poznaniu zawsze wspólwystpujce, a z logicznego punktu widzenia równowane, m o m e n t y p o z n a n i a . Hartmann dokonuje wic swoistej syntezy transcendentalizmu neokantystów i transcendentalizmu Husserla. Neokantyci i Husserl, rozwaajc ten sam problem problem uzasadnienia (ugruntowania) wszelkiego poznania gdzie indziej szukali jego rozwizania. Pierwsi za ródlo wszelkiego sensu poznania uznali czyste mylenie, drugi czyst naoczno. Tymczasem, zdaniem Hartmanna, prawda, jak zwykle, tkwi po rodku. Konstytucja wszelkiego sensu odbywa si zawsze dziki syntezie mylenia i naocznoci. P o j m o w a n i e j e s t c z y m w i c e j n i p r o s t n a o c z n o c i , a l e j e s t m o l i w e t y l k o d z i k i n i e j. Zob. tame, s. 569571. Tame, s. 591. Bibliografia Crowell S.G., Transcendental Logik and Minimal Empiricism: Lask and McDowell on the Unboundedness of the Conceptual, w: Neo-Kantianism in Contemporary Philosophy, ed. R.A. Makkreel, S. Luft, Bloomington and Indianapolis 2010, s. 150174. Galewicz W., Transcendentalna fenomenologia jako filozofia pierwsza, w: Filozofia wspólczesna, red. Z. Kuderowicz, Warszawa 1983, t. 1. Hartmann N., Der Aufbau der realen Welt. Grundriss der allgemeinen Kategorienlehre, 2. Aufl., Berlin 1964. Hartmann N., Jak w ogóle moliwa jest krytyczna ontologia? Przyczynek do ugruntowania ogólnej nauki o kategoriach, przel. A.J. Noras, ,,Principia. Pisma koncepcyjne z filozofii i socjologii teoretycznej", Kraków 2000, t. XXVIIXXVIII, s. 763. Hartmann N., Zarys metafizyki poznania, przel. E. Drzazgowska, P. Piszczatowski, Warszawa 2007. Heidegger M., Kant a problem metafizyki, przel. B. Baran, Warszawa 1989. Heidegger M., Rozmowy na polnej drodze, przel. J. Mizera, Kraków 2004. Hobe K., Zwischen Rickert und Heidegger. Versuch über eine Perspektive des Denkens von Emil Lask, ,,Philosophisches Jahrbuch" 1971, nr 78, s. 360376. Holzhey H., Neo-Kantianism and Phenomenology. The Problem of Intuition, w: Neo-Kantianism in Contemporary Philosophy, ed. R.A. Makkreel, S. Luft, Bloomington and Indianapolis 2010, s. 2540. Judycki S., Fenomenologia jako filozofia kategorialna i transcendentalna, ,,Principia. Pisma koncepcyjne z filozofii i socjologii teoretycznej" 2007, t. XLVIIXLVIII, s. 47. Kant I., Encyklopedia filozoficzna wraz z wyborem uwag o metafizyce i listów z lat 17691781, przel. A. Banaszkiewicz, Kraków 2003. Kant I., Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Kty 2001. Kant I., Prolegomena do wszelkiej przyszlej metafizyki, która bdzie mogla wystpi jako nauka, przel. A. Banaszkiewicz, Kraków 2005. Kisiel T., Heideggers Dankesschuld an Emil Lask. Sein Weg vom Neufichteanismus zur Hermeneutik der Faktizität, w: Heidegger und der Neukantianismus, hrsg. C. Strube, Würzburg 2009, s. 109130. Kubalica T., Prymat rozumu praktycznego w logice. Teoria prawdy neokantowskiej szkoly badeskiej, Katowice 2009. Landmann M., Nicolai Hartmann and Phenomenology, ,,Philosophy and Phenomenological Research" 1943, vol. 3, no. 4, s. 393425. Lask E., Die Logik der Philosophie und die Kategorienlehre, w: tene, Gesammelte Schriften, Bd. II, Tübingen 1923. Laciak P., Struktura i rodzaje poznania a priori w rozumieniu Kanta i Husserla, Katowice 2003. Lukasiewicz D., Sd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla, Bydgoszcz 2008. Noras A.J., Kant a neokantyzm badeski i marburski, Katowice 2000. Pietras A., Nicolaia Hartmanna krytyka logicyzmu, w: Z problemów wspólczesnej humanistyki III, red. A.J. Noras, Katowice 2008, s. 95111. Pietras A., Pojcie kategorii a problem granic poznania. Nicolai Hartmann a Immanuel Kant, ,,Czasopismo Filozoficzne" 2006, nr 1, www.czasopismofilozoficzne.us.edu.pl, s. 2240. Pietras A., Postneokantowskie projekty filozofii. Nicolai Hartmann i Martin Heidegger, praca doktorska, Katowice 2008. Przylbski A., Obecno Laska we wczesnej twórczoci Heideggera, w: tene, W poszukiwaniu królestwa filozofii, Pozna 1993, s. 138146. Rickert H., Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus, ,,Kant-Studien" 1934, nr 39, s. 139155. Windelband W., Metoda krytyczna czy genetyczna?, przel. A. Pietras, w: Neokantyzm badeski i marburski. Antologia tekstów, red. A.J. Noras, T. Kubalica, Katowice 2011, s. 4769. Streszczenie W swojej filozofii Nicolai Hartmann stara si przezwyciy utrwalone za spraw neokantyzmu i fenomenologii przekonanie o opozycyjnoci mylenia i naocznoci. Dyskurs i intuicja w ujciu Hartmanna nie s dwoma opozycyjnymi sposobami poznania, lecz raczej abstrakcyjnie wyrónionymi, w rzeczywistym poznaniu zawsze wspólwystpujcymi, a z logicznego punktu widzenia równowanymi, momentami poznania. W ujciu Hartmanna wszelkie poznanie jest syntez naocznoci i mylenia. Opisywane przez Kanta poznanie charakterystyczne dla przyrodoznawstwa jest syntez naocznoci empirycznej i mylenia. Podobnie poznaniu stricte filozoficznemu, którego sam Kant nie sproblematyzowal, a które jest poznaniem czysto intelektualnym, take musi przyslugiwa pewien typ naocznoci. W tym przypadku naocznoci uzupelniajc mylenie jest naoczno intelektualna.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Nicolaia Hartmanna projekt syntezy dyskursu i intuicji

Nicolaia Hartmanna projekt syntezy dyskursu i intuicji

Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Nicolaia Hartmanna projekt syntezy dyskursu i intuicji

Nicolaia Hartmanna projekt syntezy dyskursu i intuicji

References (25)

Abstract

Journal

Recommended Articles

There are no references for this article.

Our policy towards the use of cookies