Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Heinricha Rickerta krytyka teoretycznego intuicjonizmu

Heinricha Rickerta krytyka teoretycznego intuicjonizmu Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0002 To m a s z K u b a l i c a Slowa kluczowe: intuicja, poznanie bezporednie, intuicjonizm, teoria odbicia, prawda, aletheia, H. Rickert, M. Heidegger Intuicja stanowi poznanie bezporednie. Intuicyjne poznanie bezporednie ujmuje swój przedmiot bez adnego porednika, który odgrywalby rol ogniwa lczcego poznanie z przedmiotem1. Poznaniami bezporednimi s midzy innymi przeywanie, spostrzeenie immanentne, spostrzeenie zewntrzne i wewntrzne, spostrzeganie cudzych stanów psychicznych, percepcja estetyczna, przypominanie, wyobrania i inne. Poznaniem bezporednim jest równie ­ postulowana przez fenomenologi ­ percepcja czysto intelektualna, taka jak ogld ejdetyczny, naoczno kategorialna, dowiadczanie przedmiotów ogólnych czy te ogld zawartoci idei2. Fenomenologowie intuicj intelektualn nazywaj ogldem ejdetycznym (Wesenschau). Jest on bezporednim i naocznym poznaniem zawartoci idei, przygotowanym przez operacj uzmienniania, która nadbudowuje go nad aktami szeroko pojtego dowiadczenia. Natomiast poznanie porednie stanowi przeciwiestwo poznania bezporedniego i zaklada istnienie znaku lub obrazu jako porednika pelnicego rol ogniwa lczcego poznanie z przedmiotem3. Ów porednik poznawczy moe by nieprzezroczysty (medium quod), tak jak przy czytaniu trudnego tekstu. Takie nieprzezroczyste medium dzieli nasz percepcj na dwa etapy: pierw1 Zob. J. Dbowski, Bezporednio poznania: spory ­ dyskusje ­ wyniki, Lublin 2000, s. 202 i n. 2 Zob. E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, Warszawa 1967, s. 20 i n. 3 Zob. J. Dbowski, Bezporednio poznania..., s. 207. Autor przedstawia trudnoci zwizane z podzialem poredników poznawczych na ,,przezroczyste" i ,,nieprzezroczyste". szy ­ odczytanie znaku, drugi ­ ujcie tego, co ów znak denotuje. Porednik moe mie take charakter przezroczysty (medium quo), jak na przyklad przy czytaniu wcigajcej powieci, gdy ­ jednoetapowo ­ nasz umysl przechodzi do wiata przedstawionego w tekcie. W tym kontekcie naley zauway, e przezroczysto porednika jest cech stopniowaln. Przedmiotem niniejszych rozwaa s argumenty kierowane nie tyle przeciwko pojciu bezporedniego poznania intuicyjnego, co przeciwko stanowisku, które uznaje intuicj za podstaw poznania i wiedzy, czyli przeciwko teoretycznemu intuicjonizmowi. Chcialbym podda tutaj analizie argumenty wysuwane przez Heinricha Rickerta w jego pónych pracach: rozprawie z 1930 roku zatytulowanej Die Logik des Prädikats und das Problem der Ontologie (,,Logika predykatu a problem ontologii") oraz artykule opublikowanym w ,,Kant-Studien" w 1934 roku pod tytulem Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus (,,Znanie a poznawanie. Krytyczne uwagi o teoretycznym intuicjonizmie"). W ujciu Rickerta intuicjonizm jest stanowiskiem filozoficznym, które przyznaje naocznoci pierwszestwo zarówno przed refleksj, jak i przed myleniem dyskursywnym. Postuluje on bezporednie i intuicyjne poznanie przedmiotów, tak jak s one naocznie dane4. Tak rozumiany intuicjonizm sytuuje si równie w wyranej opozycji wobec wszelkiego ,,konstrukcjonizmu". Teoretyczny intuicjonizm sprowadza poznanie do ogldu, prawd za ­ do dynamicznego odkrywania bytu5. Wedlug Martina Heideggera w poznaniu chodzi przede wszystkim o odkrycie przedmiotu, usunicie ,,zaslony", która go ukrywa i czyni niewidocznym dla bezporedniej naocznoci6. Odnalezienie ukrytej prawdy polega w istocie na uwolnieniu od skrywajcego j bldu i zafalszowania. U podstaw tak rozumianego intuicjonizmu ley zaloenie, e gdy wszystkie ,,zaslony" zostan usunite, cala prawda wyjdzie na jaw. Ten sposób poznania prawdy Heidegger ujmuje w etymologicznym kontekcie greckiego terminu , które oznacza wlanie to, co nie jest ani zakryte, ani ukryte7. W antycznym jzyku greckim slowo to mialo szerszy zakres i nie oznaczalo jedynie relacji midzy wypowiedz o stanie rzeczy a samym jej stanem, lecz równie postaw szczeroci podmiotu, która przejawia si wówczas, gdy czlowiek mówi do drugiego czlowieka otwarcie i nie ma ukrytych zamiarów. W Heideggerowskiej interpretacji pojcia odpowiadajcego terminowi pierwotnym miejscem prawdy nie jest ­ tak jak to ujmowal 4 Zob. H. Rickert, Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus, ,,Kant-Studien" 1934, nr 39, s. 141. 5 Por. K. Michalski, Heidegger i filozofia wspólczesna, Warszawa 1998, s. 216 i n. 6 Por. M. Heidegger, Sein und Zeit, Tübingen 2001, s. 218 i n. (wyd. pol.: Bycie i czas, przel. B. Baran, Warszawa 2007, s. 277 i n.). 7 Tame, s. 219. neokantyzm ­ , czyli sd, lecz szeroko pojta percepcja, rozumiana jako otwarcie na to, co przynosi wiat: zawiera si w , czyli ,,nieskrytoci". Takie otwarcie charakteryzuje czlowieka w sensie Dasein. Zatem ma oznacza otwarto, odkrywanie i odkryto czlowieka w jego ,,byciu-w-wiecie". Dlatego tak rozumian prawd mona interpretowa jako prawd naocznoci, która wystpuje przed sdem i z tej racji rzekomo posiada bardziej ródlowy i podstawowy charakter8. Konsekwencj Heideggerowskiej wykladni pojcia jest ontologiczne uzasadnienie prawdy, które wedlug tego filozofa polega na powizaniu jej nie z sdem, lecz z samym byciem myli. Takie ujcie ontologii prawdy ma take konsekwencje antropologiczne: szeroko pojmowana prawda jako wie si ze sposobem ludzkiej egzystencji, której podstawow wartoci jest autentyczno. Czlowiek autentyczny ma przede wszystkim funkcjonowa w prawdzie, to znaczy by wewntrznie otwartym na prawd w swojej percepcji wiata i komunikacji z innymi ludmi. Tak rozumiane otwarcie ma umoliwi nie tylko widzenie, slyszenie lub odczuwanie, lecz równie ­ prawdziwe ­ wyraanie i wskazywanie, w których odslania si prawda jako . W ten sposób Heidegger odchodzi od logicznego (poznawczego) rozumienia prawdy i przechodzi do ontycznego sposobu jej ujcia. Nonikiem prawdy przestaje by sd lub inny jzykowy wyraz, a staje si nim stosunek czlowieka do wiata lub te sam byt. Zdaniem Rickerta ujcie istoty poznania jako czystej naocznoci opiera si na zaloeniu, e wlaciwie pojta prawda znajduje si jedynie u ródla. Std wynika wniosek, e w poznaniu chodzi o jak najwierniejsze odzwierciedlenie tej pierwotnej prawdy, co jest moliwe jedynie w bezporednim ujciu naocznym9. Tylko w ten sposób ­ na drodze odbicia tego, co jest dane ródlowo ­ moe doj do realizacji ,,adekwatnego" lub ,,prawdziwego" poznania. Podstawowym zaloeniem intuicjonizmu jest zatem teoria odbicia, o której nieco wicej powiemy w dalszej czci rozwaa. Problem z ujciem poznania jako naocznoci jest nastpujcy. Jeeli uznajemy, e dokonujce si w naocznoci odslanianie tego, co dane, jest wlaciw metod pozwalajc unikn bldu i uzyska prawdziwe poznanie, to musimy take implicite zaloy, e istniej dwa odmienne rodzaje naocznoci: naoczno zaslonita i naoczno prawdziwa10. Dzieje si tak, poniewa w tym ujciu poznanie jako percepcja naoczna moe albo zaslania i prowadzi do bldu, albo odkrywa w sensie, który odpowiada terminowi . Jeeli chcemy poznawa, pojawia si wówczas nastpujce pytanie: Jak wybra Zob. E. Tugendhat, Die Wahrheitsbegriff bei Husserl und Heidegger, Berlin 1967, s. 331 Zob. H. Rickert, Kennen und Erkennen..., s. 142. Zob. tame, s. 143. i n. wlaciwy rodzaj naocznoci? Czy sama naoczno moe stanowi podstaw takiego wyboru? Wspólczeni intuicjonici, podkrelajc podstawowe znaczenie naocznoci, powoluj si na argument z dziedziny sztuki. Na gruncie tej argumentacji artyci potrafi intuicyjnie uj rzeczy, które nie zostaly jeszcze poznane teoretycznie. Na przyklad Leonardo da Vinci w swych szkicach anatomicznych rysowal ko szczki (os intermaxillare), któr naukowo opisano wiele lat póniej11. Sztuka w takim ujciu jest dziedzin, w której artyci dokonuj naocznego ogldu wiata i ,,widz" w nim o wiele wicej, ni potrafi dostrzec nauka. Dzieje si tak, gdy ludzie sztuki na drodze ,,czystej" naocznoci ujmuj rzeczy w sposób bezzaloeniowy. Zdaniem Rickerta, tego argumentu z dziedziny sztuki nie mona odnie do poznania teoretycznego, gdy poznanie w przeciwiestwie do ujcia estetycznego musi opiera si na prawdzie, a nie na kryteriach estetycznych. Mówic krótko, prawda o rzeczy na ogól nie interesuje artystów. Interesuje ich przeycie estetyczne, które moe, ale nie musi by prawdziwe. Wartoci estetyczne nie s wartociami logicznymi. Estetyczna ocena, odnoszca si do naocznego ogldu, nie jest poznaniem opartym na prawdzie logicznej. Rickert uwaa, e nie mona naocznoci utosami z poznaniem12. Sama naoczno sytuuje si bowiem poza teoretyczn sfer prawdy, gdy jeeli ma ona umoliwia ,,od-krywanie" prawdy, to nie moe by jeszcze prawd w sensie logicznym. Etymologiczne powizanie greckiego slowa z ,,ogldem" nie dowodzi wcale, e poznawanie sprowadza si do obrazów. Rickert przedstawia swoje stanowisko w sposób nastpujcy: ,,Tak jak «zna» (kennen) nie oznacza jeszcze «pozna» (erkennen), tak równie naoczne «widzie» nie oznacza jeszcze «zrozumie» pod wzgldem logicznym"13. Naoczno daje jedynie powierzchown znajomo przedmiotu, ale nie jest ona jeszcze jego poznaniem. Znajomo jest wiedz, któr ma si o czym, ale taka znajomo nie oznacza poznania w sensie wiedzy, któr kto uzyskuje w badaniu naukowym lub filozoficznej refleksji. Stosownie do tego widzenie oznacza zmyslowe dowiadczanie, które wprawdzie pod wzgldem czasowym poprzedza sd, Zob. H. Rickert, Die Logik des Prädikats und das Problem der Ontologie, Heidelberg 1930, s. 107. Chodzi o przypisywane Johannowi Wolfgangowi von Goethemu odkrycie koci przysiecznej (os intermaxillare), któr mona znale ju w rysunkach zatoki szczkowej Leonarda da Vinci z 1489 roku. 12 Zob. tame, s. 107­108. 13 ,,So wie »kennen« noch keine »erkennen« ist, so ist auch anschauliches »sehen« noch kein logisches »einsehen«", tame, s. 108. ródlem inspiracji dla twierdzenia Rickerta, e znajomo (Kennen) nie oznacza jeszcze poznania (Erkennen), s slowa Hegla, które ten umiecil pod swoim portretem narysowanym przez Wilhelma Hensla: ,,Nasza znajomo powinna by poznaniem. Kto mnie zna, ten mnie tutaj pozna" (,,Unsere Kenntnis soll Erkenntnis sein. Wer mich kennt, der wird mich hier erkennen"), tame, s. 143. jednak nie jest rozumieniem. Zrozumienie ­ w przeciwiestwie do widzenia ­ posiada charakter dyskursywny. Prawda pozbawiona takich atrybutów jak predykat, forma lub pojcie nie jest dla Rickerta moliwa. Dlatego do naocznoci musi zosta dodany czynnik nienaoczny, aby to, co zostalo unaocznione, moglo uzyska status teorii. Pojcie rozumiane jako prawda naocznoci przedstawia pozbawion zasad ,,konstrukcj". Dlatego Rickert stwierdza, e: ,,Nikt jeszcze nie «zobaczyl» czysto naocznej prawdy. I dlatego równie [nikt ­ T.K.] ­ jeeli wie warto z naocznoci ­ nie powinien o niej mówi"14. Okazuje si zatem, e teza intuicjonistyczna jest wewntrznie sprzeczna, poniewa jeeli kto zobaczyl co wlaciwie (w sposób autentyczny), to ­ zgodnie z t tez ­ nie móglby tego wyrazi. Ale intuicjonici wyraaj swoje intuicje, dlatego popadaj w sprzeczno z wlasnym rozumieniem prawdy. Wlaciwy zwizek midzy naocznoci a poznaniem zostal ujty przez Kanta w Krytyce czystego rozumu w powszechnie znanej formule: ,,Myli bez treci naocznej s puste, dane naoczne bez poj ­ lepe"15. Na poznanie skladaj si dwa wzajemnie ze sob powizane elementy: z jednej strony ­ myli (pojcia), z drugiej ­ treci (dane) naoczne. Sama tre naoczna stanowi tylko jedn, niesamodzieln cz poznania (podobnie jak samo pojcie). Uyty przez Kanta termin ,,lepe" w odniesieniu do danych naocznych, cho kojarzy si moe z brakiem okrelonego rodzaju naocznoci, oznacza dla Rickerta brak logicznego zrozumienia (einsehen), e co jest prawdziwe lub falszywe16. Dopiero myli o treci naocznej, powizane ze sob razem, tworz poznanie. Std wniosek, e poznanie nie ma charakteru prostego, lecz zloony. Z tego wynika równie Kantowski reprezentacjonizm17. Jak mona si przekona, polemika Rickerta z teoretycznym intuicjonizmem Heideggera toczy si wokól rozumienia poznania oraz prawdy. Podstawowy zarzut Rickerta dotyczy tego, e intuicjonizm myli realny proces psychiczny indywidualnego poznania z logiczn istot poznania: Prawda teoretyczna, jakiej poszukuje nauka, nie moe nigdy, mówic za Heideggerem, by alethei w sensie czystego ,,od-krycia" lub odslonit dla ,,spojrzenia" naocznoci. To wszystko stanowi jedynie conditio sine qua non dla odnalezienia prawdy przez Ja, jednak z pewnoci jeszcze nie jest sam prawd jako logicznie zrozumialym prawdziwym sensem18. ,,Eine nur anschauliche Wahrheit hat noch niemand »geschaut«. Von ihr sollte er daher, gerade wenn er auf Anschauung Wert legt, auch nicht reden", tame. 15 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Warszawa 1986, A 51, B 75. 16 Zob. H. Rickert, Die Logik des Prädikats..., s. 109. 17 Zob. J. Dbowski, Bezporednio poznania..., s. 48 i n. 18 ,,Theoretische Wahrheit, wie die Wissenschaft sie sucht, kann nie, um mit Heidegger zu reden, aletheia im Sinne der bloßen »Ent-Decktheit« oder der für den »Blick« freigelegten Nie budzi zatem sprzeciwu Rickerta przyjcie zaloenia, e tre poznania musi w pierwszej kolejnoci zosta bezporednio i intuicyjnie ujta w naocznoci. Taka przeslanka jest oczywista i trywialna. Rickert dowodzi jednak, e pierwsze miejsce w chronologicznej kolejnoci czynnoci poznawczych nie oznacza wcale priorytetu w logicznym porzdku poznania. Czasowe pierwszestwo naocznoci nie przeklada si na to, e jest ona uprzywilejowana pod wzgldem logicznym. Rickertowska krytyka teoretycznego intuicjonizmu opiera si na przekonaniu o jzykowym charakterze myli i poznania. U podstaw jego wywodu znajduje si stwierdzenie, e: Bez slów nie byloby moliwe poznanie naukowe, które daloby si przekaza innym badaczom. Jzykowo formulowane poznanie musi zatem zawiera ju to wszystko, co w ogóle jest istotne dla naukowego poznawania, aby stalo si poznawaniem19. Podstaw poznania jest zatem intersubiektywna komunikowalno myli. W dalszej czci wywodu Rickert podkrela, e dla jzykowego ujcia poznania doniosly jest nie tyle jzyk rozumiany jako spostrzegalna cz wiata zmyslowego, to znaczy slyszalne lub spostrzegalne wyrazy, co przede wszystkim znaczenia, które umoliwiaj rozumienie slów. To wlanie znaczenia slów pozwalaj odróni slowa zrozumiale od niezrozumialych. Gdyby poznanie polegalo na naocznym odbiciu bytu danego zmyslowo, tak jak zaklada teoretyczny intuicjonizm, to równie znaczenia slów musialyby by dane w sposób zmyslowo naoczny. Gdy zatem mówimy, e li jest zielony, to ­ przy powyszym intuicjonistycznym zaloeniu ­ poznanie polega na naocznoci: znaczenie slowa ,,zielony" te musialoby by zielone. Tak jednak nie jest. Ani slowo ,,zielony", ani jego znaczenie nie maj adnego koloru, gdy nie s wcale naocznymi odbiciami poznanego przedmiotu w kolorze zielonym. W ten sposób podstawowe twierdzenie teoretycznego intuicjonizmu okazuje si nieuzasadnione. Std wynika, e naley odrónia dwie dziedziny bytu: (1) zmyslowo spostrzegalne przedmioty oraz (2) moliwe do zrozumienia ­ cho niemoliwe do spostrzeenia ­ znaczenia slów20. Pod wzgldem teoriopoznawczym te dwie dziedziny bytu s nierówne, dlatego problematyczny pozostaje postulowany Anschauung sein. Das alles ist nur conditio sine qua non für das Finden der Wahrheit durch das Ich, aber gewiß noch nicht das Wahre selbst als logisch verstehbarer wahrer Sinn", H. Rickert, Die Logik des Prädikats..., s. 106­107. 19 ,,Ohne Worte wäre wissenschaftliche Erkenntnis, die sich anderen Forschern mitteilen läßt, überhaupt nicht möglich. Die sprachlich formulierte Erkenntnis muß daher bereits alles enthalten, was für das wissenschaftliche Erkennen überhaupt bedeutsam ist, um es zum Erkennen zu machen", H. Rickert, Kennen und Erkennen..., s. 144. 20 H. Rickert, tame, s. 146. przez teoretyczny intuicjonizm warunek adekwatnoci poznania. Poznawane zmyslami przedmioty maj róne empiryczne cechy, takie jak kolor, ksztalt, dwik, zapach i tak dalej. Tych cech s pozbawione ­ konieczne w procesie poznania ­ znaczenia slów. Znaczenia nie s przez nas spostrzegane, lecz rozumiane, i dlatego nie mona mówi, e maj by adekwatnymi odbiciami przedmiotów, do których si odnosz. Mona zatem powiedzie, e rozumienie poznania jako odkrywajcego ogldu jest problematyczne, gdy nie sposób ­ z powodu istotnych rónic zachodzcych midzy przedmiotem a jzykiem ­ porówna obrazu z oryginalem. Rickertowska analiza pojcia poznania zmierza dalej ni do wykazania bldnoci stanowiska teoretycznego intuicjonizmu i podejmuje zagadnienie teorii odbicia21. Zdaniem filozofa, zakladane przez teori odbicia receptywne ujcie poznania nie wystarcza do wyjanienia jego istoty22. Swój stosunek wobec zagadnienia istoty poznania wyraa on tak: W aden sposób takiego procesu, który ujawnia przed nami ,,istot" rzeczy, nie da si poj jako rodzaju odbicia w naocznoci. W naszym poznawaniu raczej przeksztalcamy dany nam naocznie material poznania z koniecznoci w taki sposób, e nie istnieje w naocznoci samej aden ,,wzorzec"23. Owo przeksztalcanie jest w poznaniu konieczne i nieodzowne, dlatego nie mona poznania rozumie jako powielania oryginalnego wzorca istniejcego poza podmiotem poznajcym. Poznawanie wlanie tym róni si od znajomoci, e mamy w nim do czynienia z przeformulowaniem (Umformung) danej naocznoci. W tym przeformulowaniu bior udzial czynniki niepochodzce z naocznoci, znajdujce w nauce swoje jzykowe odzwierciedlenie w postaci zda, orzecze (Aussagen) lub sdów. W nauce tylko orzeczenia lub sdy s nonikami prawdy. Wlaciwy problem teorii poznania dotyczy zatem wyjanienia, jak bez odbicia poznawanego przedmiotu w czystej naocznoci jest moliwe prawdziwe poznanie. Zob. tame, s. 148. Zob. T. Kubalica, Stanowisko Heinricha Rickerta wobec teorii odbicia, ,,Folia Philosophica" 2009, nr 27, s. 51 i n. 23 ,,Ein solcher Prozeß, der uns das »Wesen« einer Sache erschließt, läßt sich vollends in keiner Weise als eine Art des Abbildes durch die Anschauung begreifen. Wir bilden vielmehr durch unser Erkennen das uns anschaulich gegebene Erkenntnismaterial notwendig in einer Weise um, für die es in der Anschauung selbst kein »Vorbild« gibt", H. Rickert, Kennen und Erkennen..., s. 149­150. Streszczenie Przedmiotem rozwaa jest teoriopoznawczy intuicjonizm, uznajcy intuicj za podstaw poznania i wiedzy. W artykule przeanalizowane zostaly argumenty krytyczne wysuwane przez Heinricha Rickerta w ostatniej fazie jego dzialalnoci filozoficznej. Glównym adresatem krytyki Rickerta jest aletejologiczna koncepcja prawdy i poznania Martina Heideggera. Podstawowym motywem krytyki Rickerta jest odrzucenie teorio-odbiciowego modelu poznania, zakladanego przez intuicjonizm. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Heinricha Rickerta krytyka teoretycznego intuicjonizmu

Kubalica, Tomasz
Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria , Volume 22 (1) – Mar 1, 2013
Download PDF
8 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/heinricha-rickerta-krytyka-teoretycznego-intuicjonizmu-5ByH0StUZY

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0002
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0002 To m a s z K u b a l i c a Slowa kluczowe: intuicja, poznanie bezporednie, intuicjonizm, teoria odbicia, prawda, aletheia, H. Rickert, M. Heidegger Intuicja stanowi poznanie bezporednie. Intuicyjne poznanie bezporednie ujmuje swój przedmiot bez adnego porednika, który odgrywalby rol ogniwa lczcego poznanie z przedmiotem1. Poznaniami bezporednimi s midzy innymi przeywanie, spostrzeenie immanentne, spostrzeenie zewntrzne i wewntrzne, spostrzeganie cudzych stanów psychicznych, percepcja estetyczna, przypominanie, wyobrania i inne. Poznaniem bezporednim jest równie ­ postulowana przez fenomenologi ­ percepcja czysto intelektualna, taka jak ogld ejdetyczny, naoczno kategorialna, dowiadczanie przedmiotów ogólnych czy te ogld zawartoci idei2. Fenomenologowie intuicj intelektualn nazywaj ogldem ejdetycznym (Wesenschau). Jest on bezporednim i naocznym poznaniem zawartoci idei, przygotowanym przez operacj uzmienniania, która nadbudowuje go nad aktami szeroko pojtego dowiadczenia. Natomiast poznanie porednie stanowi przeciwiestwo poznania bezporedniego i zaklada istnienie znaku lub obrazu jako porednika pelnicego rol ogniwa lczcego poznanie z przedmiotem3. Ów porednik poznawczy moe by nieprzezroczysty (medium quod), tak jak przy czytaniu trudnego tekstu. Takie nieprzezroczyste medium dzieli nasz percepcj na dwa etapy: pierw1 Zob. J. Dbowski, Bezporednio poznania: spory ­ dyskusje ­ wyniki, Lublin 2000, s. 202 i n. 2 Zob. E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, Warszawa 1967, s. 20 i n. 3 Zob. J. Dbowski, Bezporednio poznania..., s. 207. Autor przedstawia trudnoci zwizane z podzialem poredników poznawczych na ,,przezroczyste" i ,,nieprzezroczyste". szy ­ odczytanie znaku, drugi ­ ujcie tego, co ów znak denotuje. Porednik moe mie take charakter przezroczysty (medium quo), jak na przyklad przy czytaniu wcigajcej powieci, gdy ­ jednoetapowo ­ nasz umysl przechodzi do wiata przedstawionego w tekcie. W tym kontekcie naley zauway, e przezroczysto porednika jest cech stopniowaln. Przedmiotem niniejszych rozwaa s argumenty kierowane nie tyle przeciwko pojciu bezporedniego poznania intuicyjnego, co przeciwko stanowisku, które uznaje intuicj za podstaw poznania i wiedzy, czyli przeciwko teoretycznemu intuicjonizmowi. Chcialbym podda tutaj analizie argumenty wysuwane przez Heinricha Rickerta w jego pónych pracach: rozprawie z 1930 roku zatytulowanej Die Logik des Prädikats und das Problem der Ontologie (,,Logika predykatu a problem ontologii") oraz artykule opublikowanym w ,,Kant-Studien" w 1934 roku pod tytulem Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus (,,Znanie a poznawanie. Krytyczne uwagi o teoretycznym intuicjonizmie"). W ujciu Rickerta intuicjonizm jest stanowiskiem filozoficznym, które przyznaje naocznoci pierwszestwo zarówno przed refleksj, jak i przed myleniem dyskursywnym. Postuluje on bezporednie i intuicyjne poznanie przedmiotów, tak jak s one naocznie dane4. Tak rozumiany intuicjonizm sytuuje si równie w wyranej opozycji wobec wszelkiego ,,konstrukcjonizmu". Teoretyczny intuicjonizm sprowadza poznanie do ogldu, prawd za ­ do dynamicznego odkrywania bytu5. Wedlug Martina Heideggera w poznaniu chodzi przede wszystkim o odkrycie przedmiotu, usunicie ,,zaslony", która go ukrywa i czyni niewidocznym dla bezporedniej naocznoci6. Odnalezienie ukrytej prawdy polega w istocie na uwolnieniu od skrywajcego j bldu i zafalszowania. U podstaw tak rozumianego intuicjonizmu ley zaloenie, e gdy wszystkie ,,zaslony" zostan usunite, cala prawda wyjdzie na jaw. Ten sposób poznania prawdy Heidegger ujmuje w etymologicznym kontekcie greckiego terminu , które oznacza wlanie to, co nie jest ani zakryte, ani ukryte7. W antycznym jzyku greckim slowo to mialo szerszy zakres i nie oznaczalo jedynie relacji midzy wypowiedz o stanie rzeczy a samym jej stanem, lecz równie postaw szczeroci podmiotu, która przejawia si wówczas, gdy czlowiek mówi do drugiego czlowieka otwarcie i nie ma ukrytych zamiarów. W Heideggerowskiej interpretacji pojcia odpowiadajcego terminowi pierwotnym miejscem prawdy nie jest ­ tak jak to ujmowal 4 Zob. H. Rickert, Kennen und Erkennen. Kritische Bemerkungen zum theoretischen Intuitionismus, ,,Kant-Studien" 1934, nr 39, s. 141. 5 Por. K. Michalski, Heidegger i filozofia wspólczesna, Warszawa 1998, s. 216 i n. 6 Por. M. Heidegger, Sein und Zeit, Tübingen 2001, s. 218 i n. (wyd. pol.: Bycie i czas, przel. B. Baran, Warszawa 2007, s. 277 i n.). 7 Tame, s. 219. neokantyzm ­ , czyli sd, lecz szeroko pojta percepcja, rozumiana jako otwarcie na to, co przynosi wiat: zawiera si w , czyli ,,nieskrytoci". Takie otwarcie charakteryzuje czlowieka w sensie Dasein. Zatem ma oznacza otwarto, odkrywanie i odkryto czlowieka w jego ,,byciu-w-wiecie". Dlatego tak rozumian prawd mona interpretowa jako prawd naocznoci, która wystpuje przed sdem i z tej racji rzekomo posiada bardziej ródlowy i podstawowy charakter8. Konsekwencj Heideggerowskiej wykladni pojcia jest ontologiczne uzasadnienie prawdy, które wedlug tego filozofa polega na powizaniu jej nie z sdem, lecz z samym byciem myli. Takie ujcie ontologii prawdy ma take konsekwencje antropologiczne: szeroko pojmowana prawda jako wie si ze sposobem ludzkiej egzystencji, której podstawow wartoci jest autentyczno. Czlowiek autentyczny ma przede wszystkim funkcjonowa w prawdzie, to znaczy by wewntrznie otwartym na prawd w swojej percepcji wiata i komunikacji z innymi ludmi. Tak rozumiane otwarcie ma umoliwi nie tylko widzenie, slyszenie lub odczuwanie, lecz równie ­ prawdziwe ­ wyraanie i wskazywanie, w których odslania si prawda jako . W ten sposób Heidegger odchodzi od logicznego (poznawczego) rozumienia prawdy i przechodzi do ontycznego sposobu jej ujcia. Nonikiem prawdy przestaje by sd lub inny jzykowy wyraz, a staje si nim stosunek czlowieka do wiata lub te sam byt. Zdaniem Rickerta ujcie istoty poznania jako czystej naocznoci opiera si na zaloeniu, e wlaciwie pojta prawda znajduje si jedynie u ródla. Std wynika wniosek, e w poznaniu chodzi o jak najwierniejsze odzwierciedlenie tej pierwotnej prawdy, co jest moliwe jedynie w bezporednim ujciu naocznym9. Tylko w ten sposób ­ na drodze odbicia tego, co jest dane ródlowo ­ moe doj do realizacji ,,adekwatnego" lub ,,prawdziwego" poznania. Podstawowym zaloeniem intuicjonizmu jest zatem teoria odbicia, o której nieco wicej powiemy w dalszej czci rozwaa. Problem z ujciem poznania jako naocznoci jest nastpujcy. Jeeli uznajemy, e dokonujce si w naocznoci odslanianie tego, co dane, jest wlaciw metod pozwalajc unikn bldu i uzyska prawdziwe poznanie, to musimy take implicite zaloy, e istniej dwa odmienne rodzaje naocznoci: naoczno zaslonita i naoczno prawdziwa10. Dzieje si tak, poniewa w tym ujciu poznanie jako percepcja naoczna moe albo zaslania i prowadzi do bldu, albo odkrywa w sensie, który odpowiada terminowi . Jeeli chcemy poznawa, pojawia si wówczas nastpujce pytanie: Jak wybra Zob. E. Tugendhat, Die Wahrheitsbegriff bei Husserl und Heidegger, Berlin 1967, s. 331 Zob. H. Rickert, Kennen und Erkennen..., s. 142. Zob. tame, s. 143. i n. wlaciwy rodzaj naocznoci? Czy sama naoczno moe stanowi podstaw takiego wyboru? Wspólczeni intuicjonici, podkrelajc podstawowe znaczenie naocznoci, powoluj si na argument z dziedziny sztuki. Na gruncie tej argumentacji artyci potrafi intuicyjnie uj rzeczy, które nie zostaly jeszcze poznane teoretycznie. Na przyklad Leonardo da Vinci w swych szkicach anatomicznych rysowal ko szczki (os intermaxillare), któr naukowo opisano wiele lat póniej11. Sztuka w takim ujciu jest dziedzin, w której artyci dokonuj naocznego ogldu wiata i ,,widz" w nim o wiele wicej, ni potrafi dostrzec nauka. Dzieje si tak, gdy ludzie sztuki na drodze ,,czystej" naocznoci ujmuj rzeczy w sposób bezzaloeniowy. Zdaniem Rickerta, tego argumentu z dziedziny sztuki nie mona odnie do poznania teoretycznego, gdy poznanie w przeciwiestwie do ujcia estetycznego musi opiera si na prawdzie, a nie na kryteriach estetycznych. Mówic krótko, prawda o rzeczy na ogól nie interesuje artystów. Interesuje ich przeycie estetyczne, które moe, ale nie musi by prawdziwe. Wartoci estetyczne nie s wartociami logicznymi. Estetyczna ocena, odnoszca si do naocznego ogldu, nie jest poznaniem opartym na prawdzie logicznej. Rickert uwaa, e nie mona naocznoci utosami z poznaniem12. Sama naoczno sytuuje si bowiem poza teoretyczn sfer prawdy, gdy jeeli ma ona umoliwia ,,od-krywanie" prawdy, to nie moe by jeszcze prawd w sensie logicznym. Etymologiczne powizanie greckiego slowa z ,,ogldem" nie dowodzi wcale, e poznawanie sprowadza si do obrazów. Rickert przedstawia swoje stanowisko w sposób nastpujcy: ,,Tak jak «zna» (kennen) nie oznacza jeszcze «pozna» (erkennen), tak równie naoczne «widzie» nie oznacza jeszcze «zrozumie» pod wzgldem logicznym"13. Naoczno daje jedynie powierzchown znajomo przedmiotu, ale nie jest ona jeszcze jego poznaniem. Znajomo jest wiedz, któr ma si o czym, ale taka znajomo nie oznacza poznania w sensie wiedzy, któr kto uzyskuje w badaniu naukowym lub filozoficznej refleksji. Stosownie do tego widzenie oznacza zmyslowe dowiadczanie, które wprawdzie pod wzgldem czasowym poprzedza sd, Zob. H. Rickert, Die Logik des Prädikats und das Problem der Ontologie, Heidelberg 1930, s. 107. Chodzi o przypisywane Johannowi Wolfgangowi von Goethemu odkrycie koci przysiecznej (os intermaxillare), któr mona znale ju w rysunkach zatoki szczkowej Leonarda da Vinci z 1489 roku. 12 Zob. tame, s. 107­108. 13 ,,So wie »kennen« noch keine »erkennen« ist, so ist auch anschauliches »sehen« noch kein logisches »einsehen«", tame, s. 108. ródlem inspiracji dla twierdzenia Rickerta, e znajomo (Kennen) nie oznacza jeszcze poznania (Erkennen), s slowa Hegla, które ten umiecil pod swoim portretem narysowanym przez Wilhelma Hensla: ,,Nasza znajomo powinna by poznaniem. Kto mnie zna, ten mnie tutaj pozna" (,,Unsere Kenntnis soll Erkenntnis sein. Wer mich kennt, der wird mich hier erkennen"), tame, s. 143. jednak nie jest rozumieniem. Zrozumienie ­ w przeciwiestwie do widzenia ­ posiada charakter dyskursywny. Prawda pozbawiona takich atrybutów jak predykat, forma lub pojcie nie jest dla Rickerta moliwa. Dlatego do naocznoci musi zosta dodany czynnik nienaoczny, aby to, co zostalo unaocznione, moglo uzyska status teorii. Pojcie rozumiane jako prawda naocznoci przedstawia pozbawion zasad ,,konstrukcj". Dlatego Rickert stwierdza, e: ,,Nikt jeszcze nie «zobaczyl» czysto naocznej prawdy. I dlatego równie [nikt ­ T.K.] ­ jeeli wie warto z naocznoci ­ nie powinien o niej mówi"14. Okazuje si zatem, e teza intuicjonistyczna jest wewntrznie sprzeczna, poniewa jeeli kto zobaczyl co wlaciwie (w sposób autentyczny), to ­ zgodnie z t tez ­ nie móglby tego wyrazi. Ale intuicjonici wyraaj swoje intuicje, dlatego popadaj w sprzeczno z wlasnym rozumieniem prawdy. Wlaciwy zwizek midzy naocznoci a poznaniem zostal ujty przez Kanta w Krytyce czystego rozumu w powszechnie znanej formule: ,,Myli bez treci naocznej s puste, dane naoczne bez poj ­ lepe"15. Na poznanie skladaj si dwa wzajemnie ze sob powizane elementy: z jednej strony ­ myli (pojcia), z drugiej ­ treci (dane) naoczne. Sama tre naoczna stanowi tylko jedn, niesamodzieln cz poznania (podobnie jak samo pojcie). Uyty przez Kanta termin ,,lepe" w odniesieniu do danych naocznych, cho kojarzy si moe z brakiem okrelonego rodzaju naocznoci, oznacza dla Rickerta brak logicznego zrozumienia (einsehen), e co jest prawdziwe lub falszywe16. Dopiero myli o treci naocznej, powizane ze sob razem, tworz poznanie. Std wniosek, e poznanie nie ma charakteru prostego, lecz zloony. Z tego wynika równie Kantowski reprezentacjonizm17. Jak mona si przekona, polemika Rickerta z teoretycznym intuicjonizmem Heideggera toczy si wokól rozumienia poznania oraz prawdy. Podstawowy zarzut Rickerta dotyczy tego, e intuicjonizm myli realny proces psychiczny indywidualnego poznania z logiczn istot poznania: Prawda teoretyczna, jakiej poszukuje nauka, nie moe nigdy, mówic za Heideggerem, by alethei w sensie czystego ,,od-krycia" lub odslonit dla ,,spojrzenia" naocznoci. To wszystko stanowi jedynie conditio sine qua non dla odnalezienia prawdy przez Ja, jednak z pewnoci jeszcze nie jest sam prawd jako logicznie zrozumialym prawdziwym sensem18. ,,Eine nur anschauliche Wahrheit hat noch niemand »geschaut«. Von ihr sollte er daher, gerade wenn er auf Anschauung Wert legt, auch nicht reden", tame. 15 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Warszawa 1986, A 51, B 75. 16 Zob. H. Rickert, Die Logik des Prädikats..., s. 109. 17 Zob. J. Dbowski, Bezporednio poznania..., s. 48 i n. 18 ,,Theoretische Wahrheit, wie die Wissenschaft sie sucht, kann nie, um mit Heidegger zu reden, aletheia im Sinne der bloßen »Ent-Decktheit« oder der für den »Blick« freigelegten Nie budzi zatem sprzeciwu Rickerta przyjcie zaloenia, e tre poznania musi w pierwszej kolejnoci zosta bezporednio i intuicyjnie ujta w naocznoci. Taka przeslanka jest oczywista i trywialna. Rickert dowodzi jednak, e pierwsze miejsce w chronologicznej kolejnoci czynnoci poznawczych nie oznacza wcale priorytetu w logicznym porzdku poznania. Czasowe pierwszestwo naocznoci nie przeklada si na to, e jest ona uprzywilejowana pod wzgldem logicznym. Rickertowska krytyka teoretycznego intuicjonizmu opiera si na przekonaniu o jzykowym charakterze myli i poznania. U podstaw jego wywodu znajduje si stwierdzenie, e: Bez slów nie byloby moliwe poznanie naukowe, które daloby si przekaza innym badaczom. Jzykowo formulowane poznanie musi zatem zawiera ju to wszystko, co w ogóle jest istotne dla naukowego poznawania, aby stalo si poznawaniem19. Podstaw poznania jest zatem intersubiektywna komunikowalno myli. W dalszej czci wywodu Rickert podkrela, e dla jzykowego ujcia poznania doniosly jest nie tyle jzyk rozumiany jako spostrzegalna cz wiata zmyslowego, to znaczy slyszalne lub spostrzegalne wyrazy, co przede wszystkim znaczenia, które umoliwiaj rozumienie slów. To wlanie znaczenia slów pozwalaj odróni slowa zrozumiale od niezrozumialych. Gdyby poznanie polegalo na naocznym odbiciu bytu danego zmyslowo, tak jak zaklada teoretyczny intuicjonizm, to równie znaczenia slów musialyby by dane w sposób zmyslowo naoczny. Gdy zatem mówimy, e li jest zielony, to ­ przy powyszym intuicjonistycznym zaloeniu ­ poznanie polega na naocznoci: znaczenie slowa ,,zielony" te musialoby by zielone. Tak jednak nie jest. Ani slowo ,,zielony", ani jego znaczenie nie maj adnego koloru, gdy nie s wcale naocznymi odbiciami poznanego przedmiotu w kolorze zielonym. W ten sposób podstawowe twierdzenie teoretycznego intuicjonizmu okazuje si nieuzasadnione. Std wynika, e naley odrónia dwie dziedziny bytu: (1) zmyslowo spostrzegalne przedmioty oraz (2) moliwe do zrozumienia ­ cho niemoliwe do spostrzeenia ­ znaczenia slów20. Pod wzgldem teoriopoznawczym te dwie dziedziny bytu s nierówne, dlatego problematyczny pozostaje postulowany Anschauung sein. Das alles ist nur conditio sine qua non für das Finden der Wahrheit durch das Ich, aber gewiß noch nicht das Wahre selbst als logisch verstehbarer wahrer Sinn", H. Rickert, Die Logik des Prädikats..., s. 106­107. 19 ,,Ohne Worte wäre wissenschaftliche Erkenntnis, die sich anderen Forschern mitteilen läßt, überhaupt nicht möglich. Die sprachlich formulierte Erkenntnis muß daher bereits alles enthalten, was für das wissenschaftliche Erkennen überhaupt bedeutsam ist, um es zum Erkennen zu machen", H. Rickert, Kennen und Erkennen..., s. 144. 20 H. Rickert, tame, s. 146. przez teoretyczny intuicjonizm warunek adekwatnoci poznania. Poznawane zmyslami przedmioty maj róne empiryczne cechy, takie jak kolor, ksztalt, dwik, zapach i tak dalej. Tych cech s pozbawione ­ konieczne w procesie poznania ­ znaczenia slów. Znaczenia nie s przez nas spostrzegane, lecz rozumiane, i dlatego nie mona mówi, e maj by adekwatnymi odbiciami przedmiotów, do których si odnosz. Mona zatem powiedzie, e rozumienie poznania jako odkrywajcego ogldu jest problematyczne, gdy nie sposób ­ z powodu istotnych rónic zachodzcych midzy przedmiotem a jzykiem ­ porówna obrazu z oryginalem. Rickertowska analiza pojcia poznania zmierza dalej ni do wykazania bldnoci stanowiska teoretycznego intuicjonizmu i podejmuje zagadnienie teorii odbicia21. Zdaniem filozofa, zakladane przez teori odbicia receptywne ujcie poznania nie wystarcza do wyjanienia jego istoty22. Swój stosunek wobec zagadnienia istoty poznania wyraa on tak: W aden sposób takiego procesu, który ujawnia przed nami ,,istot" rzeczy, nie da si poj jako rodzaju odbicia w naocznoci. W naszym poznawaniu raczej przeksztalcamy dany nam naocznie material poznania z koniecznoci w taki sposób, e nie istnieje w naocznoci samej aden ,,wzorzec"23. Owo przeksztalcanie jest w poznaniu konieczne i nieodzowne, dlatego nie mona poznania rozumie jako powielania oryginalnego wzorca istniejcego poza podmiotem poznajcym. Poznawanie wlanie tym róni si od znajomoci, e mamy w nim do czynienia z przeformulowaniem (Umformung) danej naocznoci. W tym przeformulowaniu bior udzial czynniki niepochodzce z naocznoci, znajdujce w nauce swoje jzykowe odzwierciedlenie w postaci zda, orzecze (Aussagen) lub sdów. W nauce tylko orzeczenia lub sdy s nonikami prawdy. Wlaciwy problem teorii poznania dotyczy zatem wyjanienia, jak bez odbicia poznawanego przedmiotu w czystej naocznoci jest moliwe prawdziwe poznanie. Zob. tame, s. 148. Zob. T. Kubalica, Stanowisko Heinricha Rickerta wobec teorii odbicia, ,,Folia Philosophica" 2009, nr 27, s. 51 i n. 23 ,,Ein solcher Prozeß, der uns das »Wesen« einer Sache erschließt, läßt sich vollends in keiner Weise als eine Art des Abbildes durch die Anschauung begreifen. Wir bilden vielmehr durch unser Erkennen das uns anschaulich gegebene Erkenntnismaterial notwendig in einer Weise um, für die es in der Anschauung selbst kein »Vorbild« gibt", H. Rickert, Kennen und Erkennen..., s. 149­150. Streszczenie Przedmiotem rozwaa jest teoriopoznawczy intuicjonizm, uznajcy intuicj za podstaw poznania i wiedzy. W artykule przeanalizowane zostaly argumenty krytyczne wysuwane przez Heinricha Rickerta w ostatniej fazie jego dzialalnoci filozoficznej. Glównym adresatem krytyki Rickerta jest aletejologiczna koncepcja prawdy i poznania Martina Heideggera. Podstawowym motywem krytyki Rickerta jest odrzucenie teorio-odbiciowego modelu poznania, zakladanego przez intuicjonizm.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.