Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Dialektyka dyskursu i intuicji w filozofowaniu Karla Jaspersa

Dialektyka dyskursu i intuicji w filozofowaniu Karla Jaspersa Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0006 Slowa kluczowe: dyskurs, intuicja, dialektyka, ruch myli, K. Jaspers, I. Kant Myl Karla Jaspersa naley do myli dialektycznych1. Oznacza to, e zawiera ona w sobie momenty napicia, cierania si rónych pogldów i stanowisk. Jest w gruncie rzeczy prób pogodzenia wielu z nich, pokazania, e okrelone pogldy s jedynie szyframi2, próbami zmierzenia si z takim lub innym filozoficznym problemem, co oznacza prób przyjcia pozycji zerowej, która polega ma na tym, e adne stanowisko nie jest rozstrzygajce w sposób absolutny3. Jeli tak patrzy si na myl Jaspersa, to mona zauway, e nie tylko dochodzi w niej do cierania si rónych stanowisk, lecz przede wszystkim jest miejscem, gdzie powszechnie uznane za przeciwstawne sobie stanowiska mona z pewnego okrelonego punktu widzenia ze sob pogodzi ­ wskaza stanowisko, które lczy pozornie sprzeczn par poj. W filozofowaniu Jaspersa przykladami takiej pary poj s m.in. dyskurs i intuicja, stalo i ruch, przedmiotowo i pozaprzedmiotowo. Jaspers jednak nie rozwijal wlasnej teorii dialektyki4, chocia pisal, w jaki sposób j rozumial. 1 Zwrócil na to uwag m.in. jeden ze studentów Jaspersa, Gerhard Knauss, który powiecil temu problemowi artykul pt. Die Dialektik des Grundwissens und der Existenzerhellung bei Karl Jaspers, ,,Studium Generale" 1968, nr 21, s. 571590. 2 Jaspers pojcia ,,szyfr" nie rozumie jako czego, co mona rozszyfrowa, lecz jako pewnego rodzaju zbitk problemow, któr mona rozjani, próbowa zrozumie, lecz nie mona w pelni pozna. ,,Szyfr" wedlug Jaspersa to wiedza, która nie jest wiedz ogólnie obowizujc. 3 K. Jaspers, Antwort, w: Karl Jaspers, hrsg. P. Schilpp, Stuttgart 1957, s. 839. 4 Problem dialektyki Jaspers chcial podj jako centralny problem drugiej czci swojej Logiki filozoficznej. Dzielo nigdy nie powstalo do koca. Pozostal po nim jednak zbiór notatek, funkcjonujcych jako Nachlass. W swojej pierwszej filozoficznej pracy Psychologie der Weltanschauungen odniósl si negatywnie do jednego z przejawów dialektycznego mylenia, którym byla metoda Hegla. Jaspers uznal, e dialektyka jako synteza tezy i antytezy jest jedynie czyst form dialektycznego mylenia, w której nie wyczerpuje si jego istota5. Samo techniczne mylenie dialektyczne krytykowal z uwagi na to, e porusza si ono jedynie w obrbie poj, pozostawiajc rzeczy nietknitymi6. Jaspers za Kantem odrónial pojcia od rzeczy. Pojcie dotyczy rzeczy, ale nie prezentuje jej w caloci, a skoro tak, to istnieje jaka cz rzeczy, której nie mona uchwyci w pojciu. O ile w przedmiotowym poznaniu, w odzwierciedlajcych rzeczy pojciach, mona odnale tez i antytez, o tyle nie mona tego zrobi, jeli mamy do czynienia ze specyficznymi problemami filozoficznymi, antynomiami ludzkiego rozumu, z pojciami, które ju z gruntu s dla naszego intelektu dialektyczne, które nie odzwierciedlaj rzeczy, chocia do niej si odnosz, które dotycz tej czci rzeczy, która wychodzi poza pozytywnie uchwytn tre pojcia. Jeli widzi si pojcia w powizaniu z rzeczami w taki sposób, jak widzial to Jaspers, wtedy stanowisko dotyczce syntetyzowania treci mówi, e tylko cz naszej wiedzy mona ze sob polczy metod stosowan przez Hegla. Jaspers za zwracal uwag, e istniej jeszcze innego rodzaju pojcia, gdy argumentowal, e ,,nie wszystkie rzeczy maj dwie [przeciwstawne sobie ­ D.B.] strony, niektóre maj tylko konkretne caloci, które kadorazowo stoj na trzeciej pozycji ­ nie maj dwóch [przeciwstawnych ­ D.B.] stron, tylko s niekoczc si syntez przeciwiestw w sobie"7. Wyej opisane zaloenie Jaspersowskiej filozofii skierowane jest równie przeciwko pewnej tendencji intelektualnej. Jaspers zwrócil uwag na zjawisko wystpujce w filozofii, wynikajce ze wskazywanego ju przez Kanta przekroczenia kompetencji prawomocnego poslugiwania si rozumem. Istniej obszary rzeczywistoci, których nie uprzedmiotowiamy, a z którymi mamy do czynienia, i z tej sytuacji wynikaj konkretne problemy, z którymi filozofujca jednostka próbuje si upora. Najczstszym podawanym przez Jaspersa przykladem byla wolno. Dysponujemy pojciem wolnoci, lecz nie wiemy przedmiotowo, czym ona jest. Dla Jaspersa, na co zwraca uwag Iwona Alechnowicz, wolno w przeciwiestwie do przedmiotów nauk szczególowych jest nieskoczonoci8. Jeli t nieskoczono zaczynamy traktowa jak skoczony przedmiot, wtedy wypaczamy dialektyczn form mylenia sam dialektyczn zawarto pojcia. Bld zastosowania jedynie K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen, Berlin 1925, s. 79. Tame, s. 80. Tame. I. Alechnowicz, Karl Jaspers ­ filozofia i polityka, Wroclaw 1996, s. 11. formalnego mylenia dialektycznego polega zdaniem Jaspersa na tym, e ,,sposób wyraenia dwubiegunowoci bierze si ze specyfiki tego, co nieskoczone, i polega na utrwaleniu w abstrakcji przeciwstawnych biegunów [tezy i antytezy ­ D.B.] tego, co akurat jest ruchem i yciem domniemanej kompletnej skoczonoci"9. Tak rozumiana dialektyka wypacza autentyczne momenty dialektyczne, które wychwytuje filozofia. Jaspers proponowal zrezygnowa z ruchu, jaki daje synteza tezy i antytezy, a robil to na rzecz innego ruchu, który jest moliwy równie w ramach dialektyki, ale takiej, która nie osadza treci w przedmiotowo uchwytnej wiedzy, lecz poza ni transcenduje. Dialektyka jest wic obecna w filozofii Jaspersa, ale nie naley jej lczy z Heglem. Na inny ni Heglowski sposób odczytania dialektyki zwrócil uwag równie Nicolai Hartmann. Dokonana przez niego charakterystyka pasuje do myli Jaspersa, chocia nie zostala do niej bezporednio odniesiona. Hartmann pisal, e: aby uj fakt dialektycznego momentu w filozofii, nie trzeba powolywa si na wlaciwie dialektyczny system Fichtego czy Hegla. Wystarczy uj lacuch mylowy dowolnego myliciela, jeli tylko cechuje go denie do systematycznoci, zobaczy immanentn i by moe przez niego samego niepoznan metod, a okae si, e dokladnie tak wiele jest w niej dialektyki, jak systematyki10. Hartmann rozumial dialektyk jeszcze troch inaczej ni Jaspers, gdy odnajdywal j w kadej myli systematycznej, i mogla ona, jego zdaniem, tkwi w danej myli w sposób ukryty, tzn. sam filozofujcy nie musial do koca zdawa sobie sprawy z tego, e jego myleniem kieruje u podstaw jaka dialektyka. Jaspers z kolei dialektyk chcial uprawia w sposób wiadomy i próbowal wydobywa j w filozofowaniu. Dialektyczny moment filozofii jest w myleniu Jaspersa widoczny co najmniej pod dwiema postaciami. Po pierwsze, tworzyl on w ramach dialektycznych poj. Glówne zagadnienie jego filozofii, którym jest egzystencja, jest przez niego rozumiane jako co, czego nie mona wyrazi w przedmiotowej wiedzy, a co mimo wszystko ujawnia si za jej pomoc. Posiadamy wic na poziomie ogólnym pojcie, którym jest egzystencja, ale pojcie to pozostaje dialektyczne, gdy jego desygnat nie jest przedmiotowy11. Po drugie za, co lczy si z pierwszym, jego myl moe zosta uznana za dialektyczn, gdy godzi ze sob takie skrajnoci, jak dyskursywna wiedza przedmiotowa i niedaK. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen..., s. 80. N. Hartmann, Metoda systematyczna, przel. A. Mordka, w: Neokantyzm badeski i marburki. Antologia tekstów, red. A.J. Noras, T. Kubalica, Katowice 2011, s. 351. 11 Por. K. Jaspers, Philosophie II. Existenzerhellung, München 1994, s. 14. jca si uj przedmiotowo intuicja. Chocia nalealoby raczej stwierdzi, e Jaspers pokazywal, i dyskurs nie przeczy intuicji, lecz zachodzi powizanie dyskursu z intuicj, lub jeszcze bardziej adekwatnie nalealoby powiedzie, e intuicja wylania si na podstawie dyskursu. Intuicja pracuje na bazie dyskursu, dyskurs rozwija si dziki intuicji. Wlaciwie wic mamy do czynienia ze sprzeniem zwrotnym dyskursu i intuicji. Wida to szczególnie wyranie w krytyce, jak wystosowal Jaspers przeciwko niektórym tendencjom wystpujcym w filozofii jzyka, zwlaszcza we wspólczesnej mu analizie jzyka, w myl których jzyk jest calkowicie regulowany przez gramatyk. Argumentowal, e w ten sposób pozbawia si jzyka jego ywotnoci12. By moe zwrócenie si w stron analizy jzyka pozwala uzyska coraz wiksz i bardziej precyzyjn wiedz na temat dyskursu, jednak Jaspers podkrelal fakt, e chocia o dyskursie wiemy wicej i wiedza ta cigle si rozszerza w wielu badaniach, to nie musi to wcale jeszcze oznacza, e intuicja jest czym, co przeczy dyskursowi. Moe równie dobrze go dopelnia. Jeli zaloymy, e intuicja przyblia to, czego nie wyraa dyskurs w swoim stalym, aczasowym i identycznym z samym sob sensie, wtedy wspólpraca midzy dyskursem i intuicj staje si wrcz konieczna. Intuicja bowiem nie jest innym lub lepszym wyraaniem tego, co potrafimy wyrazi za pomoc dyskursywnego mylenia, lecz jest wyraaniem tego, czego dyskurs z uwagi na swoje ograniczenie nie potrafi. Jaspers pisal, e ,,mamy tu do czynienia z przenikaniem si jzyka i myli, a nie z rozlcznoci slowa (jako znaku) i rzeczy"13. Hartmann w przytoczonym wyej cytacie zwrócil uwag na jeszcze jedn fundamentaln dla filozofowania kwesti. Nie trzeba sobie uwiadamia wszystkich elementów metody, któr si stosuje, eby si ni poslugiwa. Mona filozofowa nie uwiadamiajc sobie, e si filozofuje, chocia dla kogo, kto wiadomie zaczyna filozofowa, wychodz na jaw zwizki, których wczeniej sobie nie uprzytomnial. Intuicja wic moe by ukrytym elementem filozofii, nawet jeli przez wielu filozofów zostala odrzucona. Jaspers natomiast stal na stanowisku, e intuicja pelni w filozofowaniu zasadnicz rol, chocia nie rozwinl adnej teorii intuicji. Mona jednak wskazywa momenty, w których powolywal si na mylenie intuicyjne, i std w pewnym stopniu zrekonstruowa jej rozumienie. Bez intuicji dyskursywna wiedza filozoficzna pozostaje tylko konglomeratem informacji. Aby posiadana wiedza nie byla jedynie zbiorem wiadomoci, potrzebuje skierowania na calo i cel. Zdobywane przez nas informacje s wizane przez ide, która jest nam dana wlanie dziki intuicji. Jaspers K. Jaspers, Von der Wahrheit, München 1951, s. 448. K. Jaspers, Filozofia egzystencji, przel. D. Lachowska, Warszawa 1990, s. 207. ju przy rozwaaniu zagadnienia idei w Psychologie der Weltanschauungen zwracal uwag na zespolenie jej z dyskursem. Nie jest tak, e idea bierze si z wyimaginowanej pracy rozumu, lecz wynika wlanie z dyskursu, który jest porzdkowany w pierwszej kolejnoci przez intelekt, a w drugiej przez rozum. Idea w interpretacji Jaspersa nie jest oderwan od dyskursu odgórn kierownicz instancj, majc tajemnicz nadprzyrodzon moc nadawania sensu oddolnemu, ziemskiemu dyskursowi. Idea wylania si z dyskursu, a wic powstaje oddolnie. Jaspers pisal, e: Szukamy bezustannie systematycznej jednoci. To poszukiwanie jest prawem rozumu i jest konieczne ,,gdy bez niego nie mielibymy wcale rozumu, bez tego za jednolitego uycia intelektu, a w jej braku ­ adnego wystarczajcego znamienia empirycznej prawdziwoci" [za Krytyk czystego rozumu, przel. R. Ingarden, B 679]. A wic idee nie s czym czystym, co pojawia si po fakcie i porzdkuje, lecz czym, co wspóltworzy podczas poznania w sferze intelektu i zmyslowoci. Idee, które potraktowane s samodzielnie, pozostawione same sobie, dostarczaj tylko niepewnego poznania (...)14. Aby wyjani stawian kwesti, naley zwróci uwag na proces wizania informacji przez intuicj w idei. Jaspers, studiujc filozofi, czsto zauwaal, e intuicj ogarnial wszystko. Zatem w jego myleniu byla ona narzdziem, które musialo wiza si z codzienn prac. Gromadzenie informacji ­ codzienna lektura dziel filozoficznych wynikalo nie tylko z chci posiadania takiej czy innej wiedzy przedmiotowej, lecz z chci rozpoznania w problemach filozoficznych tego, co wieczne. Aby tego dokona ­ urzeczywistnia philosophia perennis ­ trzeba oprócz posiadanych informacji skierowa mylenie na pytanie o calo wiedzy ­ naczeln zdaniem Jaspersa ide filozoficzn. Jaspers zatem, zdobywajc róne wiadomoci, byl prowadzony przez jak ide. Nie poszukiwal na lepo. Mial intuicj, która go prowadzila w badaniach. Z jednej strony wynikala ona wlanie z pojciowego dyskursu, ale z drugiej strony poza niego wychodzila. Bez niej jego praca bylaby jedynie zbieractwem myli, a Jaspers zostal nie tylko uznanym profesorem filozofii, lecz filozofem par exellence. Byl filozofem, który intuicje czerpal z dyskursu innych. O istnieniu intuicji Jaspers przekonywal czsto nieco paradoksalnie w kontekcie filozofii Kanta, który filozofii odmawial poznania intuicyjnego, gdy, jak twierdzil, filozofowanie byloby wtedy stwarzaniem. Pomimo to myl Kanta sluyla mu jako przyklad filozofowania, które wymaga po pierwsze doglbnej wiedzy dyskursywnej, a po drugie cierpliwoci w studiowaniu. Stopniowe zaglbianie si w twórczo Kanta jest zdaniem Jaspersa potrzebne, aby mogla pracowa intuicja. Zespolenie dyskursu i intuicji u Kanta pokazywal m.in. podczas próby odpowiedzi na pytanie, dlaczego duch filozofii Kanta zanika. K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen..., s. 467. Pytal, czy czasem nie jest tak, e sytuacja ta wynika z samego charakteru jego filozofii? I odpowiedzial nastpujcymi slowami: Kant w swoich glównych dzielach staje si zrozumialy tylko po gruntownym przestudiowaniu. Czasem student rezygnuje z próby zrozumienia go. Ale jeli któremu si to uda, zdobywa jasno, która nigdy wczeniej nie byla dla niego osigalna. Kada filozofia jest od tej pory dla niego latwiej zrozumiala. Kto wspil si na ten szczyt, przed tym w szerokim horyzoncie nie tylko rozpocieraj si pozostale szczyty, lecz s one równie latwiejsze do zdobycia15. Oto dlaczego wedlug Jaspersa Kant jest tak wanym filozofem. Jego filozofia sama pobudza do filozofowania, jeli tylko traktuje si j jako spójny, mówic jzykiem Hartmanna, systematyczny (ale niekoniecznie systemowy)16 projekt. To, co Jaspers oddal najpierw w opisowym, metaforycznym jzyku, którego uyl podczas wykladu w 150. rocznic mierci Kanta, mona równie znale w bardziej doglbnej analizie filozoficznej. To, czym jest ,,zdobyta jasno" oraz ,,zdobyty szczyt", w technicznym jzyku jego filozofii oddane zostalo za pomoc ,,wgldu" ­ Einsicht17. Nieco dalej w tym samym tekcie czytamy: ,,Jeli si wnika w Kantowsk filozofi, to przy udanym zrozumieniu dokonuje si nagle przesunicie we wgld"18. Do wgldu dochodzi za spraw intuicji, która kroczy razem z dyskursem. Jego stanowisko w tej sprawie mona wskaza ju w Psychologie, gdzie pisal: Wszystkie techniki mylenia, jakie s moliwe do przedstawienia, s tylko tym, co formalne, naladujce, reprodukujce. To, co jest w kadorazowym przypadku treci, co tworzy now zawarto, co wszdzie jest tym, co twórcze, nie przychodzi poprzez technik jako co [konkretnego ­ D.B.], tylko w kadym przypadku poprzez intuicj. Technika jest medium, to, co zostalo wydobyte, ma inne ródla19. 15 K. Jaspers, Immanuel Kant. Zu seinem 150. Todestag, w: K. Jaspers, Aneignung und Polemik. Gesammelte Reden und Aufsätze zur Geschichte der Philosophie, hrsg. H. Saner, München 1968, s. 242. 16 Na temat rónicy midzy systematyczn a systemow filozofi wedlug Hartmanna zob. A.J. Noras, W obronie filozofii systematycznej, w: Czlowiek i polityka. Ksiga jubileuszowa z okazji 65. urodzin Profesora Jerzego Galkowskiego, red. J. Klos, A.J. Noras, Lublin 2002, s. 207219. 17 Jaspersowi nie chodzilo tutaj o mistyczny lub zwizany z objawieniem wgld, lecz o wgld filozoficzny ­ intelektualny. Z pojciem tym, jak zreszt z wieloma pojciami filozofii Jaspersa, wie si ten problem, e Jaspers go nie rozwijal. Mona jedynie zobaczy, w jaki sposób poslugiwal si on tym pojciem, eby zrozumie, co mial na myli. 18 K. Jaspers, Immanuel Kant. Zu seinem 150. Todestag..., s. 247. 19 K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen..., s. 81. Istniej róne definicje dyskursu. Myl Jaspersa nie wpisuje si wprost w adn z nich. Pojcie to nie zostalo sproblematyzowane w jego filozofowaniu, ale niewtpliwie problem dyskursu spelnia istotn rol w jego myleniu. Jeli bowiem zgodzimy si na to, e dyskurs, najogólniej rzecz ujmujc, jest pewn form organizacji jzyka, którym si poslugujemy, to jest on wlanie tym, co Jaspers nazywal medium. Dyskurs jest zatem tutaj form, technik, pewnym stalym odniesieniem si do rzeczy. Jest pojciowoci, która w rónych stopniach odzwierciedla rzeczy20. Dyskursywna, a wic zawarta w pojciach wiedza ­ Jaspers powiedzialby: wiedza przedmiotowa ­ ma zatem swoje cechy. Wyliczyl je Ulrich Sonderfeld w nastpujcej kolejnoci: przedmiotowo charakteryzujca si byciem naprzeciw wiadomoci, jedno, niezaleno od indywidualnoci poznajcego, bycie danym w dowiadczeniu, równoczesne polczenie kategorii i naocznoci adekwatnej dla ogólu, ogólne obowizywanie, jasna moliwo przyporzdkowania metod dowiadczenia, dowodliwo, czciowa formalno wypowiedzi21. Cechy te, jak zauwayl Sonderfeld, powoduj, e wszyscy uczestnicy dyskursu mog zgodzi si na takie, a nie inne rozwizanie22. Calkiem slusznie zauwayl on równie, e punktem cikoci filozofowania Jaspersa wcale nie byl dyskurs, lecz to, co poza nim. Wymienione wyej cechy bowiem ,,nie sigaj do wszystkiego, co dowiadczalne i porednio konstytuujce w odpowiadajcym mu sposobie bycia danym"23. Stanowisko Jaspersa rozwija si na przyjtym przez niego zaloeniu, e istot filozofowania nie jest wiedza przedmiotowa, lecz przesunicie z przedmiotowego na pozaprzedmiotowy punkt widzenia. I to jest druga, bardziej radykalna rola intuicji. Ju nie idea, lecz tre, której nie mona wyrazi przedmiotowo w dyskursie, jest tu celem filozofowania. Stanowisko to odnajdujemy we wszystkich wanych dzielach Jaspersa. Jest ono podstaw jego metafizyki, której obszar obejmuje wszystkie wane podjte przez niego tematy, czyli: egzystencji, transcendencji, periechontologii, ogarniajcego, prawdy. Stanowisko to mona rozpozna m.in. w nastpujcym stwierdzeniu filozofa: ,,Gdy w myleniu samo Obejmujce nieuchronnie staje si przedmiotem, zmysl filozoficzny wymusza zarazem przestawienie ku pozaprzedmiotowej rzeczywistoci"24. Zobaczmy, jak pogld ten zostal przedstawiony w najbardziej systematycznej pracy Jaspersa, któr jest Von der Wahrheit (,,O prawdzie"). K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 276. U. Sonderfeld, Die Periechontologie als eine neue, nach-kantische Ontologie und ihre erkenntnistheoretische Grundlegung, ,,Jahrbuch der Österreichische Karl-Jaspers-Gesellschaft", Wien 1988, s. 119. 22 Tame. 23 Tame. 24 K. Jaspers, Wiara filozoficzna wobec objawienia, przel. G. Sowinski, Kraków 1999, s. 161. W Von der Wahrheit mamy zasadniczo do czynienia z powtórzeniem postawionej wczeniej w Psychologie i rozwinitej w Philosophie tezy, mówicej, e mylenie egzystencjalne potrzebuje przedmiotowych przedstawie i wykorzystuje je do mylenia transcendujcego, wnikajcego, ogarniajcego, oraz e filozofowanie polega na przestawieniu mylenia. Teza ta podlega poglbieniu i wzmocnieniu poprzez wielokrotnie powtarzane przez Jaspersa stwierdzenie, e istot filozofowania jest przedstawianie sobie za pomoc form przedmiotowych czego nieprzedmiotowego. Pisal w nastpujcy sposób: ,,Celem mylenia w pojciach nie jest przecie samo pojcie, stalo czysto identycznego sensu, lecz z jego pomoc jako narzdzia poznanie w caloci"25. Osignicie caloci wiedzy nie jest moliwe za pomoc poznania dyskursywnego, dlatego potrzebuje ono dopelnienia, którym jest intuicja. Problem ten Jaspers przedstawial równie za pomoc innej pary przeciwstawnych poj, któr jest stalo i ruch. Pisal m.in.: ,,w nieruchomym pojciu jest równie pojty ruch"26. Trzeba nawiza do dialektyki staloci i ruchu, eby pokaza, w jaki sposób Jaspers rozumial dyskursywno-intuicyjn filozofi. Filozofia wedlug Jaspersa opiera si zarówno na dyskursie, jak i na intuicji, gdy jeli chcielibymy j oprze jedynie na dyskursie, znieksztalcilibymy sam fenomen filozofowania. To oznacza, e uznajc filozofi za dziedzin jedynie dyskursywn nadajemy jej statyczn form, a on uwaal, e najcenniejsze w filozofii jest wlanie to, e wychodzc ze stalych poj moemy dokona aktu filozofowania, który jest ruchomy. Jaspers widzial kwesti w nastpujcy sposób: Tylko jedno pozostaje pewnym: W kadym rozpoznawaniu (Erkennen), równie w rozpoznawaniu ruchu i stawania si wzrasta jasno wynikajca z poprzedzajcego i przezwycianego utrwalenia pojciowego. Gdy jednak celem staje si samo to utrwalenie, wtedy dochodzi do zapoznania tego, co rozpoznane27. Sprowadzanie filozofii do poj jest zatem, zdaniem Jaspersa, absolutyzacj poj. Ta, jak wiadomo, nigdy nie sluy rzeczy, lecz zawsze j wypacza, nawet jeli u jej podstaw zostalo ujte co istotnego. Jaspers w absolutyzowaniu racjonalnego dyskursu widzial to samo niebezpieczestwo, na które zwracal uwag Kierkegaard, a w staroytnoci Sokrates. Powolujc si na myl tych dwóch filozofów, wykazywal, e racjonalno, a wraz z ni dyskurs maj swoje granice. Pisal w nastpujcy sposób: ,,Kierkegaard opisuje to jako istot intelektualizmu, e chce on ograniczy jej [filozofii ­ D.B.] ostateczne cele do samego siebie. Sokrates zrozumial, czego racjonal25 26 27 K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 278. Tame, s. 277. Tame, s. 278. no nie potrafi, kiedy powiedzial: Wiem, e nic nie wiem"28. Intuicja zatem wie si w myli Jaspersa z tym, co wymyka si racjonalnemu ujciu, ale przecie w pewnym stopniu poddaje si racjonalizacji, a mianowicie mona sobie uwiadomi, e jest co, czego si nie wie i wiadomo tej niewiedzy jest istotna równie dla lepszego zrozumienia rzeczy, które si wie. Jaspers za Kierkegaardem opowiadal si przeciwko intelektualizmowi, w myl którego mona prawomocnie wypowiada si tylko na temat tego, co uprzedmiotowione, gdzie zaklada si jednoczenie, e filozofa interesuje jedynie racjonalny wiat przedmiotów. Interesujcy jest natomiast fakt, e najwaniejsz inspiracj dla myli Jaspersa jest filozofia Kanta, z której oprócz wielu elementów przejl m.in. podzial na intelekt i rozum. ,,Drog filozofii jest wychodzi poza intelekt, nie tracc intelektu, a dzieje si tak dziki temu, e [filozofia ­ D.B.] zostawia woln przestrze dla rozumu"29. W przytoczonym fragmencie dotyczcym Kanta wida jasno, e Jaspers nie odrzucal intelektu. Krytykowal on tak jak Kierkegaard intelektualizm i abstrakcyjn form mylenia, lecz nie negowal moliwoci intelektu. Uznal go za konieczny, lecz niewystarczajcy skladnik filozofowania. Filozofia nie koczy si na pracy intelektu, lecz zaczyna dopiero, gdy wkracza rozum wraz z ideami i gdy dalej dochodzi do transcendowania za pomoc rozumu ku rzeczywistoci niewyraalnej dyskursywnie. Wynika to z rozstrzygni ontologicznych Jaspersa. Pisal on, e ,,nie istnieje izolowany, gotowy przedmiot (Objekt). Kady przedmiot (Gegenstand) wskazuje na co poza sob. Jest on cigle w powizaniu z tym innym, sam w sobie nie wystarcza. aden przedmiot nie jest bytem jako co absolutnego"30. Wlanie dlatego, e nie mamy dostpu do wszystkich warunków przedmiotu, e wyczuwamy jego nieabsolutno, e posiadamy intuicj istnienia rzeczywistoci poza t przedmiotowo poznawaln, moemy ku niej transcendowa, a z drugiej strony moemy posiada intuicj transcendowania, bo istnieje jaka rzeczywisto poza t, któr poznajemy. W logicznym sensie mamy tutaj do czynienia z bldnym kolem. Warunek jest tu swoj wlasn przyczyn. Dla Jaspersa natomiast jest to moment dialektyczny filozofii, który mona przekroczy wlanie za pomoc intuicji, ale nie w myleniu czysto logicznym ­ tutaj zawsze bdziemy popada w apori. Rozwizanie moliwe jest jedynie w perspektywie filozoficznej. W pogldach na temat intuicji Jaspers w pewnym sensie odszedl od sformulowa Kanta, gdy ten, jak wiadomo, uwaal, e ,,filozofowa to dyskursywnie rozmyla"31. Dla Jaspersa natomiast filozofowa to wychodzi poza dyskurs, K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen..., s. 7576. K. Jaspers, Immanuel Kant. Zu seinem 150. Todestag..., s. 245. K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 248. I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Kty 2002, s. 543. ale nie negujc dyskursu. Intuicja nie jest zatem przeciwstawiona dyskursowi, lecz mylenie dyskursywne jest przeciwstawione myleniu intuitywnemu. Kant nie mógl przypisa filozofii mylenia intuitywnego, gdy zarezerwowal je dla matematyki, a jak wiadomo, Kant podkrelal rónic midzy matematyk a filozofi. Jaspers w tej kwestii pozostal wierny Kantowi, gdy uznawal, e poznanie jest dyskursywne, czyli nie jest bezporednie, lecz zaporedniczone w pojciach. Pisal m.in., e: ,,Poznajemy tylko wtedy, gdy poprzez mylenie dokonujemy ogldu, poprzez mylenie zdobywamy przedmiot"32, a wic uznawal za Kantem, e mylenie jest dyskursywne, a nie intuitywne. Jednoczenie wlanie filozofia Kanta byla dla niego przykladem mylenia, które potrzebuje intuicji, co wie si z faktem, e wedlug Jaspersa poznanie naley do nauki, a filozofowanie wychodzi poza naukow cislo. Czym innym jest zatem mylenie intuitywne, a czym innym posiadanie intuicji. Tez t potwierdza pogld Jaspersa, e szczególnie wane w myleniu Kanta jest skoczone mylenie dyskursywne, ale druga wana kwestia to wielowymiarowo rozumu33. Skoczone dyskursywne mylenie to ograniczenie, które Kant wyznaczal za pomoc rozumu, a wielowymiarowo rozumu to przekroczenie tego ograniczenia. W Krytyce czystego rozumu czytamy, e ,,interesowi temu [rozumu ­ D.B.] sprzyja zarówno to, e rozum swym wlasnym poznaniem stawia pewne szranki, jak i to, e je rozszerza"34. Zatem na gruncie filozofii Kanta rozwizanie tego problemu wie si ze zwróceniem w stron rozumu praktycznego i zwizanymi z nim ideami. Rozwizanie Jaspersa natomiast nie koczy si na zauwaeniu, e idee dopelniaj pojcia intelektu, e stanowi poszerzon pojciowo, któr zawdziczamy rozumowi. Idea bowiem w szerokim sensie równie zwizana jest z pojciem. Jaspersowi natomiast chodzilo o to, by wyj poza pojcia, jednoczenie nie odrzucajc poj. Twierdzil on, e ,,filozofowanie musi transcendowa ponad wszelk przedmiotowo"35. Dlatego jego mylenie oparte jest z jednej strony na staloci poj, a z drugiej na ruchu intuicji. Jednake nie kady ruch myli jest, jego zdaniem, filozoficzny. Mona dokonywa ruchu mylenia bez transcendowania. W takim wypadku mamy do czynienia z sofistyk. Jaspersowi chodzilo o innego rodzaju ruch, którym jest przesunicie mylenia. Tylko wtedy skuteczna staje si metoda filozoficznego rozjaniania. Istot tego przesunicia jest zatem, by przekroczy poza przedmiotowo, zachowujc j sam, czego sofici nie dokonuj. ,,Sofistyka uywa dialektycznego ruchu myli, zamiast wmyla si i wywa w budow lub K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 385. K. Jaspers, Immanuel Kant. Leben, Werk, Wirkung, MünchenZürich 1983. I. Kant, Krytyka czystego rozumu..., s. 558. K. Jaspers, Philosophie I. Philosophische Weltorientierung, München 1994, s. 37. rozwinicie intuicji caloci; jest dowolnoci w identyfikowaniu, przemianach, pomieszaniem wszystkiego bez podstaw i celu"36. Jaspers w tym momencie odnosil si do dwóch zjawisk, które wizal z krytykowan przez siebie sofistyk. Wbrew mylicielom, którzy chc zachowa czysto filozofii odnoszc j jedynie do mylenia logicznego w wskim rozumieniu, wskazywal na logik filozoficzn w szerokim sensie. W ramach logiki pojtej wsko nie posiadamy jeszcze treci, mona tutaj mówi jedynie o formie, któr posluguje si dany filozof. Jeli jednak filozof chce zatrzyma si na logicznym poziomie konkretnych filozoficznych problemów, to skazuje si z góry na bld polegajcy na uwiklaniu w niejasnoci. By moe to ironia losu, e argument tak czsto wykorzystywany przeciwko filozofii egzystencjalnej e jest ona myleniem mtnym i niejasnym nagle wychodzi spod pióra filozofa egzystencji. Jaspers jednak swój zarzut oparl na bardzo prostej konstatacji, e kiedy myl na logicznym poziomie natrafia na tautologi lub sprzeczno, to trzeba j wyprowadzi poza cisle logiczne mylenie. Pozostawanie w krgu wsko rozumianej logiki prowadzi albo do ograniczenia problemu, albo do sofistyki. Pisal w nastpujcy sposób: ,,Myle przedmiotowo to oznacza myle staly sens tego, co powstaje aczasowo, co nie podlega zmianom i przemianom. Pulapk staje si pozostawanie przy identycznym ze sob samym sensie pojciowym, co skutkuje ugrzniciem w niejasnociach"37. Dalej pisal, e ruch polega na stawianiu kroków od jednego sensu do drugiego. Inaczej popada si w ruch czystego przedstawienia lub w sofistyk. Nie takie jest zadanie filozofa. Filozofia, wedlug Jaspersa, lczy formalne, logiczne mylenie z treci postawionego problemu. Jaspers, o czym naley pamita, nie kwestionowal spotykanego w tradycji przekonania, e w pojciu, mimo calej chwiejnoci i przemijalnoci rzeczy, uchwycone zostaje co stalego i niezmiennego. W pojciach zawarty jest niezmienny i trwaly sens. Nie naley go negowa. Twierdzil natomiast, e to, co w pojciu stale zawarta w nim niezmienno i trwalo nie jest celem filozofowania, a jedynie jego rodkiem. Jest tylko awersem monety, której rewersem jest ruch, zmienno. Uchwycenie tego ruchu moliwe jest za pomoc intuicji. Jest ona z jednej strony czym rónym od dyskursu, gdy poza niego wychodzi. Jest z drugiej strony od dyskursu zalena i dziki niemu moliwa, w nim zakotwiczona. Dyskurs bez intuicji jest tylko zbiorem informacji. Intuicja bez dyskursu jest lepym pdem w nieznane bez jakiegokolwiek oparcia. Filozofia, zdaniem Jaspersa, potrzebuje ich obu. Jest dialektyk dyskursu i intuicji, nie jako ich synteza, lecz jako niedajca si do koca zrozumie wspólpraca. K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 565. Tame, s. 277. Bibliografia Alechnowicz I., Karl Jaspers ­ filozofia i polityka, Wroclaw 1996. Hartmann N., Metoda systematyczna, przel. A. Mordka, w: Neokantyzm marburki i badeski. Antologia tekstów, red. A.J. Noras ,T. Kubalica, Katowice 2011. Knauss G., Die Dialektik des Grundwissens und der Existenzerhellung bei Karl Jaspers, ,,Studium Generale" 1968, nr 21, s. 571590. Jaspers K., Antwort, w: Karl Jaspers, hrsg. P. Schilpp, Stuttgart 1957. Jaspers K., Immanuel Kant. Zu seinem 150. Todestag, w: K. Jaspers, Aneignung und Polemik. Gesammelte Reden und Aufsätze zur Geschichte der Philosophie, hrsg. H. Saner, Münschen 1968. Jaspers K., Kant ­ Leben, Werk, Wirkung, MünchenZürich 1983. Jaspers K., Philosophie I. Philosophische Weltorientierung, München 1994. Jaspers K., Philosophie II. Existenzerhellung, München 1994. Jaspers K., Psychologie der Weltanschauungen, Berlin 1925. Jaspers K., Von der Wahrheit, München 1951. Jaspers K., Wiara filozoficzna wobec objawienia, przel. G. Sowinski, Kraków 1999. Kant I., Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Kty 2002. Noras A.J., W obronie filozofii systematycznej, w: Czlowiek i polityka. Ksiga jubileuszowa z okazji 65. urodzin Profesora Jerzego Galkowskiego, red. J. Klos, A.J. Noras, Lublin 2002, s. 207219. Sonderfeld U., Die Periechontologie als eine neue, nach-kantische Ontologie und ihre erkenntnistheoretische Grundlegung, ,,Jahrbuch der Österreichische Karl-Jaspers Gesellschaft", Wien 1988. Streszczenie W artykule prezentuj pogldy Karla Jaspersa na temat dyskursu i intuicji. Obie zdolnoci ludzkiego poznawania nie s tu rozumiane oddzielnie, lecz lcz si razem, gdy ludzie filozofuj. Innymi slowy, filozofia potrzebuje ich obu, chocia ich wzajemna relacja wcale nie jest prosta do wyjanienia. Jest bardziej dialektyczna ni analityczna. W artykule porównuj stanowisko Jaspersa i Kanta, poniewa Jaspers byl w duej mierze zaleny od Kantowskich rozstrzygni, ale w omawianej sprawie nie zgadzal si do koca z Kantem. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Dialektyka dyskursu i intuicji w filozofowaniu Karla Jaspersa

Barcik, Dorota
Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria , Volume 22 (1) – Mar 1, 2013
Download PDF
12 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/dialektyka-dyskursu-i-intuicji-w-filozofowaniu-karla-jaspersa-lRnMGm1I5D

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0006
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0006 Slowa kluczowe: dyskurs, intuicja, dialektyka, ruch myli, K. Jaspers, I. Kant Myl Karla Jaspersa naley do myli dialektycznych1. Oznacza to, e zawiera ona w sobie momenty napicia, cierania si rónych pogldów i stanowisk. Jest w gruncie rzeczy prób pogodzenia wielu z nich, pokazania, e okrelone pogldy s jedynie szyframi2, próbami zmierzenia si z takim lub innym filozoficznym problemem, co oznacza prób przyjcia pozycji zerowej, która polega ma na tym, e adne stanowisko nie jest rozstrzygajce w sposób absolutny3. Jeli tak patrzy si na myl Jaspersa, to mona zauway, e nie tylko dochodzi w niej do cierania si rónych stanowisk, lecz przede wszystkim jest miejscem, gdzie powszechnie uznane za przeciwstawne sobie stanowiska mona z pewnego okrelonego punktu widzenia ze sob pogodzi ­ wskaza stanowisko, które lczy pozornie sprzeczn par poj. W filozofowaniu Jaspersa przykladami takiej pary poj s m.in. dyskurs i intuicja, stalo i ruch, przedmiotowo i pozaprzedmiotowo. Jaspers jednak nie rozwijal wlasnej teorii dialektyki4, chocia pisal, w jaki sposób j rozumial. 1 Zwrócil na to uwag m.in. jeden ze studentów Jaspersa, Gerhard Knauss, który powiecil temu problemowi artykul pt. Die Dialektik des Grundwissens und der Existenzerhellung bei Karl Jaspers, ,,Studium Generale" 1968, nr 21, s. 571590. 2 Jaspers pojcia ,,szyfr" nie rozumie jako czego, co mona rozszyfrowa, lecz jako pewnego rodzaju zbitk problemow, któr mona rozjani, próbowa zrozumie, lecz nie mona w pelni pozna. ,,Szyfr" wedlug Jaspersa to wiedza, która nie jest wiedz ogólnie obowizujc. 3 K. Jaspers, Antwort, w: Karl Jaspers, hrsg. P. Schilpp, Stuttgart 1957, s. 839. 4 Problem dialektyki Jaspers chcial podj jako centralny problem drugiej czci swojej Logiki filozoficznej. Dzielo nigdy nie powstalo do koca. Pozostal po nim jednak zbiór notatek, funkcjonujcych jako Nachlass. W swojej pierwszej filozoficznej pracy Psychologie der Weltanschauungen odniósl si negatywnie do jednego z przejawów dialektycznego mylenia, którym byla metoda Hegla. Jaspers uznal, e dialektyka jako synteza tezy i antytezy jest jedynie czyst form dialektycznego mylenia, w której nie wyczerpuje si jego istota5. Samo techniczne mylenie dialektyczne krytykowal z uwagi na to, e porusza si ono jedynie w obrbie poj, pozostawiajc rzeczy nietknitymi6. Jaspers za Kantem odrónial pojcia od rzeczy. Pojcie dotyczy rzeczy, ale nie prezentuje jej w caloci, a skoro tak, to istnieje jaka cz rzeczy, której nie mona uchwyci w pojciu. O ile w przedmiotowym poznaniu, w odzwierciedlajcych rzeczy pojciach, mona odnale tez i antytez, o tyle nie mona tego zrobi, jeli mamy do czynienia ze specyficznymi problemami filozoficznymi, antynomiami ludzkiego rozumu, z pojciami, które ju z gruntu s dla naszego intelektu dialektyczne, które nie odzwierciedlaj rzeczy, chocia do niej si odnosz, które dotycz tej czci rzeczy, która wychodzi poza pozytywnie uchwytn tre pojcia. Jeli widzi si pojcia w powizaniu z rzeczami w taki sposób, jak widzial to Jaspers, wtedy stanowisko dotyczce syntetyzowania treci mówi, e tylko cz naszej wiedzy mona ze sob polczy metod stosowan przez Hegla. Jaspers za zwracal uwag, e istniej jeszcze innego rodzaju pojcia, gdy argumentowal, e ,,nie wszystkie rzeczy maj dwie [przeciwstawne sobie ­ D.B.] strony, niektóre maj tylko konkretne caloci, które kadorazowo stoj na trzeciej pozycji ­ nie maj dwóch [przeciwstawnych ­ D.B.] stron, tylko s niekoczc si syntez przeciwiestw w sobie"7. Wyej opisane zaloenie Jaspersowskiej filozofii skierowane jest równie przeciwko pewnej tendencji intelektualnej. Jaspers zwrócil uwag na zjawisko wystpujce w filozofii, wynikajce ze wskazywanego ju przez Kanta przekroczenia kompetencji prawomocnego poslugiwania si rozumem. Istniej obszary rzeczywistoci, których nie uprzedmiotowiamy, a z którymi mamy do czynienia, i z tej sytuacji wynikaj konkretne problemy, z którymi filozofujca jednostka próbuje si upora. Najczstszym podawanym przez Jaspersa przykladem byla wolno. Dysponujemy pojciem wolnoci, lecz nie wiemy przedmiotowo, czym ona jest. Dla Jaspersa, na co zwraca uwag Iwona Alechnowicz, wolno w przeciwiestwie do przedmiotów nauk szczególowych jest nieskoczonoci8. Jeli t nieskoczono zaczynamy traktowa jak skoczony przedmiot, wtedy wypaczamy dialektyczn form mylenia sam dialektyczn zawarto pojcia. Bld zastosowania jedynie K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen, Berlin 1925, s. 79. Tame, s. 80. Tame. I. Alechnowicz, Karl Jaspers ­ filozofia i polityka, Wroclaw 1996, s. 11. formalnego mylenia dialektycznego polega zdaniem Jaspersa na tym, e ,,sposób wyraenia dwubiegunowoci bierze si ze specyfiki tego, co nieskoczone, i polega na utrwaleniu w abstrakcji przeciwstawnych biegunów [tezy i antytezy ­ D.B.] tego, co akurat jest ruchem i yciem domniemanej kompletnej skoczonoci"9. Tak rozumiana dialektyka wypacza autentyczne momenty dialektyczne, które wychwytuje filozofia. Jaspers proponowal zrezygnowa z ruchu, jaki daje synteza tezy i antytezy, a robil to na rzecz innego ruchu, który jest moliwy równie w ramach dialektyki, ale takiej, która nie osadza treci w przedmiotowo uchwytnej wiedzy, lecz poza ni transcenduje. Dialektyka jest wic obecna w filozofii Jaspersa, ale nie naley jej lczy z Heglem. Na inny ni Heglowski sposób odczytania dialektyki zwrócil uwag równie Nicolai Hartmann. Dokonana przez niego charakterystyka pasuje do myli Jaspersa, chocia nie zostala do niej bezporednio odniesiona. Hartmann pisal, e: aby uj fakt dialektycznego momentu w filozofii, nie trzeba powolywa si na wlaciwie dialektyczny system Fichtego czy Hegla. Wystarczy uj lacuch mylowy dowolnego myliciela, jeli tylko cechuje go denie do systematycznoci, zobaczy immanentn i by moe przez niego samego niepoznan metod, a okae si, e dokladnie tak wiele jest w niej dialektyki, jak systematyki10. Hartmann rozumial dialektyk jeszcze troch inaczej ni Jaspers, gdy odnajdywal j w kadej myli systematycznej, i mogla ona, jego zdaniem, tkwi w danej myli w sposób ukryty, tzn. sam filozofujcy nie musial do koca zdawa sobie sprawy z tego, e jego myleniem kieruje u podstaw jaka dialektyka. Jaspers z kolei dialektyk chcial uprawia w sposób wiadomy i próbowal wydobywa j w filozofowaniu. Dialektyczny moment filozofii jest w myleniu Jaspersa widoczny co najmniej pod dwiema postaciami. Po pierwsze, tworzyl on w ramach dialektycznych poj. Glówne zagadnienie jego filozofii, którym jest egzystencja, jest przez niego rozumiane jako co, czego nie mona wyrazi w przedmiotowej wiedzy, a co mimo wszystko ujawnia si za jej pomoc. Posiadamy wic na poziomie ogólnym pojcie, którym jest egzystencja, ale pojcie to pozostaje dialektyczne, gdy jego desygnat nie jest przedmiotowy11. Po drugie za, co lczy si z pierwszym, jego myl moe zosta uznana za dialektyczn, gdy godzi ze sob takie skrajnoci, jak dyskursywna wiedza przedmiotowa i niedaK. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen..., s. 80. N. Hartmann, Metoda systematyczna, przel. A. Mordka, w: Neokantyzm badeski i marburki. Antologia tekstów, red. A.J. Noras, T. Kubalica, Katowice 2011, s. 351. 11 Por. K. Jaspers, Philosophie II. Existenzerhellung, München 1994, s. 14. jca si uj przedmiotowo intuicja. Chocia nalealoby raczej stwierdzi, e Jaspers pokazywal, i dyskurs nie przeczy intuicji, lecz zachodzi powizanie dyskursu z intuicj, lub jeszcze bardziej adekwatnie nalealoby powiedzie, e intuicja wylania si na podstawie dyskursu. Intuicja pracuje na bazie dyskursu, dyskurs rozwija si dziki intuicji. Wlaciwie wic mamy do czynienia ze sprzeniem zwrotnym dyskursu i intuicji. Wida to szczególnie wyranie w krytyce, jak wystosowal Jaspers przeciwko niektórym tendencjom wystpujcym w filozofii jzyka, zwlaszcza we wspólczesnej mu analizie jzyka, w myl których jzyk jest calkowicie regulowany przez gramatyk. Argumentowal, e w ten sposób pozbawia si jzyka jego ywotnoci12. By moe zwrócenie si w stron analizy jzyka pozwala uzyska coraz wiksz i bardziej precyzyjn wiedz na temat dyskursu, jednak Jaspers podkrelal fakt, e chocia o dyskursie wiemy wicej i wiedza ta cigle si rozszerza w wielu badaniach, to nie musi to wcale jeszcze oznacza, e intuicja jest czym, co przeczy dyskursowi. Moe równie dobrze go dopelnia. Jeli zaloymy, e intuicja przyblia to, czego nie wyraa dyskurs w swoim stalym, aczasowym i identycznym z samym sob sensie, wtedy wspólpraca midzy dyskursem i intuicj staje si wrcz konieczna. Intuicja bowiem nie jest innym lub lepszym wyraaniem tego, co potrafimy wyrazi za pomoc dyskursywnego mylenia, lecz jest wyraaniem tego, czego dyskurs z uwagi na swoje ograniczenie nie potrafi. Jaspers pisal, e ,,mamy tu do czynienia z przenikaniem si jzyka i myli, a nie z rozlcznoci slowa (jako znaku) i rzeczy"13. Hartmann w przytoczonym wyej cytacie zwrócil uwag na jeszcze jedn fundamentaln dla filozofowania kwesti. Nie trzeba sobie uwiadamia wszystkich elementów metody, któr si stosuje, eby si ni poslugiwa. Mona filozofowa nie uwiadamiajc sobie, e si filozofuje, chocia dla kogo, kto wiadomie zaczyna filozofowa, wychodz na jaw zwizki, których wczeniej sobie nie uprzytomnial. Intuicja wic moe by ukrytym elementem filozofii, nawet jeli przez wielu filozofów zostala odrzucona. Jaspers natomiast stal na stanowisku, e intuicja pelni w filozofowaniu zasadnicz rol, chocia nie rozwinl adnej teorii intuicji. Mona jednak wskazywa momenty, w których powolywal si na mylenie intuicyjne, i std w pewnym stopniu zrekonstruowa jej rozumienie. Bez intuicji dyskursywna wiedza filozoficzna pozostaje tylko konglomeratem informacji. Aby posiadana wiedza nie byla jedynie zbiorem wiadomoci, potrzebuje skierowania na calo i cel. Zdobywane przez nas informacje s wizane przez ide, która jest nam dana wlanie dziki intuicji. Jaspers K. Jaspers, Von der Wahrheit, München 1951, s. 448. K. Jaspers, Filozofia egzystencji, przel. D. Lachowska, Warszawa 1990, s. 207. ju przy rozwaaniu zagadnienia idei w Psychologie der Weltanschauungen zwracal uwag na zespolenie jej z dyskursem. Nie jest tak, e idea bierze si z wyimaginowanej pracy rozumu, lecz wynika wlanie z dyskursu, który jest porzdkowany w pierwszej kolejnoci przez intelekt, a w drugiej przez rozum. Idea w interpretacji Jaspersa nie jest oderwan od dyskursu odgórn kierownicz instancj, majc tajemnicz nadprzyrodzon moc nadawania sensu oddolnemu, ziemskiemu dyskursowi. Idea wylania si z dyskursu, a wic powstaje oddolnie. Jaspers pisal, e: Szukamy bezustannie systematycznej jednoci. To poszukiwanie jest prawem rozumu i jest konieczne ,,gdy bez niego nie mielibymy wcale rozumu, bez tego za jednolitego uycia intelektu, a w jej braku ­ adnego wystarczajcego znamienia empirycznej prawdziwoci" [za Krytyk czystego rozumu, przel. R. Ingarden, B 679]. A wic idee nie s czym czystym, co pojawia si po fakcie i porzdkuje, lecz czym, co wspóltworzy podczas poznania w sferze intelektu i zmyslowoci. Idee, które potraktowane s samodzielnie, pozostawione same sobie, dostarczaj tylko niepewnego poznania (...)14. Aby wyjani stawian kwesti, naley zwróci uwag na proces wizania informacji przez intuicj w idei. Jaspers, studiujc filozofi, czsto zauwaal, e intuicj ogarnial wszystko. Zatem w jego myleniu byla ona narzdziem, które musialo wiza si z codzienn prac. Gromadzenie informacji ­ codzienna lektura dziel filozoficznych wynikalo nie tylko z chci posiadania takiej czy innej wiedzy przedmiotowej, lecz z chci rozpoznania w problemach filozoficznych tego, co wieczne. Aby tego dokona ­ urzeczywistnia philosophia perennis ­ trzeba oprócz posiadanych informacji skierowa mylenie na pytanie o calo wiedzy ­ naczeln zdaniem Jaspersa ide filozoficzn. Jaspers zatem, zdobywajc róne wiadomoci, byl prowadzony przez jak ide. Nie poszukiwal na lepo. Mial intuicj, która go prowadzila w badaniach. Z jednej strony wynikala ona wlanie z pojciowego dyskursu, ale z drugiej strony poza niego wychodzila. Bez niej jego praca bylaby jedynie zbieractwem myli, a Jaspers zostal nie tylko uznanym profesorem filozofii, lecz filozofem par exellence. Byl filozofem, który intuicje czerpal z dyskursu innych. O istnieniu intuicji Jaspers przekonywal czsto nieco paradoksalnie w kontekcie filozofii Kanta, który filozofii odmawial poznania intuicyjnego, gdy, jak twierdzil, filozofowanie byloby wtedy stwarzaniem. Pomimo to myl Kanta sluyla mu jako przyklad filozofowania, które wymaga po pierwsze doglbnej wiedzy dyskursywnej, a po drugie cierpliwoci w studiowaniu. Stopniowe zaglbianie si w twórczo Kanta jest zdaniem Jaspersa potrzebne, aby mogla pracowa intuicja. Zespolenie dyskursu i intuicji u Kanta pokazywal m.in. podczas próby odpowiedzi na pytanie, dlaczego duch filozofii Kanta zanika. K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen..., s. 467. Pytal, czy czasem nie jest tak, e sytuacja ta wynika z samego charakteru jego filozofii? I odpowiedzial nastpujcymi slowami: Kant w swoich glównych dzielach staje si zrozumialy tylko po gruntownym przestudiowaniu. Czasem student rezygnuje z próby zrozumienia go. Ale jeli któremu si to uda, zdobywa jasno, która nigdy wczeniej nie byla dla niego osigalna. Kada filozofia jest od tej pory dla niego latwiej zrozumiala. Kto wspil si na ten szczyt, przed tym w szerokim horyzoncie nie tylko rozpocieraj si pozostale szczyty, lecz s one równie latwiejsze do zdobycia15. Oto dlaczego wedlug Jaspersa Kant jest tak wanym filozofem. Jego filozofia sama pobudza do filozofowania, jeli tylko traktuje si j jako spójny, mówic jzykiem Hartmanna, systematyczny (ale niekoniecznie systemowy)16 projekt. To, co Jaspers oddal najpierw w opisowym, metaforycznym jzyku, którego uyl podczas wykladu w 150. rocznic mierci Kanta, mona równie znale w bardziej doglbnej analizie filozoficznej. To, czym jest ,,zdobyta jasno" oraz ,,zdobyty szczyt", w technicznym jzyku jego filozofii oddane zostalo za pomoc ,,wgldu" ­ Einsicht17. Nieco dalej w tym samym tekcie czytamy: ,,Jeli si wnika w Kantowsk filozofi, to przy udanym zrozumieniu dokonuje si nagle przesunicie we wgld"18. Do wgldu dochodzi za spraw intuicji, która kroczy razem z dyskursem. Jego stanowisko w tej sprawie mona wskaza ju w Psychologie, gdzie pisal: Wszystkie techniki mylenia, jakie s moliwe do przedstawienia, s tylko tym, co formalne, naladujce, reprodukujce. To, co jest w kadorazowym przypadku treci, co tworzy now zawarto, co wszdzie jest tym, co twórcze, nie przychodzi poprzez technik jako co [konkretnego ­ D.B.], tylko w kadym przypadku poprzez intuicj. Technika jest medium, to, co zostalo wydobyte, ma inne ródla19. 15 K. Jaspers, Immanuel Kant. Zu seinem 150. Todestag, w: K. Jaspers, Aneignung und Polemik. Gesammelte Reden und Aufsätze zur Geschichte der Philosophie, hrsg. H. Saner, München 1968, s. 242. 16 Na temat rónicy midzy systematyczn a systemow filozofi wedlug Hartmanna zob. A.J. Noras, W obronie filozofii systematycznej, w: Czlowiek i polityka. Ksiga jubileuszowa z okazji 65. urodzin Profesora Jerzego Galkowskiego, red. J. Klos, A.J. Noras, Lublin 2002, s. 207219. 17 Jaspersowi nie chodzilo tutaj o mistyczny lub zwizany z objawieniem wgld, lecz o wgld filozoficzny ­ intelektualny. Z pojciem tym, jak zreszt z wieloma pojciami filozofii Jaspersa, wie si ten problem, e Jaspers go nie rozwijal. Mona jedynie zobaczy, w jaki sposób poslugiwal si on tym pojciem, eby zrozumie, co mial na myli. 18 K. Jaspers, Immanuel Kant. Zu seinem 150. Todestag..., s. 247. 19 K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen..., s. 81. Istniej róne definicje dyskursu. Myl Jaspersa nie wpisuje si wprost w adn z nich. Pojcie to nie zostalo sproblematyzowane w jego filozofowaniu, ale niewtpliwie problem dyskursu spelnia istotn rol w jego myleniu. Jeli bowiem zgodzimy si na to, e dyskurs, najogólniej rzecz ujmujc, jest pewn form organizacji jzyka, którym si poslugujemy, to jest on wlanie tym, co Jaspers nazywal medium. Dyskurs jest zatem tutaj form, technik, pewnym stalym odniesieniem si do rzeczy. Jest pojciowoci, która w rónych stopniach odzwierciedla rzeczy20. Dyskursywna, a wic zawarta w pojciach wiedza ­ Jaspers powiedzialby: wiedza przedmiotowa ­ ma zatem swoje cechy. Wyliczyl je Ulrich Sonderfeld w nastpujcej kolejnoci: przedmiotowo charakteryzujca si byciem naprzeciw wiadomoci, jedno, niezaleno od indywidualnoci poznajcego, bycie danym w dowiadczeniu, równoczesne polczenie kategorii i naocznoci adekwatnej dla ogólu, ogólne obowizywanie, jasna moliwo przyporzdkowania metod dowiadczenia, dowodliwo, czciowa formalno wypowiedzi21. Cechy te, jak zauwayl Sonderfeld, powoduj, e wszyscy uczestnicy dyskursu mog zgodzi si na takie, a nie inne rozwizanie22. Calkiem slusznie zauwayl on równie, e punktem cikoci filozofowania Jaspersa wcale nie byl dyskurs, lecz to, co poza nim. Wymienione wyej cechy bowiem ,,nie sigaj do wszystkiego, co dowiadczalne i porednio konstytuujce w odpowiadajcym mu sposobie bycia danym"23. Stanowisko Jaspersa rozwija si na przyjtym przez niego zaloeniu, e istot filozofowania nie jest wiedza przedmiotowa, lecz przesunicie z przedmiotowego na pozaprzedmiotowy punkt widzenia. I to jest druga, bardziej radykalna rola intuicji. Ju nie idea, lecz tre, której nie mona wyrazi przedmiotowo w dyskursie, jest tu celem filozofowania. Stanowisko to odnajdujemy we wszystkich wanych dzielach Jaspersa. Jest ono podstaw jego metafizyki, której obszar obejmuje wszystkie wane podjte przez niego tematy, czyli: egzystencji, transcendencji, periechontologii, ogarniajcego, prawdy. Stanowisko to mona rozpozna m.in. w nastpujcym stwierdzeniu filozofa: ,,Gdy w myleniu samo Obejmujce nieuchronnie staje si przedmiotem, zmysl filozoficzny wymusza zarazem przestawienie ku pozaprzedmiotowej rzeczywistoci"24. Zobaczmy, jak pogld ten zostal przedstawiony w najbardziej systematycznej pracy Jaspersa, któr jest Von der Wahrheit (,,O prawdzie"). K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 276. U. Sonderfeld, Die Periechontologie als eine neue, nach-kantische Ontologie und ihre erkenntnistheoretische Grundlegung, ,,Jahrbuch der Österreichische Karl-Jaspers-Gesellschaft", Wien 1988, s. 119. 22 Tame. 23 Tame. 24 K. Jaspers, Wiara filozoficzna wobec objawienia, przel. G. Sowinski, Kraków 1999, s. 161. W Von der Wahrheit mamy zasadniczo do czynienia z powtórzeniem postawionej wczeniej w Psychologie i rozwinitej w Philosophie tezy, mówicej, e mylenie egzystencjalne potrzebuje przedmiotowych przedstawie i wykorzystuje je do mylenia transcendujcego, wnikajcego, ogarniajcego, oraz e filozofowanie polega na przestawieniu mylenia. Teza ta podlega poglbieniu i wzmocnieniu poprzez wielokrotnie powtarzane przez Jaspersa stwierdzenie, e istot filozofowania jest przedstawianie sobie za pomoc form przedmiotowych czego nieprzedmiotowego. Pisal w nastpujcy sposób: ,,Celem mylenia w pojciach nie jest przecie samo pojcie, stalo czysto identycznego sensu, lecz z jego pomoc jako narzdzia poznanie w caloci"25. Osignicie caloci wiedzy nie jest moliwe za pomoc poznania dyskursywnego, dlatego potrzebuje ono dopelnienia, którym jest intuicja. Problem ten Jaspers przedstawial równie za pomoc innej pary przeciwstawnych poj, któr jest stalo i ruch. Pisal m.in.: ,,w nieruchomym pojciu jest równie pojty ruch"26. Trzeba nawiza do dialektyki staloci i ruchu, eby pokaza, w jaki sposób Jaspers rozumial dyskursywno-intuicyjn filozofi. Filozofia wedlug Jaspersa opiera si zarówno na dyskursie, jak i na intuicji, gdy jeli chcielibymy j oprze jedynie na dyskursie, znieksztalcilibymy sam fenomen filozofowania. To oznacza, e uznajc filozofi za dziedzin jedynie dyskursywn nadajemy jej statyczn form, a on uwaal, e najcenniejsze w filozofii jest wlanie to, e wychodzc ze stalych poj moemy dokona aktu filozofowania, który jest ruchomy. Jaspers widzial kwesti w nastpujcy sposób: Tylko jedno pozostaje pewnym: W kadym rozpoznawaniu (Erkennen), równie w rozpoznawaniu ruchu i stawania si wzrasta jasno wynikajca z poprzedzajcego i przezwycianego utrwalenia pojciowego. Gdy jednak celem staje si samo to utrwalenie, wtedy dochodzi do zapoznania tego, co rozpoznane27. Sprowadzanie filozofii do poj jest zatem, zdaniem Jaspersa, absolutyzacj poj. Ta, jak wiadomo, nigdy nie sluy rzeczy, lecz zawsze j wypacza, nawet jeli u jej podstaw zostalo ujte co istotnego. Jaspers w absolutyzowaniu racjonalnego dyskursu widzial to samo niebezpieczestwo, na które zwracal uwag Kierkegaard, a w staroytnoci Sokrates. Powolujc si na myl tych dwóch filozofów, wykazywal, e racjonalno, a wraz z ni dyskurs maj swoje granice. Pisal w nastpujcy sposób: ,,Kierkegaard opisuje to jako istot intelektualizmu, e chce on ograniczy jej [filozofii ­ D.B.] ostateczne cele do samego siebie. Sokrates zrozumial, czego racjonal25 26 27 K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 278. Tame, s. 277. Tame, s. 278. no nie potrafi, kiedy powiedzial: Wiem, e nic nie wiem"28. Intuicja zatem wie si w myli Jaspersa z tym, co wymyka si racjonalnemu ujciu, ale przecie w pewnym stopniu poddaje si racjonalizacji, a mianowicie mona sobie uwiadomi, e jest co, czego si nie wie i wiadomo tej niewiedzy jest istotna równie dla lepszego zrozumienia rzeczy, które si wie. Jaspers za Kierkegaardem opowiadal si przeciwko intelektualizmowi, w myl którego mona prawomocnie wypowiada si tylko na temat tego, co uprzedmiotowione, gdzie zaklada si jednoczenie, e filozofa interesuje jedynie racjonalny wiat przedmiotów. Interesujcy jest natomiast fakt, e najwaniejsz inspiracj dla myli Jaspersa jest filozofia Kanta, z której oprócz wielu elementów przejl m.in. podzial na intelekt i rozum. ,,Drog filozofii jest wychodzi poza intelekt, nie tracc intelektu, a dzieje si tak dziki temu, e [filozofia ­ D.B.] zostawia woln przestrze dla rozumu"29. W przytoczonym fragmencie dotyczcym Kanta wida jasno, e Jaspers nie odrzucal intelektu. Krytykowal on tak jak Kierkegaard intelektualizm i abstrakcyjn form mylenia, lecz nie negowal moliwoci intelektu. Uznal go za konieczny, lecz niewystarczajcy skladnik filozofowania. Filozofia nie koczy si na pracy intelektu, lecz zaczyna dopiero, gdy wkracza rozum wraz z ideami i gdy dalej dochodzi do transcendowania za pomoc rozumu ku rzeczywistoci niewyraalnej dyskursywnie. Wynika to z rozstrzygni ontologicznych Jaspersa. Pisal on, e ,,nie istnieje izolowany, gotowy przedmiot (Objekt). Kady przedmiot (Gegenstand) wskazuje na co poza sob. Jest on cigle w powizaniu z tym innym, sam w sobie nie wystarcza. aden przedmiot nie jest bytem jako co absolutnego"30. Wlanie dlatego, e nie mamy dostpu do wszystkich warunków przedmiotu, e wyczuwamy jego nieabsolutno, e posiadamy intuicj istnienia rzeczywistoci poza t przedmiotowo poznawaln, moemy ku niej transcendowa, a z drugiej strony moemy posiada intuicj transcendowania, bo istnieje jaka rzeczywisto poza t, któr poznajemy. W logicznym sensie mamy tutaj do czynienia z bldnym kolem. Warunek jest tu swoj wlasn przyczyn. Dla Jaspersa natomiast jest to moment dialektyczny filozofii, który mona przekroczy wlanie za pomoc intuicji, ale nie w myleniu czysto logicznym ­ tutaj zawsze bdziemy popada w apori. Rozwizanie moliwe jest jedynie w perspektywie filozoficznej. W pogldach na temat intuicji Jaspers w pewnym sensie odszedl od sformulowa Kanta, gdy ten, jak wiadomo, uwaal, e ,,filozofowa to dyskursywnie rozmyla"31. Dla Jaspersa natomiast filozofowa to wychodzi poza dyskurs, K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen..., s. 7576. K. Jaspers, Immanuel Kant. Zu seinem 150. Todestag..., s. 245. K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 248. I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Kty 2002, s. 543. ale nie negujc dyskursu. Intuicja nie jest zatem przeciwstawiona dyskursowi, lecz mylenie dyskursywne jest przeciwstawione myleniu intuitywnemu. Kant nie mógl przypisa filozofii mylenia intuitywnego, gdy zarezerwowal je dla matematyki, a jak wiadomo, Kant podkrelal rónic midzy matematyk a filozofi. Jaspers w tej kwestii pozostal wierny Kantowi, gdy uznawal, e poznanie jest dyskursywne, czyli nie jest bezporednie, lecz zaporedniczone w pojciach. Pisal m.in., e: ,,Poznajemy tylko wtedy, gdy poprzez mylenie dokonujemy ogldu, poprzez mylenie zdobywamy przedmiot"32, a wic uznawal za Kantem, e mylenie jest dyskursywne, a nie intuitywne. Jednoczenie wlanie filozofia Kanta byla dla niego przykladem mylenia, które potrzebuje intuicji, co wie si z faktem, e wedlug Jaspersa poznanie naley do nauki, a filozofowanie wychodzi poza naukow cislo. Czym innym jest zatem mylenie intuitywne, a czym innym posiadanie intuicji. Tez t potwierdza pogld Jaspersa, e szczególnie wane w myleniu Kanta jest skoczone mylenie dyskursywne, ale druga wana kwestia to wielowymiarowo rozumu33. Skoczone dyskursywne mylenie to ograniczenie, które Kant wyznaczal za pomoc rozumu, a wielowymiarowo rozumu to przekroczenie tego ograniczenia. W Krytyce czystego rozumu czytamy, e ,,interesowi temu [rozumu ­ D.B.] sprzyja zarówno to, e rozum swym wlasnym poznaniem stawia pewne szranki, jak i to, e je rozszerza"34. Zatem na gruncie filozofii Kanta rozwizanie tego problemu wie si ze zwróceniem w stron rozumu praktycznego i zwizanymi z nim ideami. Rozwizanie Jaspersa natomiast nie koczy si na zauwaeniu, e idee dopelniaj pojcia intelektu, e stanowi poszerzon pojciowo, któr zawdziczamy rozumowi. Idea bowiem w szerokim sensie równie zwizana jest z pojciem. Jaspersowi natomiast chodzilo o to, by wyj poza pojcia, jednoczenie nie odrzucajc poj. Twierdzil on, e ,,filozofowanie musi transcendowa ponad wszelk przedmiotowo"35. Dlatego jego mylenie oparte jest z jednej strony na staloci poj, a z drugiej na ruchu intuicji. Jednake nie kady ruch myli jest, jego zdaniem, filozoficzny. Mona dokonywa ruchu mylenia bez transcendowania. W takim wypadku mamy do czynienia z sofistyk. Jaspersowi chodzilo o innego rodzaju ruch, którym jest przesunicie mylenia. Tylko wtedy skuteczna staje si metoda filozoficznego rozjaniania. Istot tego przesunicia jest zatem, by przekroczy poza przedmiotowo, zachowujc j sam, czego sofici nie dokonuj. ,,Sofistyka uywa dialektycznego ruchu myli, zamiast wmyla si i wywa w budow lub K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 385. K. Jaspers, Immanuel Kant. Leben, Werk, Wirkung, MünchenZürich 1983. I. Kant, Krytyka czystego rozumu..., s. 558. K. Jaspers, Philosophie I. Philosophische Weltorientierung, München 1994, s. 37. rozwinicie intuicji caloci; jest dowolnoci w identyfikowaniu, przemianach, pomieszaniem wszystkiego bez podstaw i celu"36. Jaspers w tym momencie odnosil si do dwóch zjawisk, które wizal z krytykowan przez siebie sofistyk. Wbrew mylicielom, którzy chc zachowa czysto filozofii odnoszc j jedynie do mylenia logicznego w wskim rozumieniu, wskazywal na logik filozoficzn w szerokim sensie. W ramach logiki pojtej wsko nie posiadamy jeszcze treci, mona tutaj mówi jedynie o formie, któr posluguje si dany filozof. Jeli jednak filozof chce zatrzyma si na logicznym poziomie konkretnych filozoficznych problemów, to skazuje si z góry na bld polegajcy na uwiklaniu w niejasnoci. By moe to ironia losu, e argument tak czsto wykorzystywany przeciwko filozofii egzystencjalnej e jest ona myleniem mtnym i niejasnym nagle wychodzi spod pióra filozofa egzystencji. Jaspers jednak swój zarzut oparl na bardzo prostej konstatacji, e kiedy myl na logicznym poziomie natrafia na tautologi lub sprzeczno, to trzeba j wyprowadzi poza cisle logiczne mylenie. Pozostawanie w krgu wsko rozumianej logiki prowadzi albo do ograniczenia problemu, albo do sofistyki. Pisal w nastpujcy sposób: ,,Myle przedmiotowo to oznacza myle staly sens tego, co powstaje aczasowo, co nie podlega zmianom i przemianom. Pulapk staje si pozostawanie przy identycznym ze sob samym sensie pojciowym, co skutkuje ugrzniciem w niejasnociach"37. Dalej pisal, e ruch polega na stawianiu kroków od jednego sensu do drugiego. Inaczej popada si w ruch czystego przedstawienia lub w sofistyk. Nie takie jest zadanie filozofa. Filozofia, wedlug Jaspersa, lczy formalne, logiczne mylenie z treci postawionego problemu. Jaspers, o czym naley pamita, nie kwestionowal spotykanego w tradycji przekonania, e w pojciu, mimo calej chwiejnoci i przemijalnoci rzeczy, uchwycone zostaje co stalego i niezmiennego. W pojciach zawarty jest niezmienny i trwaly sens. Nie naley go negowa. Twierdzil natomiast, e to, co w pojciu stale zawarta w nim niezmienno i trwalo nie jest celem filozofowania, a jedynie jego rodkiem. Jest tylko awersem monety, której rewersem jest ruch, zmienno. Uchwycenie tego ruchu moliwe jest za pomoc intuicji. Jest ona z jednej strony czym rónym od dyskursu, gdy poza niego wychodzi. Jest z drugiej strony od dyskursu zalena i dziki niemu moliwa, w nim zakotwiczona. Dyskurs bez intuicji jest tylko zbiorem informacji. Intuicja bez dyskursu jest lepym pdem w nieznane bez jakiegokolwiek oparcia. Filozofia, zdaniem Jaspersa, potrzebuje ich obu. Jest dialektyk dyskursu i intuicji, nie jako ich synteza, lecz jako niedajca si do koca zrozumie wspólpraca. K. Jaspers, Von der Wahrheit..., s. 565. Tame, s. 277. Bibliografia Alechnowicz I., Karl Jaspers ­ filozofia i polityka, Wroclaw 1996. Hartmann N., Metoda systematyczna, przel. A. Mordka, w: Neokantyzm marburki i badeski. Antologia tekstów, red. A.J. Noras ,T. Kubalica, Katowice 2011. Knauss G., Die Dialektik des Grundwissens und der Existenzerhellung bei Karl Jaspers, ,,Studium Generale" 1968, nr 21, s. 571590. Jaspers K., Antwort, w: Karl Jaspers, hrsg. P. Schilpp, Stuttgart 1957. Jaspers K., Immanuel Kant. Zu seinem 150. Todestag, w: K. Jaspers, Aneignung und Polemik. Gesammelte Reden und Aufsätze zur Geschichte der Philosophie, hrsg. H. Saner, Münschen 1968. Jaspers K., Kant ­ Leben, Werk, Wirkung, MünchenZürich 1983. Jaspers K., Philosophie I. Philosophische Weltorientierung, München 1994. Jaspers K., Philosophie II. Existenzerhellung, München 1994. Jaspers K., Psychologie der Weltanschauungen, Berlin 1925. Jaspers K., Von der Wahrheit, München 1951. Jaspers K., Wiara filozoficzna wobec objawienia, przel. G. Sowinski, Kraków 1999. Kant I., Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Kty 2002. Noras A.J., W obronie filozofii systematycznej, w: Czlowiek i polityka. Ksiga jubileuszowa z okazji 65. urodzin Profesora Jerzego Galkowskiego, red. J. Klos, A.J. Noras, Lublin 2002, s. 207219. Sonderfeld U., Die Periechontologie als eine neue, nach-kantische Ontologie und ihre erkenntnistheoretische Grundlegung, ,,Jahrbuch der Österreichische Karl-Jaspers Gesellschaft", Wien 1988. Streszczenie W artykule prezentuj pogldy Karla Jaspersa na temat dyskursu i intuicji. Obie zdolnoci ludzkiego poznawania nie s tu rozumiane oddzielnie, lecz lcz si razem, gdy ludzie filozofuj. Innymi slowy, filozofia potrzebuje ich obu, chocia ich wzajemna relacja wcale nie jest prosta do wyjanienia. Jest bardziej dialektyczna ni analityczna. W artykule porównuj stanowisko Jaspersa i Kanta, poniewa Jaspers byl w duej mierze zaleny od Kantowskich rozstrzygni, ale w omawianej sprawie nie zgadzal si do koca z Kantem.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.