Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Debata Trendelenburg – Fischer. Problem obiektywności Kantowskich form zmysłowości

Debata Trendelenburg – Fischer. Problem obiektywności Kantowskich form zmysłowości Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0001 Andrzej J. Noras Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci Kantowskich form zmyslowoci Slowa kluczowe: Immanuel Kant, estetyka transcendentalna, aprioryczne formy zmyslowoci, Adolf Trendelenburg, Kuno Fischer, neokantyzm Wstp W roku 1871 ­ w dziewidziesit lat od pierwszego wydania Krytyki czystego rozumu ­ Hermann Cohen (1842­1918), twórca i wybitny przedstawiciel marburskiej szkoly neokantyzmu, opublikowal dzielo zatytulowane Kants Theorie der Erfahrung (,,Kantowska teoria dowiadczenia")1. Wydanie drugie ukazalo si w roku 1885, trzecie w 1918, za czwarte ­ ju po mierci Cohena ­ w roku 1925. W wydaniu pierwszym ksika liczyla 271 stron, w wydaniu drugim ­ znacznie rozszerzonym ­ objto wzrosla do 616 stron, a w trzecim do 797. Ksika Cohena stanowila prób nowego, jak na tamte czasy, odczytania Kanta i w zasadzie mona j uwaa za jedno z dziel inicjujcych wlaciwy neokantyzm. Chodzilo autorowi o takie odczytanie myli autora Krytyki czystego rozumu, które uchwyciloby nie liter, ale ducha jego filozofii. Powód takiego postawienia sprawy leal w sporze, jaki o rozumienie filozofii Kanta toczyli ze sob Friedrich Adolf Trendelenburg oraz Kuno Fischer, za chronologia sporu przedstawiala si w taki sposób, e jego pocztku naley poszukiwa w roku 18402. Wlanie wtedy Trendelenburg opublikowal po raz pierwszy swe H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 1. Aufl., Berlin 1871. Por. K. wicicka, Kantowskie ,,a priori" w interpretacji Hermanna Cohena, ,,Archiwum Historii Filozofii i Myli Spolecznej" 1980, T. 26, s. 163 oraz K.Ch. Köhnke, Entstehung Andrzej J. Noras podstawowe dzielo zatytulowane Logische Untersuchungen. W 22 lata póniej, w jubileuszowym roku 1862, ukazalo si w Lipsku drugie, uzupelnione wydanie tej ksiki. 19 maja tego samego roku, na Uniwersytecie Berliskim Trendelenburg wyglosil mow na cze Fichtego3. Z kolei Kuno Fischer w roku 1852 wydal ksik Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre4, która jest o tyle wana, e jej drugie wydanie ­ pod nieco zmienionym tytulem ­ ukazalo si ju w samym rodku sporu, tzn. w roku 1865. W roku 1854 Kuno Fischer opublikowal pierwszy tom historii filozofii nowoytnej5, której przedmowa sygnowana jest dat 1 grudnia 1853 roku6. Opublikowanie tej ksiki stalo si powodem dyskusji, jak toczyl z Fischerem Daniel Schenkel (1813­1885), ówczesny dyrektor seminarium kaznodziejskiego (Predigerseminar) w Heidelbergu. Jak mona si dowiedzie z tekstu Kunona Fischera, w nr 12 ,,Allgemeine Kirchenzeitung" w Darmstadt opublikowany zostal anonimowy tekst Das Christenthum und modernes Philosophenthum, dolczony do tekstu Fischera7. Problem w tym, e Schenkel oskaryl Fischera o szerzenie nauki antykocielnej, co zaowocowalo pozbawieniem go veniam legendi, ale trwalo to bardzo krótko, bo ju w nastpnym roku (1855) zostal powolany do Jeny. Spór dotyczyl wykladu czternastego, powiconego problemowi panteizmu ­ ,,Die Charakteristik von Malebranche und der Begriff des Pantheismus. Die Kritik von Malebranche und der Übergang zu Spinoza"8. Niezalenie jednak od trudnoci, z jakimi spotkal si Fischer, dalsza dyskusja z Schenkelem wygldala tak, i odpowiedzial on Fischerowi piszc w sposób nastpujcy: ,,Moja odpowied zasadniczo bdzie si ogranicza do wyjanienia faktycznego stanu rzeczy i w zwizku z tym zajm si dwiema kwestiami: 1) pokazaniem tego, co uczynilem w sprawie Fischera; 2) co Pan Fischer sam uczynil w swej sprawie swoj skarg"9. Schenkel jest przekonany, e to Fischer ,,sam si zadenuncjo- und Aufstieg des Neukantianismus. Die deutsche Universitätsphilosophie zwischen Idealismus und Positivismus, Frankfurt am Main 1993, s. 257 i n. 3 A. Trendelenburg, Zur Erinnerung an Johann Gottlieb Fichte. Vortrag, gehalten in der Königl. Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin am 19. Mai 1862, Berlin 1862. 4 K. Fischer, Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre. Lehrbuch für akademische Vorlesungen, Stuttgart 1852. 5 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 1: Das classische Zeitalter der dogmatischen Philosophie, Mannheim 1854. 6 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 1, s. XIII. 7 K. Fischer, Das Interdict meiner Vorlesungen und die Anklage des Herrn Schenkel, Direktor des heidelberger Prediger-Seminars in der Darmstädtischen Kirchen-Zeitung, Mannheim 1854, s. 65­78. 8 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 1, s. 211­231. 9 D. Schenkel, Abfertigung für Herrn Kuno Fischer in Heidelberg, Heidelberg 1854, s. 4. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... wal"10 i zamieszcza w swej publikacji Anhang (Aneks), w którym zawarty jest fragment wspomnianego czternastego wykladu z pierwszego tomu Geschichte der neuern Philosophie11. Fischer odpowiedzial tekstem Die Apologie meiner Lehre12, który zasadniczo spór zalagodzil. W swym yciu Kuno Fischer byl dwa razy pozbawiany moliwoci wykladania. Interesujce w tym wzgldzie jest to, e na lamach ,,The Westminster Review" z roku 1857 mona przeczyta: ,,Kuno Fischer pisze tak dobrze, jak mówi; i mamy nadziej, e bliski jest czas, kiedy jego glos ­ uciszony obecnie przez klerykaln reakcj ­ bdzie znowu slyszany na Uniwersytecie w Heidelbergu"13. Jest to wyraz ogromnego zaufania, jakim cieszyl si Kuno Fischer, o którym Hugo Falkenheim (1866­1935) powie, e tym, co charakteryzuje jego sposób wyraania si, jest jasno14. Warto równie podkreli, e Marek Kazimierczak15 pisze, i pierwszy tom opublikowal Fischer w roku 1852, ale nie jest to wlaciwa informacja, gdy w 1852 roku Fischer opublikowal ksik zatytulowan Vorlesungen über Geschichte der neueren Philosophie16. Ksika stanowi pierwsz cz pierwszego tomu opublikowanej dwa lata póniej Geschichte der neuern Philosophie. Autor podkrela, e zrezygnowal z tytulowej nazwy ,,wyklady", poniewa ,,nie naley ona do charakteru ksiki"17. Nie zmienia to jednak faktu, e spis treci nie przynosi rozdzialów, ale wlanie wyklady. Dwie kwestie przemawiaj za racjami Marka Kazimierczaka. Po pierwsze, dzielo z roku 1852 ­ Vorlesungen über Geschichte der neueren Philosophie ­ stanowi cz pierwsz dziela z roku 1854. Obydwa skladaj si z czternastu wykladów, które tematycznie pokrywaj si ze sob. Dlatego te kocz si one rozwaaniami powiconymi wlanie temu kontrowersyjnemu pojciu ­ pojciu panteizmu ­ do którego odwolywal si Daniel Schenkel. W obydwu przypadkach tytul czternastego wykladu brzmi dokladnie tak samo: ,,Die Charakteristik von Malebranche und der Begriff der Pantheismus. Tame, s. 7. D. Schenkel, Der Pantheismus des Herrn Kuno Fischer, mit seinen eigenen Worten documentirt (Geschichte der neuern Philosophie, s. 215­221), w: tene, Abfertigung für Herrn Kuno Fischer in Heidelberg..., s. 24­31. 12 K. Fischer, Die Apologie meiner Lehre nebst Replik auf die ,,Abfertigung" des Herrn Schenkel, Mannheim 1854. 13 Contemporary Literature, ,,The Westminster Review" 1857, Vol. 11, s. 258. 14 Zob. H. Falkenheim, Kuno Fischer und die litterarhistorische Methode, Berlin 1892, s. 105. 15 Zob. M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, Pozna 1999, s. 146. 16 K. Fischer, Vorlesungen über die neueren Philosophie, Bd. 1: Die Philosophie von Cartesius bis Spinoza, I. Abtheilung: Einleitung in das Studium der Philosophie. Cartesius, Geulinx, Malebranche, Stuttgart 1852. 17 K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 1, s. VII. Andrzej J. Noras Die Kritik von Malebranche und der Übergang zu Spinoza"18. Z tego te wynika kwestia druga. Schenkel odwolywa si moe zarazem do ksiki z roku 1852, jak i z roku 1854. Wszystko wskazuje jednak na to, e bezporedni przyczyn wystpienia Schenkela przeciw Fischerowi byl pierwszy tom Geschichte der neuern Philosophie. W roku 1860 opublikowal Fischer slynne dzielo Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre. Drei Vorträge oraz dwutomowe dzielo Immanuel Kant, stanowice trzeci i czwarty tom Geschichte der neuern Philosophie19, a w roku 1862 wyklad Die beiden kantischen Schulen in Jena20. Zreszt ­ jak powszechnie wiadomo ­ rok 1862 byl niezwykle wany dla neokantyzmu, co wie si przede wszystkim z jubileuszem setnej rocznicy urodzin Johanna Gottlieba Fichtego i w zwizku z tym 19 maja tego roku, a wic w setn rocznic urodzin Fichtego, wyglosil Fischer mow mu powicon21. Z kolei w roku 1865 wydal ­ w postaci calkowicie zmienionej ­ dzielo System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre22. W roku 1867 Trendelenburg opublikowal tekst Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschließenden Subjektivität des Raumes und der Zeit23. W roku 1869 Kuno Fischer opublikowal drugie wydanie swojej Geschichte der neuern Philosophie z tomami powiconymi Kantowi24. Kolejny krok naleal do Trendelenburga, który w tym samym roku zaatakowal Fischera wprost tekstem zatytulowanym Kuno Fischer und sein Kant25. W odpowiedzi Kuno Fischer wydal ksik Anti-Trendelenburg26. Równie w roku 1870 ukazalo si trzecie, ostatnie za ycia autora, wydanie Logische Untersuchungen Trendelenburga. 24 stycznia 18 Tame, s. 211 i K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 1, s. 211. 19 K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 1: Entstehung und Begründung der kritischen Philosophie. Die Kritik der reinen Vernunft, Bd. 2: Das Lehrgebäude der kritischen Philosophie. Das System der reinen Vernunft, Mannheim 1860. 20 K. Fischer, Die beiden kantischen Schulen in Jena, w: tene, Akademische Reden, Stuttgart 1862, s. 77­102. 21 K. Fischer, Johann Gottlieb Fichte. Rede zur akademischen Fichtefeier, gehalten in der Collegienkirche zu Jena, w: tene, Akademische Reden..., s. 3­75. 22 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, 2. Aufl., Heidelberg 1865. 23 F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschließenden Subjektivität des Raumes und der Zeit. Ein kritisches und antikritisches Blatt, w: tene, Historische Beiträge zur Philosophie, Bd. 3: Vermischte Abhandlungen, Berlin 1867, s. 215­276. 24 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 3: Kant's Vernunftkritik und deren Entstehung, Bd. 4: Kant's System der reinen Vernunft auf Grund der Vernunftkritik, 2. rev. Aufl. Heidelberg 1869. 25 A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant. Eine Entgegnung, Leipzig 1869. 26 K. Fischer, Anti-Trendelenburg. Eine Gegenschrift, Jena 1870. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... 1872 roku Trendelenburg zmarl w Berlinie. Jego oponent Kuno Fischer przeyl go ­ byl od niego mlodszy o 22 lata ­ o 35 lat i zmarl 5 lipca 1907 roku w Heidelbergu. W odpowiedzi na debat pomidzy Trendelenburgiem a Fischerem Hermann Cohen opublikowal dwa teksty, które oba ukazaly si w tym samym 1871 roku. Najpierw ukazal si artykul zatytulowany Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer27, a póniej ­ wspomniana ju ksika powicona filozofii Immanuela Kanta. Ernst Wolfgang Orth w artykule Trendelenburg und die Wissenschaft als Kulturfaktum w odniesieniu do wspomnianego tekstu Cohena podkrela, e ,,mona ten tekst i jego problematyk czyta wrcz jako dokument powstania klasycznego neokantyzmu"28. Zarazem jednak wspomniany artykul postrzega naley jako dotyczcy problemu rozumienia historii filozofii. Cohen pisze: Problemy filozoficzne, a zwlaszcza nowsze, nie s zakoczone w ten sposób, e ich przedstawienie mona prowadzi bez najbardziej ywego uczestnictwa i ciglego wplywania na wlasny wiatopogld. Pytania pozostaj jeszcze w stalym rozwoju, a my sami z najciekawszym zainteresowaniem naszej subiektywnoci w tym, czego obiektywne nawietlenie zapowiadamy29. Potwierdza to Massimo Ferrari, autor rozprawy powiconej Ernstowi Cassirerowi, który w nawizaniu do debaty midzy Fischerem a Trendelenburgiem stwierdza: Jak prezentowal to ju w swej interwencji w slynn kontrowersj midzy Adolfem Trendelenburgiem a Kunonem Fischerem, dotyczcej transcendentalnej estetyki, dla Cohena historyk filozofii musi by nie tylko historykiem, lecz przede wszystkim filozofem, tak e ­ w pojciach Kantowskich ­ ,,system" ma zawsze prymat nad ,,rapsodi"30. Warto doda, e Cohen odnosi si tu do tego, co Kant napisal na pocztku swej metodologii transcendentalnej. ,,Pod rzdami rozumu ­ pisze tam ­ poznania nasze nie mog w ogóle tworzy rapsodii, lecz musz stanowi system, 27 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer, ,,Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft" 1871, Bd. 7, s. 249­296 (przedruk w: tene, Schriften zur Philosophie und Zeitgeschichte, hrsg. von A. Görland und E. Cassirer, Bd. 1, Berlin 1928, s. 229­275). 28 E.W. Orth, Trendelenburg und die Wissenschaft als Kulturfaktum, w: Hermann Cohen und die Erkenntnistheorie, hrsg. von W. Marx, E.W. Orth, Würzburg 2001, s. 49. 29 H. Cohen: Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer. ,,Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft" 1871, Bd. 7, s. 293­294. 30 M. Ferrari, Ernst Cassirer. Stationen einer philosophischen Biographie. Von der Marburger Schule zur Kulturphilosophie, übers. von M. Lauschke, Hamburg 2003, s. 7­8. Andrzej J. Noras w którym jedynie mog podtrzymywa i wspiera jego istotne cele. Przez system za rozumiem jedno rónorodnych pozna podporzdkowanych pewnej idei"31. Problematyczno zarzutu Cohena ujawnia si, kiedy zaloy si, e Fischer wywodzi si ze szkoly heglowskiej, a tej z pewnoci trudno zarzuci rapsodyczny charakter. By moe problematyczno postawy Fischera wynika std, e nie jest on zbyt radykalny. I najprawdopodobniej o to chodzi Cohenowi. Zdaje si bowiem mie racj wówczas, gdy zarzuca Fischerowi, e nie do koca uchwycil stanowisko Trendelenburga. W sporze Trendelenburga z Fischerem stanowisko Cohena jest równoznaczne z przyjciem stanowiska Trendelenburga, a zarzut skierowany przeciwko Fischerowi wynika z odmiennego rozumienia historii filozofii. ,,Jako alternatyw wzgldem heglowskiego pisania historii filozofii Fischera Cohen poleca, bdc przy tym jeszcze calkowicie uczniem Steinthala, «staranne zastosowanie dobrze przemylanej metody psychologicznej»"32. Spór Trendelenburga z Fischerem toczyl si o to, czy w filozofii Kanta mamy do czynienia z luk, czy te nie. Krystyna wicicka pisze: Trendelenburg uwaal, e moliwe jest polczenie przekonania o czystej (rein) subiektywnoci przestrzeni i czasu z równoczesnym uznaniem ich obiektywnego istnienia i e moliwo ta zostala przez Kanta przeoczona. Twierdzil ponadto, e Kant w swoim dowodzie wylcznej (ausschliessende) subiektywnoci przestrzeni i czasu pozostawil luk. Kuno Fischer natomiast staral si dowie, e luka ta w Kantowskim dowodzie nie wystpuje33. Problem sporu prowadzonego midzy Trendelenburgiem a Fischerem polega równie na tym, e dla wikszoci badaczy wydaje si on by ­ jak zauwaa Köhnke ­ ,,wylcznie wewntrzfilozoficznym sporem o «wlaciw» wykladni Kanta"34. Tymczasem urasta on do miana sporu wanego zwlaszcza w kontekcie dyskusji nad pocztkami neokantyzmu. Tym bardziej, e ­ jak slusznie zauwaa Köhnke ­ chodzi nie tylko o to, co i jak Kant napisal, ale take o to, jak go odczytywano35. Spór wynika równie z faktu, e Fischer ­ mimo i heglista ­ inaczej patrzy ju na filozofi: ,,Fischer jako heglista naleal ju do nowej generacji, która chciala i z postpem stulecia"36. Teza Kazimierczaka 31 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Warszawa 1957, t. 2, s. 577 (A 832/B 860). 32 U. Sieg, Aufstieg und Niedergang des Marburger Neukantianismus. Die Geschichte einer philosophischen Schulgemeinschaft, Würzburg 1994, s. 111. Heymann Steinthal (1823­1899) byl lingwist i nauczycielem judaizmu. 33 K. wicicka, Kantowskie ,,a priori" w interpretacji Hermanna Cohena..., s. 163. 34 K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 258. 35 Zob. tame. 36 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm..., s. 147. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... jest ze wszech miar sluszna nie tylko w odniesieniu do debaty, jaka toczyla si midzy Trendelenburgiem a Fischerem. W istocie bowiem zamysl Fischera jest inny, a mianowicie jest nim próba odczytania ducha Kanta, a nie jego litery. W tym sensie jest Fischer bardziej neokantyst ni heglist, bardziej filozofem ni egzeget tekstów filozoficznych. Friedrich Albert Lange37 podkrelal, e niezwykle wartociow prac dotyczc powyszego sporu byla ksika Emila Arnoldta (1828­1905) zatytulowana Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit. Für Kant gegen Trendelenburg, która ukazala si w Królewcu w roku 187038. W tym samym przypisie Lange zwraca take uwag na ksik ­ uchodzcego za pierwszego niemieckiego propagatora filozofii Augusta Comte'a ­ Carla Twestena (1820­1870), powicon Schillerowi39. Jeli chodzi o pozytywizm Twestena, to Köhnke twierdzi, e nie on w 1859, ale ju Jürgen Bona Meyer w swej ksice z roku 1856 (Zum Streit über Leib und Seele) odwoluje si do Comte'a40. Istotnie, Meyer stwierdza w szóstym wykladzie, e istnieje filozofia, któr jej twórca nazywa philosophie positive41. Ponadto w odniesieniu do sporu Trendelenburga z Fischerem naley uwzgldni ksik, do której trzeba bdzie jeszcze powróci, a której autorem jest Carl Grapengiesser42. Niezwykle interesujcy jest fakt, e spór byl równie przedmiotem badania Mariana Massoniusa (1862­1945), który doktoryzowal si na Uniwersytecie w Lipsku na podstawie pracy Über Kants transscendentale Aesthetik43. Problem ten podjla badaczka dorobku Massoniusa, Barbara Szotek, w ksice powiconej jego twórczoci44. Jednake ­ o czym bdzie mowa ­ w sporze o Kanta Massonius stanl w obronie Trendelenburga45. K.Ch. Köhnke pisze: 37 Zob. F.A. Lange, Historya filozofii materyalistycznej i jej znaczenie w teraniejszoci, t. 2, przel. F. Jezierski, Warszawa 1881, s. 10, przypis. 38 E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit. Für Kant gegen Trendelenburg, Separat-Abdruck aus der Altpreußischen Monatsschrift. Bd. VII., Königsberg 1870. 39 C. Twesten, Schiller in seinem Verhältniß zur Wissenschaft, Berlin 1863. 40 Zob. K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 161­162. 41 J.B. Meyer, Zum Streit über Leib und Seele. Worte der Kritik. Sechs Vorlesungen, am Hamburger akademischen Gymnasium gehalten, Hamburg 1856, s. 119. 42 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit. Kuno Fischer und Adolf Trendelenburg, Jena 1870. 43 M. Massonius, Über Kants transscendentale Aesthetik. Eine kritische Untersuchung zur Erlangung der philosophischen Doctorwürde der Philosophischen Facultät der Universitätit Leipzig, Leipzig 1890. 44 B. Szotek, Marian Massonius a polska filozofia nowokrytyczna, Katowice 2001. 45 Zob. H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft, hrsg. von R. Schmidt, 2. Aufl., Bd. 2, Stuttgart 1922 (Neudruck: Aalen 1970), s. 547. Andrzej J. Noras W swoim dziele Logische Untersuchungen ze stanowiska paralelizmu midzy formami bytu i formami mylenia odrzucil Trendelenburg Kantowsk nauk o czasie i przestrzeni, poniewa Kant nie rozwayl calkowicie trzech moliwoci. Nie rozwayl mianowicie ani subiektywnej, bd tylko obiektywnej, bd te subiektywnej i obiektywnej zarazem, a szczególnie tej ostatniej, albo te w ogóle jej nie dostrzegal. W kadym razie jednak nie dowiódl jej niemoliwoci46. Potwierdza to biograf Trendelenburga, Ernst Bratuscheck, który pisze: Wprawdzie Kuno Fischer w drugim wydaniu swego System der Logik und Metaphysik (1865) zasadniczo porzucil swe zakwestionowane przez Trendelenburga ujcie pierwszej logicznej triady, ale jednoczenie krytykowal Logische Untersuchungen ze wzgldu na pojcie ruchu i zanegowal przy tym twierdzenie Trendelenburga, e Kant w swym dowodzie o wylcznej subiektywnoci czasu i przestrzeni pozostawil luk47. Problem ruchu stanowi jedno z fundamentalnych zagadnie drugiego powiconego Kantowi tomu jego historii filozofii nowoytnej48, ale te podejmuje ten problem Kuno Fischer ju wlanie w drugim wydaniu System der Logik und Metaphysik:49 W stosunku do tego pytania [dotyczcego identycznoci mylenia i bytu ­ A.J.N.] wypowiada si Trendelenburg, który akcentuje identyczno jako warunek realnego poznania wzgldem Herbarta, ródlowo mylenia wzgldem Schopenhauera, rónorodno mylenia i bytu wzgldem filozofii tosamoci, niezaleny od mylenia byt (byt w sobie) jako obiekt poznania wzgldem Kanta50. Grapengiesser w zwizku z tym stwierdza, e ,,cala kwestia sporna dotyczy tylko nauki Kanta o czasie i przestrzeni"51. Zdaniem Krystyny wicickiej, artykul Hermanna Cohena Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer koncentruje si tylko wokól jednego zagadnienia, a mianowicie, ,,czy Kuno Fischer wykazal, e luka ­ wskazana 46 ,,In seinen Logischen Untersuchungen hatte Trendelenburg vom Standpunkt eines Parallelismus zwischen Seins- und Denkformen die Kantische Lehre vom Raum und Zeit verworfen, weil Kant die drei Möglichkeiten, diese seien entweder nur subjektiv oder nur objektiv oder aber subjektiv und objektiv zugleich, nicht vollständig erörtert hätte und insbesondere diese letzte Möglichkeit entweder nicht gesehen, auf jeden Fall aber deren Unmöglichkeit nicht bewiesen habe", K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 258. 47 E. Bratuscheck, Adolf Trendelenburg, Berlin 1873, s. 195. 48 Zob. K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 2, s. 6­80. 49 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, 2. Aufl., Heidelberg 1865. 50 Tame, s. 152­153. 51 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 4. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... przez Trendelenburga ­ nie wystpuje w Kantowskim dowodzie"52. Tymczasem kwesti t sformulowa naley o wiele szerzej. W Kants Theorie der Erfahrung Cohen mówi o rozumieniu a priori u Kanta, które wymagalo, aby ,,to, co ma obowizywa a priori, bylo take odkryte tylko a priori; w przeciwnym razie byloby ono tylko empiryczne"53. Cohen jest przekonany, e wród mylicieli nowoytnych pogld ten prezentuje Kuno Fischer, a w wydaniu drugim54 i trzecim55 nazywa go ,,powierzchownie legitymistycznym". Fischer pisze: Jeli kategorie s przedmiotami psychologicznego wgldu, to s one przedmiotami dowiadczenia. W odniesieniu do nich obowizuje wówczas to, co bez wyjtku obowizuje w odniesieniu do wszystkich przedmiotów dowiadczenia. aden przedmiot dowiadczenia nie jest powszechny i konieczny; przynajmniej tej wlasnoci (Beschaffenheit) nie mona zrozumie za porednictwem dowiadczenia. Jeli wic kategorie s jedynie przedmiotami dowiadczenia, to nie s one ani powszechne, ani konieczne, a przynajmniej nie mog by za takie uznawane, dopóki obowizuj jako przedmioty dowiadczenia; tak wic nie s one a priori, a wic w ogóle nie s kategoriami. Co pozostaje? Nie pozostaje nic ze znaczenia, na które kladzie ogromny nacisk Kantowska krytyka56. W ksice Fischera Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre wyklad trzeci ­ o czym bdzie jeszcze mowa ­ zatytulowany jest ,,Raum und Zeit als die ersten Bedingungen der menschlichen Erkenntniß"57. Fischer uznaje, e czas i przestrze s zasadami wszelkiego odróniania, pyta jednak, czym s czas i przestrze same w sobie. Poniewa nie moe by tak, e czas i przestrze s wyabstrahowane z czasu i przestrzeni, ,,zatem ­ powie Fischer ­ s one przedstawieniami pierwotnymi"58. To jednak zdaje si ju potwierdza fakt, e Kuno Fischer nie uchwycil argumentacji Trendelenburga. Co wicej, jak wspomina biograf Trendelenburga Ernst Bratuscheck, w drugim wydaniu swej Geschichte der Philosophie ,,Fischer przeniósl spór na grunt osobisty"59. wiadcz o tym ostatnie teksty, a mianowicie Kuno Fischer und sein Kant Trendelenburga60 oraz Anti-Trendelenburg Fischera61. Niezalenie od faktu, e w pewnym momencie debata nabrala charakteru personalnego, racj ma Marek Szulakiewicz, który stwierdza: K. wicicka, Kantowskie ,,a priori" w interpretacji Hermanna Cohena..., s. 163. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 1. Aufl., s. 105. 54 Zob. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 2. Aufl., Berlin 1885, s. 257. 55 Zob. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 3. Aufl., Berlin 1918, s. 333. 56 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 112. 57 K. Fischer, Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre, 1. Aufl., s. 117­159. 58 Tame, s. 129. 59 E. Bratuscheck, Adolf Trendelenburg..., s. 195. Zob. take na temat sporu E. Bratuscheck, Kuno Fischer und Trendelenburg, ,,Philosophische Monatshefte" 1870, Bd. 5, s. 279­323. 60 A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant... 61 K. Fischer, Anti-Trendelenburg. Eine Gegenschrift... Andrzej J. Noras Debata Fischer-Trendelenburg (...) prowadzila w istocie do dwu dróg odradzajcego si kantyzmu. Poszukiwanie jednej obowizujcej interpretacji spucizny filozofa królewieckiego okazywalo si mie znaczenie nie tylko historyczne, lecz te wspólczesne i przyszlociowe62. Przebieg debaty Jednym z pierwszych badaczy podejmujcych systematyczny namysl nad sporem midzy Trendelenburgiem a Fischerem byl Carl Grapengiesser. Wprawdzie jest przekonany, e nie naley si miesza do sporu uczonych, ale czyni to ,,w interesie prawdy"63. Grapengiesser, co niezwykle wane, jest jednak jednym z tych, którzy w sporze zajmuj okrelone stanowisko, a mianowicie jest ,,obroc Fischera", jak nazywa go Hermann Cohen64. Warto jednak podkreli, e spór byl tak intrygujcy, i powicil mu miejsce take Hans Vaihinger, który swój komentarz do Krytyki czystego rozumu Kanta zamknl rozwaaniami powiconymi sporowi. Vaihinger byl te jednym z pierwszych, którzy uporzdkowali kwestie chronologiczne sporu, oraz dokonal podzialu stronnictw, jakie byly zaangaowane w spór65, a zarazem staral si sam pozosta bezstronnym. Przy czym niezwykle interesujca jest uwaga Arnoldta, podkrelajcego w tym kontekcie niejednoznaczno filozofii Kanta. Jak pisze Emil Arnoldt na pocztku swej ksiki, ,,(...) pozwala on [spór ­ A.J.N.] take pozna, e Kantowska nauka o czasie i przestrzeni do teraz, nawet wród filozofów, nie znalazla jeszcze adnego ogólnego i pewnie uzasadnionego zrozumienia. Inaczej bowiem spór bylby niemoliwy".66 Spór byl moliwy, gdy filozofii Kanta nie mona zinterpretowa jednoznacznie. Chronologi sporu przedstawia Vaihinger, który na zakoczenie Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft pisze: Pierwszy atak Trendelenburga na teori czasu i przestrzeni Kanta w jego Logische Untersuchungen 1840, s. 124­133; powtórzenie ataku w drugim wydaniu tego samego dziela, 1862, s. 156­168. ­ Obrona Kanta ze wzgldu na ten atak przez Fischera, System der Logik und Metaphysik, wydanie drugie, 1865, s. 173­180. ­ Przeciwko temu Trendelenburg w swoich Historische Beiträge zur Philosophie, tom 3, 1867, rozprawa siódma Über eine 62 M. Szulakiewicz, Filozofia w Heidelbergu. Problem transcendentalizmu w heidelberskiej tradycji filozoficznej, Rzeszów 1995, s. 59. 63 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 3. 64 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 262. 65 H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 545­548. 66 E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit..., s. 3. Interesujce jest to, e Arnoldt bierze udzial w ocenie sporu, a nie czytal drugiego wydania Logische Untersuchungen z 1862 roku oraz drugiego wydania Logik Fischera z roku 1865, gdy tymi egzemplarzami nie dysponowala Biblioteka Uniwersytecka w Königsbergu. Zob. tame, s. 4 i 5. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Lücke in Kants Beweis von der ausschliessenden Subjectivität des Raumes und der Zeit. Ein kritisches und antikritisches Blatt, s. 215­276. Trendelenburg jeszcze raz powtarza swój atak na Kanta, odpiera dokonan przez Fischera obron tego ostatniego i w ogóle atakuje ponadto przedstawienie estetyki transcendentalnej przez Fischera. ­ W stosunku do tego Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, wydanie drugie, 1869, tom III: Przedmowa IV­XVI, i uwagi do s. 263­265, 315­316, 322­325, 328­330, 335­336, 338­340, 547­550. Tom IV: 137­139. ­ Przeciwko tej obronie Fischera Trendelenburg napisal broszur: Kuno Fischer und sein Kant. Eine Entgegnung. 1869 (40 stron). Por. do tego trzecie wydanie Logische Untersuchungen (1870), s. 164 nn. ­ Potem odpowiedzial Fischer: Anti-Trendelenburg. Eine Duplik (77 stron) 1870 (drugie wydanie take 1870). Por. do tego trzecie wydanie Geschichte der neuern Philosophie Fischera, 1882, tom III, s. 282, 333, 337, 342, 48667. Sam Vaihinger zajmuje wszake stanowisko w sporze i uwaa, e w kwestiach pobocznych racj ma Fischer, ale myli si w kwestiach najwaniejszych, a mianowicie ,,w odniesieniu do trzech aspektów pytania glównego, formalnego, materialnego i historycznego"68. Istniejc u Kanta luk, o któr toczy si spór, dostrzegli ju ­ zdaniem Vaihingera ­ Johann August Eberhard (1738­1809), Johann Gebhard Ehrenreich Maass (1766­1823) oraz tlumacz pism Davida Hume'a na jzyk niemiecki Hermann Andreas Pistorius (1730­1798)69. Debata pomidzy Trendelenburgiem a Fischerem rozpoczla si wtedy, kiedy Kuno Fischer mial lat 16, bo ju w roku 1840, a mianowicie przed opublikowaniem przez Trendelenburga pierwszego wydania Logische Untersuchungen. Wlanie Vaihinger wskazuje na pierwsze wydanie Logische Untersuchungen, w których znajduje si krytyka rozumienia czasu i przestrzeni przez Trendelenburga70. Rozpoczynajc sw wlasn interpretacj Kanta, Trendelenburg pisze: Caly kierunek kantowski prowadzi do tego, aby we wszelkim poznaniu odróni to, co niezalene przedmiotu i zaleno od warunków naocznego (anschauenden) i mylcego umyslu. Dlatego te kiedy u Kanta cile panuje przeciwiestwo tego, co obiektywne, i tego, co subiektywne, to poszukuje on naukowego dowodu tego, e czas i przestrze s formami subiektywnymi71. Sytuacja zmienila si jednak radykalnie, kiedy ukazalo si drugie wydanie tej ksiki ­ co mialo miejsce dwadziecia dwa lata póniej ­ wówczas zawieralo ju ono (cho bardzo nieliczne) odniesienia do Fischera, a cilej do H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 546. Tame, s. 310. Zob. tame, s. 312. F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 1. Aufl., Bd. 1, Berlin 1840, s. 124­133. Tame, s. 124. W wydaniu drugim przytoczony fragment znajduje si na stronie 156. Andrzej J. Noras opublikowanej przez niego w roku 1860 ksiki Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre. Dokonujc w drugim wydaniu Logische Untersuchungen analiz metody dialektycznej ­ co zreszt ma miejsce w wersji poszerzonej w stosunku do wydania pierwszego ­ Trendelenburg odwoluje si do Fischera i jego bada powiconych logice72. Chodzi Trendelenburgowi o ksik Logik und Metaphysik...73, która miala drugie, znacznie rozszerzone wydanie w roku 186574. Jednake rónica polega na tym, e ksika opublikowana w roku 1865 jest ju dzielem pozostajcym w rodku debaty dwóch znamienitych mylicieli, a cilej odwolania Fischera do Trendelenburga w drugim wydaniu stanowily kamyczek poruszajcy lawin. Chocia nie wolno traci z oczu perspektywy, któr trafnie ujmuje Graham Bird, zdaniem którego cala debata byla to ,,polemika dotyczca kwestii interpretacji Kanta, a bardziej generalnie wrogoci Trendelenburga wzgldem Hegla i heglizmu Fischera"75. W zwizku z tym na chwil trzeba si oderwa od debaty i popatrze na ni przez pryzmat stanowiska Micheleta, który w swej ksice z roku 1870 podejmuje ten problem w szerszym kontekcie76. Michelet jest bowiem przekonany, e debata z Trendelenburgiem ma charakter trzystopniowy i byla najpierw debat Georga Andreasa Gablera z Trendelenburgiem, nastpnie jego samego i dopiero na kocu debat Fischera z autorem Logische Untersuchungen77. Dyskusja Gablera miala jednak wymiar polityczno-spoleczny, który oczywicie jest niezwykle istotny, ale nie mieci si w ramach niniejszych rozwaa. Chodzilo mianowicie o to, na ile filozofia Hegla winna zosta zniszczona i zastpiona inn filozofi. Problem ten wie si z rewolucj, z jak mamy do czynienia wzgldem filozofii Hegla. Zmiana w postrzeganiu filozofii Hegla nastpila w roku 1840, kiedy na tron wstpil Friedrich Wilhelm IV78, który powolal Schellinga, by powstrzymal ,,smoczy posiew heglizmu" (Drachensaat des Hegelianismus)79. Zarzut Micheleta, a cilej Gablera, idzie w przeciwnym kierunku. Michelet jest bowiem przekonany, i ,,ju Gabler skaryl si, e Zob. F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 121. K. Fischer, Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre. Lehrbuch für akademische Vorlesungen, Stuttgart 1852. 74 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, 2. Aufl., Heidelberg 1865. 75 G. Bird, The Neglected Alternative: Trendelenburg, Fischer, and Kant, w: A Companion to Kant, ed. by G. Bird, Oxford 2006, s. 486. 76 K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph. Eine Jubelschrift, Leipzig 1870 (Neudruck: Aalen 1983). 77 Zob. tame, s. 58. 78 Zob. A.J. Noras, Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewitnastego wieku, Katowice 2007, s. 136­145. 79 Zob. G. Lehmann, Geschichte der Philosophie, Bd. 8: Die Philosophie des neunzehnten Jahrhunderts I, Berlin 1953, s. 80. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... filozofia heglowska byla odgórnie potpiana"80. Std te sformulowano zarzut w stosunku do Trendelenburga, postrzeganego przez reprezentantów prawicy heglowskiej jako ten, któremu przypadla w udziale rola rozprawienia si z filozofi Hegla. Trendelenburg byl bowiem od 1833 roku nadzwyczajnym, za od 1837 roku zwyczajnym profesorem w Berlinie81. Kiedy Michelet pisze, e ,,wszyscy przychodzcy po Heglu filozofowie, którzy byli przekonani, e stworzyli nowy system: Krause, Herbart, Schopenhauer itd., nie byli w stanie obali systemu Hegla"82, to wyraa przekonanie lczce wikszo uczniów Hegla ­ którego wykladów sluchal zreszt sam Trendelenburg. Dyskusja Micheleta z autorem Logische Untersuchungen dotyczyla rozumienia dialektyki przez Hegla, podobnie jak mialo to miejsce w przypadku Fischera, chocia tutaj spór nabral wikszego znaczenia. W roku 1860 Kuno Fischer wydal dwa dziela, do których jednak nie odwoluje si Vaihinger prezentujc chronologi sporu. Cho objtociowo s one nieporównywalne, to jednak w równym stopniu posiadaj znaczenie dla sporu. S to mianowicie powszechnie znane Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre oraz dwutomowe dzielo Immanuel Kant, stanowice ­ o czym byla ju mowa ­ trzeci i czwarty tom Geschichte der neuern Philosophie83. Obydwa razem przyczynily si do tego, e Trendelenburg zainteresowal si ujciem Kanta przez Fischera, chocia nie nastpilo to w opublikowanym bezporednio po tych ksikach drugim wydaniu Logische Untersuchungen. W drugim wydaniu Logische Untersuchungen z roku 1862 bowiem Trendelenburg odwoluje si do Fischera tylko w kontekcie jego rozumienia dialektyki84. W tomie pierwszym ­ o czym byla ju mowa ­ wskazuje na pocztkowe zdania paragrafu powiconego bytowi przez Fischera85. Kilka stron dalej Trendelenburg pisze: ,,Kuno Fischer uznaje za uzasadnione zarzuty, które Logische Untersuchungen postawily pocztkowi heglowskiej logiki; tylko ­ mówi on ­ dotycz one zwyczajnego przedstawienia, które nie osiga ducha tamtych poj"86. Natomiast w tomie drugim Trendelenburg ponownie odwoluje si do pocztku K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 56. Zob. F. Überweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Teil 4: Die deutsche Philosophie des XIX. Jahrhunderts und der Gegenwart, hrsg. von T.K. Österreich, 13. Aufl., Basel 1951, s. 283. 82 K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 56. 83 K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 1: Entstehung und Begründung der kritischen Philosophie. Die Kritik der reinen Vernunft, Bd. 2: Das Lehrgebäude der kritischen Philosophie. Das System der reinen Vernunft, Mannheim 1860. 84 Zob. F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 156­168. 85 § 28: ,,Das Sein", K. Fischer, Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 52 i n. 86 F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 126. Andrzej J. Noras paragrafu 28, a wic do rozumienia dialektyki87. Do rozumienia dialektyki jako glównego przedmiotu sporu odwoluje si take Michelet, który twierdzi, e Trendelenburg czyni sposobowi pisania historii filozofii w szkole heglowskiej ­ do której zalicza take Fischera ­ niesluszny zarzut, e sposób ten jest zafalszowany przez dialektyk88. Ten motyw jest niezwykle interesujcy, gdy wlanie Hermann Cohen bdzie si odwolywal do argumentu, do którego odwoluje si Trendelenburg. Wida zatem, e w zasadzie spór si jeszcze nie rozpoczl i staje si coraz bardziej oczywiste, e z cal moc wystpil on dopiero w roku 1865, kiedy Fischer opublikowal drugie, calkowicie zmienione wydanie System der Logik... Ju w przedmowie do tego wydania odwoluje si on do Logische Untersuchungen Trendelenburga i powiada, e ,,uczynil sobie szczególne zadanie w odniesieniu do tego stanowiska, aby gdzie go spotka w historii logiki, z cal dokladnoci wda si nie tylko w przedstawienie, ale take sprawdzenie"89. W drugim wydaniu System der Logik... Fischer powicil Trendelenburgowi caly paragraf, a mianowicie paragraf 65, zatytulowany ,,Die Identität als Vermittlung von Denken und Sein. Das Princip der Bewegung und des Zwecks. Trendelenburg" (,,Identyczno jako porednictwo mylenia i bytu. Pryncypium ruchu i celu. Trendelenburg")90. ,,Badania Trendelenburga ­ pisze Fischer ­ podejmuj problem poznania w zwizku z kategoriami; w rozwizaniu tego problemu wychodz od okrelonego pryncypium i w swej calej rozcigloci dadz si latwo do niego sprowadzi"91. Przy okazji podkrela Fischer, e podstawowym pryncypium jest dla Trendelenburga pryncypium ruchu i dokonuje analizy tego pojcia, aby stwierdzi: ,,Bez naocznoci (ruchu) czyste mylenie w ogóle nie ruszy z miejsca: to ulubiony zwrot bada logicznych"92. Oczywicie nie jest to aden argument dla Fischera, ale nie mona pomin faktu, e ,,jako krytyk idealizmu absolutnego Trendelenburg przeciwstawial Heglowi realizm Arystotelesa"93. Kuno Fischer podkrela94, e podstawow kategori dla Trendelenburga stanowi ruch, i przytacza dwa miejsca z Logische Untersuchungen, w których Trendelenburg odwoluje si do pojcia ruchu. Trendelenburg twierdzi mianowicie, e ruch stanowi ,,pierwotny akt mylenia"95, za F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 2, s. 395. Zob. K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 67. 89 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. V. 90 Tame, s. 153­165. 91 Tame, s. 165­166. 92 Tame, s. 172. 93 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm..., s. 74­75. 94 Zob. K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 172, przypis. 95 F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 166. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... w innym miejscu stwierdza, e ,,jako akt wyobrani ruch jest pocztkiem i warunkiem wszelkiego mylenia"96. Bez wtpienia zaakcentowanie przez Trendelenburga ruchu dla rozumienia rzeczywistoci wynika z jego arystotelizmu, czemu równie dal wyraz jego pierwszy ucze Andreas Ludwig Kym. Do najwaniejszych prac Kyma zaliczy mona: Bewegung, Zweck und die Erkennbarkeit des Absoluten97 z roku 1847 oraz Die Gotteslehre des Aristoteles und das Christenthum98 z roku 1862. Znaczcy zarzut Fischera wobec stanowiska Trendelenburga pojawia si w omawianej ksice nieco dalej. ,,Wlaciwe jest, e ­ pisze Kuno Fischer ­ za pomoc mylenia dyskursywnego pojcia (kategorie) zostaj stworzone z naocznoci; nie wynika std, e z naocznoci one wynikaj; w tym bldzie porusza si Trendelenburg"99. Zatem bld, jak wida wyranie, dotyczy rozumienia apriorycznoci, co te z czasem ujawnia coraz bardziej nabierajca na znaczeniu i trwajca debata. Fischer podkrela to bardzo stanowczo nieco dalej, kiedy zarzuca Trendelenburgowi utosamienie czystego mylenia z pustym myleniem100, i nieco dalej akcentuje: ,,ródlowemu myleniu Trendelenburg przeciwstawia pierwotny byt jako (niezalen od mylenia) realno, jako rzecz sam w sobie"101. Fischer jednak uznaje, e cala kwestia jest bardziej problematyczna, gdy nie wolno utosamia pojcia bytu z rzeczywistym bytem. Problem wszake w tym, e zamysl Trendelenburga byl zgola inny. Chodzilo mu mianowicie o ,,now nauk jako jedno logiki i metafizyki"102, a zarazem o odnowienie arystotelizmu. Zatem w rezultacie tworzy Trendelenburg filozofi bdc pewn prób syntezy teorii wiedzy w rozumieniu Fichtego z empiryzmem. Jest to o tyle istotne, e podejmujc polemik z Fischerem, a wic polemizujc na poziomie transcendentalnym, odwoluje si Trendelenburg do ontologii103, przy okazji sigajc do ustale, jakie w swej ksice poczynil gdaszczanin Otto Friedrich Gruppe (1804­1876)104. Zloono stanowiska Trendelenburga powoduje, e ­ jak zwraca na to uwag Köhnke ­ Gerhard Stammler (1898­1971) nazywa jego Tame, s. 317. A.L. Kym, Bewegung, Zweck und die Erkennbarkeit des Absoluten. Eine metaphysische Erörterung, Berlin 1847. 98 A.L. Kym, Die Gotteslehre des Aristoteles und das Christenthum. Eine prinzipielle Untersuchung, Zürich 1862. 99 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 185. 100 Zob. tame, s. 222. 101 Tame, s. 223. 102 K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 38. 103 Zob. F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 2, s. 205­215. 104 O.F. Gruppe, Wendepunkt der Philosophie im neunzehnten Jahrhundert, Berlin 1834, s. 80. Andrzej J. Noras empiryzm ,,spekulatywnym", za Karlfried Gründer ­ ,,autochtonicznym"105. Na tym polega trudno interpretacyjna w odniesieniu do jego filozofii. Trendelenburg próbuje bowiem dokona oceny transcendentalizmu nie tyle z perspektywy kantowskiej, ile ze stanowiska bdcego syntez arystotelizmu w polczeniu z filozofi Fichtego. Efekt jest taki, e Trendelenburg krytykuje stanowisko Kanta, przy okazji wykorzystujc fakt, e oponenci ­ tacy jak Gabler, Michelet i wreszcie Fischer ­ patrz na problem przez pryzmat filozofii Hegla. W innej, bardziej znanej ksice, Gruppe tak ocenia Trendelenburga: Trendelenburg w swych Logische Untersuchungen, a póniej w Geschichte der Kategorienlehre systemowi Hegla przeciwstawia zarys innego rodzaju konstrukcji wiata. Powstanie wiata chce on wyjani z pojcia powstania ­ nie, to nie wprost, ale jednak z pojcia ruchu ­ a wic w kadym razie to, co poruszone, z ruchu, a to, co konkretne, z tego, co abstrakcyjne106. Jeszcze jeden wany element dyskusji Trendelenburga z Fischerem naley sobie uwiadomi, a mianowicie warto wskaza, jak czyni to Vaihinger na kocu swego Komentarza do ,,Krytyki czystego rozumu", kto jest obroc Fischera, a kto broni Trendelenburga. Trzeba jednak mie wiadomo, e problem polega równie na tym, i trudno wymieni wszystkich. Pierwszym obroc Fischera byl Jürgen Bona Meyer, który ju w latach 1860­1861 opublikowal dwuczciowy artykul Über den Kriticismus mit besonderer Rücksicht auf Kant107, którego znaczna cz powicona byla Fischerowi. Meyer si asekuruje, piszc: ,,jeli dobrze rozumiem Fischera"108, co nie zmienia faktu, e bliej mu do niego ni do Trendelenburga. Nastpnie wskaza trzeba takich mylicieli jak sygnujcy swe dzielo jako ,,pastor we Frienstedt kolo Erfurtu" Gustav Knauer109, Johann Karl Becker110, Emil Arnoldt111, Karl Ludwig Michelet, podejmujcy ten problem w dziele Hegel, der unwiderlegte Zob. K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 41. O.F. Gruppe, Gegenwart und Zukunft der Philosophie in Deutschland, Berlin 1855, s. 163. 107 J.B. Meyer, Über den Kriticismus mit besonderer Rücksicht auf Kant I, ,,Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik" 1860, Bd. 37, s. 226­263 oraz tene, Über den Kriticismus mit besonderer Rücksicht auf Kant II, ,,Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik" 1861, Bd. 39, s. 46­66. 108 J.B. Meyer, Über den Kriticismus mit besonderer Rücksicht auf Kant I..., s. 248. 109 G. Knauer, Conträr und contradictorisch (nebst convergirenden Lehrstücken) festgestelt und Kants Kategorientafel berichtigt. Eine philosophische Monografie, Halle 1868. 110 J.K. Becker, Abhandlungen aus dem Grenzgebiete der Mathematik und Philosophie, Zürich 1870. 111 E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit... Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Weltphilosoph112, Carl Grapengiesser w przywolywanym ju dziele113 czy te wreszcie Wilhelm Windelband. Przeciwko Fischerowi, a w obronie Trendelenburga wystpuj natomiast tacy badacze jak wspomniany ju Andreas Ludwig Kym, Johannes Volkelt, Arthur Drews (1865­1935) czy wreszcie Marian Massonius. Warto doda, e polski filozof byl bardzo radykalnie nastawiony wobec Kanta i uznawal, e odrzucenie estetyki transcendentalnej jest równoznaczne z odrzuceniem calego Kantowskiego systemu114. Jednoczenie w odniesieniu do ksiki Volkelta powiconej teorii poznania Kanta115 Vaihinger zauwaa, e stanowi ona to, co ,,bezwzgldnie najlepsze, co napisano na temat calego sporu"116. Vaihinger uwyrania ponadto stanowisko Hermanna Cohena i pisze: Stanowisko porednie zajmuje Cohen. W swej rozprawie w ,,Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft", tom siódmy, 1871, s. 249­296 w kwestiach pobocznych staje po stronie Trendelenburga; ale w Kants Theorie der Erfahrung 1871, ,,Przedmowa" IV­V, s. 62­79 (260 nn); wydanie drugie 1885, s. 162 nn w kwestiach zasadniczych staje po stronie Kanta przeciwko atakom Trendelenburga117. Warto t tez Vaihingera mocno zaakcentowa: w kwestiach pobocznych racj ma Trendelenburg, ale w kwestiach zasadniczych ju nie. Uwaga Vaihingera jest równie wana o tyle, e dopiero teraz spór nabral wlaciwego tempa, a jednoczenie zostal przeniesiony z plaszczyzny problemowej na personaln. Teraz bowiem pojawiaj si ju zarzuty dotyczce tego, czy filozofia ma charakter kantowski, czy te moe antykantowski. Kiedy bowiem ­ w odniesieniu do póniejszej fazy sporu Grapengiesser chce okreli jego charakter, wówczas pisze: ,,Ale wlaciwy przedmiot polemiki stanowi pytanie: «Czy Kuno Fischer w swoim przedstawieniu Kanta przyjl myli niekantowskie jako kantowskie?». Trendelenburg twierdzi, e tak si wlanie dzieje"118. Trendelenburg ­ Über eine Lücke... Debata na dobr spraw rozgorzala dopiero wówczas, gdy Trendelenburg opublikowal tekst Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschließenden Zob. K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 67­83. C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit... 114 Zob. M. Massonius, Über Kants transscendentale Aesthetik..., s. I. 115 J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprincipien analysirt. Ein Beitrag zur Grundlegung der Erkenntnisstheorie, Leipzig 1879, s. 47­47, 51­61, 66­68. 116 H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 547. 117 Tame. 118 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 68. Andrzej J. Noras Subjektivität des Raumes und der Zeit119. Stalo si to w roku 1867, a wic dwa lata po opublikowaniu przez Fischera System der Logik..., które pochodzi z roku 1865. Pytanie Trendelenburga dotyczy tego, czy ­ zgodnie z tytulem ­ w kantowskim dowodzie wylcznej subiektywnoci czasu i przestrzeni wystpuje luka, czy te nie. Marek Kazimierczak pisze: Trendelenburg zarzucal Kantowi, e ten w swej teorii czasu i przestrzeni nie dostrzegal moliwoci polczenia subiektywistycznej interpretacji przestrzeni i czasu z jednoczesnym uznaniem ich obiektywnego istnienia. Kant mial ponadto w swym dowodzie subiektywnoci czasu i przestrzeni pozostawi luk. Fischer (...) staral si wykaza, e takiej luki w Kantowskim dowodzie nie ma.120 Jeszcze inaczej mona to uj w sposób nastpujcy: ,,Kant wprawdzie wykazal subiektywno czasu i przestrzeni, ale przeoczyl moliwo, e formy zmyslowoci mog by zarazem subiektywne i obiektywne"121. Sprzeciw ten pojawil si ju w pierwszym122 i drugim wydaniu123 Logische Untersuchungen, ale dopiero teraz zostal uwyraniony i skonfrontowany ze stanowiskiem Kunona Fischera zawartym przede wszystkim w jego System der Logik... Zarówno w pierwszym, jak i w drugim wydaniu Logische Untersuchungen chodzi o rozdzial zatytulowany ,,Raum und Zeit", przy czym ­ ze wzgldu na uzupelnienia ­ w wydaniu drugim jest to rozdzial szósty, za w pierwszym pity. Ponadto w jednym i drugim wypadku odwoluje si Trendelenburg do analiz historycznych na temat czasu i przestrzeni, jakie przeprowadzil Gruppe124. Pierwsza trudno, jak konstatuje Trendelenburg, wyglda nastpujco: ,,Czy Kant rzeczywicie udowodnil, e czas i przestrze s tylko subiektywnymi formami, formami nieposiadajcymi innej wanoci ni wano (Geltung) subiektywna?"125. Druga trudno dotyczy ródla czasu i przestrzeni oraz kategorii. Ten zarzut, zdaniem Trendelenburga, poczynil ju Fichte. Trendelenburg pisze: 119 F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschließenden Subjektivität des Raumes und der Zeit. Ein kritisches und antikritisches Blatt, w: tene, Historische Beiträge zur Philosophie, Bd. 3: Vermischte Abhandlungen, Berlin 1867, s. 215­276. 120 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm..., s. 75­76. 121 G. Edel, ,,Einleitung", w: H. Cohen, Werke, Bd. 1: Kants Theorie der Erfahrung, Theil 1.1: Text der dritten Auflage 1918 und Einleitung von Geert Edel, HildesheimZürichNew York 1987, s. 15*. 122 F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 1. Aufl., Berlin 1840, Bd. 1, s. 123­133. 123 F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 155­168. 124 Zob. O.F. Gruppe, Wendepunkt der Philosophie im neunzehnten Jahrhundert..., s. 156­256. 125 F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis..., s. 217. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Kant wyszedl od punktu refleksji, w którym czas i przestrze i rónorodno naocznoci dane s w Ja i istniej ju dla Ja. Fichte chce je zostawi; nie chce si ustanowi w punkcie refleksji, w którym zostaje porównane to, co zastane, lecz w punkcie pocztku (Ursprungs), z którego jak ze ródla pochodz prawa (formy). Zamiast refleksji skierowanej do tego, co dane, chce dedukcji tego, co si staje (Werdenden)126. Tutaj jednak ujawnia si badacz Arystotelesa i przeciwnik Hegla, a moe raczej przeciwnik Hegla i badacz Arystotelesa. Trendelenburg bowiem uznaje, e naley rozpatrywa rzeczywisto w kontekcie dwóch kategorii filozofii Arystotelesa, a mianowicie rozcigloci i ruchu. Rezultatem jest przekonanie Trendelenburga, e naley problem rozpatrywa przez pryzmat pojcia ruchu, które jest ,,aktywnoci wspóln dla mylenia i bytu"127. Oczywicie nie wchodzc w cal dyskusj, naley si jedynie skoncentrowa na zarzucie podniesionym przez Trendelenburga wzgldem Fischera. Jest on niezwykle powany, gdy skupia si wokól glównego problemu i jego bldnej ­ zdaniem autora Logische Untersuchungen ­ oceny dokonanej przez Fischera. Trendelenburg w odniesieniu do form naocznoci widzi trzy moliwoci: 1. czas i przestrze jako tylko obiektywne, 2. czas i przestrze jako tylko subiektywne, 3. czas i przestrze jako subiektywne i obiektywne zarazem128. Pisze on: Albo czas i przestrze s tylko obiektywne, s przedmiotami dowiadczenia, albo s one tylko subiektywne, s tylko formami w naszym duchu, albo s one jednoczenie subiektywne i obiektywne, s koniecznym przedstawieniem i rzeczywiste w rzeczach. Te trzy pogldy wzajemnie si wykluczaj129. Trendelenburg uwaa za niedorzeczn prób postrzegania trzeciej moliwoci jako uzupelnienia drugiej. Tymczasem Trendelenburg podkrela, e taki pogld przypisal mu Fischer, który w drugim wydaniu logiki, gdzie napisal (wypada przytoczy troch dluszy fragment, ni czyni to Trendelenburg): Dlatego take czas i przestrze jako konieczne i pierwsze produkty ruchu s zarazem obydwoma: czystymi naocznociami w nas i realnociami poza nami, niezalenymi od naszej naocznoci. Tutaj Logische Untersuchungen kieruj si przeciwko Kantowi, którego estetyk transcendentaln chc one zarazem odeprze i uzupelni130. 126 A. Trendelenburg, Zur Erinnerung an Johann Gottlieb Fichte. Vortrag, gehalten in der Königl. Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin am 19. Mai 1862, Berlin 1862, s. 8. 127 F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis..., s. 220. 128 Zob. tame, s. 223. 129 Tame. 130 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 174. Andrzej J. Noras Oznacza to ju niemal otwart wojn o rozumienie filozofii Kanta i tym samym wyjania gwaltowno toczonego sporu. Nazwisko Fischera pojawia si w artykule wielokrotnie i ma zwizek z opublikowanym w roku 1865 drugim wydaniem logiki. Przy czym naley podkreli, e ksika znaczco si rónila od wydania pierwszego z roku 1852. Rónila si tytulem, który w pierwszym wydaniu brzmial Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, za w drugim ­ System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre. Rónila si objtoci, gdy w pierwszym wydaniu liczyla XX + 204 stron, natomiast w drugim XVIII + 536 stron. I wreszcie najwaniejsze, w pierwszym wydaniu ksika w ogóle nie uwzgldniala Trendelenburga. Problem naley zatem sprowadzi do opozycji: Kant dowiódl trzeciej moliwoci ­ czas i przestrze jako subiektywne i obiektywne zarazem ­ jak chce tego Kuno Fischer, czy te moliwo t przeoczyl, jak twierdzi Trendelenburg? Artykul Trendelenburga stanowi polemik z ocen Kanta dokonan przez Fischera w oparciu o drugie wydanie Logische Untersuchungen. Tym, na co warto zwróci uwag, jest jzyk. Akcentuje to równie Michelet, piszc: ,,W przebiegu tego napadu pojawiaj si takie wyraenia wobec Fischera, jak «niedorzeczny» i «absurdalny»"131. I rzeczywicie, jeli zajrze do artykulu Trendelenburga, wówczas mona te zwroty spotka, na przyklad na stronach 223 i 224. Niemniej jednak warstwa slowna ­ cho istotna dla wywolania emocji, a tym samym sporu jako takiego ­ nie jest tu najwaniejsza. Nie chce tego widzie Michelet. O wiele bowiem gorzej jest wtedy, gdy charakteryzujc sposób rozwaa Fischera, Trendelenburg pisze o jego metodzie uprawiania filozofii (resp. historii filozofii): Metod Kunona Fischera jest takie wczucie si w filozofa, którego przedstawia, e odrywa si od substratu jego ksiek i odtwarza go w sposób wolny z wlasnego, stanowicego z filozofem jedno ducha. Przez to jego opisy uzyskuj osobliwe ycie i rodzaj artystycznej podniety. Czytelnik wierzy w to, e ciemnego rozwleklego filozofa ujrzy jako wyjanionego i odmlodzonego, jakby w owietlonym ognisku soczewki. I wierzy w to, e w pytaniach i odpowiedziach, jakie kocha ten styl, myli razem z filozofem. Ale wlaciwie opis Kunona Fischera nie jest adnym historycznym opisem, adnym calkowicie udokumentowanym (urkundliche) opisem132. Ju to mogloby wystarczy, Trendelenburg jednak kontynuuje i stwierdza: ,,Opis Kuno Fischera nie jest take adn parafraz (...), lecz zawiera rodzaj autodowiadczalnych (selbstversuchter) kongenialnych wariacji w odniesieniu do Kantowskich myli"133. Wida zatem, e zarzut autora Logische Untersu131 132 133 K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 68. F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis..., s. 257. Tame, s. 258. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... chungen jest o wiele powaniejszy, ni chce go widzie Michelet. Trendelenburg zarzuca bowiem Fischerowi ­ mówic najkrócej ­ nierzetelno w badaniu filozofii Kanta, sam za broni si w ten sposób, e w zasadzie nie jest jego zamyslem pisanie historii filozofii, a mimo to stara si ,,cigle od nowa w dzielach Kanta"134 poszukiwa i wyprowadza swoje myli. Przy tej okazji powoluje si Trendelenburg na przedmow Fischera do drugiego wydania Geschichte der neuern Philosophie, w której Fischer pisze: Chc glówne systemy, od których pochodzi wiatlo, a historia filozofii yje w prawdzie, metodycznie rozwin w ich wlasnym duchu i wytworzy ponownie tak, e si latwo zrozumie, z jakich problemów one wynikaj, jak te problemy rozwizuj, a jakie nierozwizane, lecz majce by rozwizanymi pytania pozostawiaj wiatu135. Trendelenburg akcentuje wlanie fakt, e Fischer nie chce si oprze na wycigach z tekstów ródlowych, gdy wybór ten ­ jak pisze sam Fischer ­ jest ,,bardzo niekompletny i skpy"136. Warto w tym miejscu zasygnalizowa, e przeciwko takiemu rozumieniu Fischera przez Trendelenburga wystpowal Wilhelm Windelband137, gdy mona polemizowa z Fischerem, ale nie mona zakwestionowa wartoci jego ksiek. Problem sporu midzy Fischerem a Trendelenburgiem podejmuje Hermann Cohen, który pisze tak: Moim zdaniem kontrowersja obraca si wokól dwóch g l ó w n y c h k w e s t i i, sporód których jedna koczy si k w e s t i p o b o c z n . 1. C z y T r e n d e l e n b u r g u d o w o d n i l , e K a n t w s w y m w y k a z a n i u w y l c z n e j (ausschliessende) s u b i e k t y w n o c i p r z e s t r z e n i i c z a s u p o z o s t a w i l l u k ? 2. C z y T r e n d e l e n b u r g u d o w o d n i l , e K u n o F i s c h e r w s w y m przedstawieniu Kantowskiej nauki o czasie i przestrzeni przyj l t o , c o n i e k a n t o w s k i e (Unkantisches)? Kwestia poboczna brzmi: Czy Kuno Fischer udowodnil, e utrzymywana przez Trendel e n b u r g a l u k a w K a n t o w s k i m w y k a z a n i u n i e i s t n i e j e?138 Tame. K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 1: Descartes und seine Schule, T. 1: Allgemeine Einleitung. René Descartes, 2. völlig umgearbeitete Auflage, Mannheim 1865, s. VII. 136 Tame, s. VIII. Por. F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis..., s. 259. 137 W. Windelband, Kuno Fischer und sein Kant, ,,Kant-Studien" 1898, Bd. 2, s. 1­10 oraz tene, Geschichte der Philosophie, w: Die Philosophie im Beginn des zwanzigsten Jahrhunderts. Festschrift für Kuno Fischer, hrsg. von W. Windelband, Bd. 2, Heidelberg 1905, s. 175­200 (2. Aufl. Heidelberg 1907, s. 529­554). 138 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 251. Andrzej J. Noras Fischer ­ Immanuel Kant Tytul podrozdzialu z pewnoci moe wprowadzi w bld, co wynika z nastpujcego faktu. W roku 1869 Kuno Fischer opublikowal drugie, zmienione wydanie trzeciego i czwartego tomu swej monumentalnej Geschichte der neuern Philosophie, które byly powicone Kantowi139. Problem wszake polega na tym, e dokladniejsze przeledzenie zawartoci tych tomów moe i powinno by przedmiotem osobnych analiz. Dlatego w tym miejscu mona tylko krótko wskaza na sam fakt wydania ksiki i przej do dwóch pozostalych etapów sporu midzy Trendelenburgiem a Fischerem. Teraz bowiem, to znaczy dopiero od opublikowania w roku 1867 przez Trendelenburga tekstu Über eine Lücke... spór stal si jawny, otwarty, toczony ju nie tak jak wczeniej, a mianowicie ,,w przypisach, aluzjach i rozproszonych spostrzeeniach"140. Parafrazujc rónic midzy sposobem prowadzenia sporu do roku 1867, a jego póniejszym przebiegiem, rzec mona, e teraz spór toczy si ,,z otwart przylbic" i nikt nie bawi si ju w grzecznoci. Jedyne, na co mona wskaza jako przedmiot analiz, to ,,Przedmowa do drugiego wydania", która wymienia najistotniejsze elementy sporu z Trendelenburgiem141. Fischer ju na samym pocztku podkrela: ,,Nie mam adnego upodobania do polemicznych sporów i oszczdz ich sobie w tych ksikach ju ze wzgldu na miejsce"142. Zarazem jednak ,,Przedmowa" moe rozczarowa czytelnika, gdy pokazuje, e coraz bardziej rozchodz si drogi obydwu badaczy. Fischer pisze: Tymczasem musz jeszcze co powiedzie wzgldem przeciwkrytyki (Gegenkritik) Trendelenburga, na co nie znalazlem adnego miejsca w przypisach. W mojej Logice powiedzialem, e pogld Kanta chcial Trendelenburg uzupelni swoim pogldem, kiedy do transcendentalnej idealnoci (subiektywnoci) czasu i przestrzeni dodaje ich transcendentaln realno (obiektywno)143. Idc dalej, akcentuje Fischer fakt, e postulowana przez Trendelenburga luka jest luk wystpujc w jego Logische Untersuchungen, ale niepojawiajc si u Kanta. Fischer nieco zloliwie odpowiada, e u Kanta nie wystpuje jedna, ale dwie luki. Pisze: K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, 2. rev. Auflage, Bd. 3: Kants Vernunftkritik und deren Entstehung; Bd. 4: Kants System der reinen Vernunft auf Grund der Vernunftkritik, Heidelberg 1869. 140 K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 261. 141 Zob. K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, 2. rev. Auflage, Bd. 3, s. III­XVI. 142 Tame, s. IV. 143 Tame, s. VIII. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Kant chyba nie pomylal moliwoci, e czas i przestrze mog by take obiektywne: jest to jedna luka, któr chcialy wypelni Logische Untersuchungen. Moliwoci, e czas i przestrze s take obiektywne, Kant nie dowiódl adnym slowem: to jest druga luka, któr chc one odkry w kantowskiej nauce, i któr wyranie czyni swym przedmiotem jeden z ,,historycznych przyczynków" (Beiträge)144. Warto mie na uwadze fakt, e kiedy Hermann Cohen opublikowal w 1871 roku ksik Kants Theorie der Erfahrung, to oczywicie ksika ta w pewnym sensie koczyla spór Trendelenburga z Fischerem, ale te bezporednio spór zostal przez Cohena zalagodzony ju wczeniej. Geert Edel pisze: Samej kontrowersji Cohen nie omawia w Kants Theorie der Erfahrung poniewa dokonal tego ju w dziele Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer, które ukazalo si take w roku 1871, ale jeszcze przed Kants Theorie der Erfahrung, w 3 zeszycie 7 tomu ,,Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft" (wyd. Moritz Lazarus i Heymann Steinthal). We wszystkich rozstrzygajcych kwestiach stanl tam po stronie Trendelenburga, do argumentów którego nie dorosla obrona Kanta przez Fischera. Uzupelniajco w Kants Theorie der Erfahrung pokazuje, e aden z ataków Trendelenburga nie dotyczy substancji kantowskiej nauki145. Jest to o tyle istotne, e ­ jak pokazuje to Volkelt ­ Cohen nie wykazal w Kants Theorie der Erfahrung wylcznej subiektywnoci czasu i przestrzeni146. Znaczenia drugiego wydania Geschichte der neuern Philosophie z roku 1869 nie sposób przeceni, a mianowicie dlatego, e wydanie nastpne, trzecie, ukazalo si dopiero dziesi lat po mierci Adolfa Trendelenburga147 i nie odegralo ju niemal adnej roli w sporze. Chocia analizujc rozumienie przestrzeni w trzecim wydaniu Fischer pisze: ,,Dlatego nieugruntowanym i bldnym jest, jeli Trendelenburg kilkakrotnie twierdzi, e Kant nie pomylal moliwoci, i czas i przestrze mog by zarazem subiektywne i obiektywne, i e ten brak pozostawil «luk» w jego nauce"148. Jeszcze kilkakrotnie odwoluje si tam Fischer do ustale Trendelenburga, ale nie mona ju mówi o sporze. Spór zakoczyl si wczeniej, wraz ze mierci Trendelenburga, który zmarl 24 stycznia 1872 roku. Na marginesie warto podkreli, e do trzeciego Tame, s. X­XI. G. Edel, Einleitung..., s. 15*, przypis. J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprincipien analysirt..., s. 46. 147 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 3­4: Immanuel Kant und seine Lehre, T. 1: Entstehung und Grundlegung der kritischen Philosophie; T. 2: Das Vernunftsystem auf der Grundlage der Vernunftkritik, 3. neu bearb. Aufl., München 1882. 148 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 3­4: Immanuel Kant und seine Lehre, 3. Aufl., T. 1, s. 282. Andrzej J. Noras wydania odniósl si Emil Arnoldt, który w zwizku z jego ukazaniem si opublikowal artykul zatytulowany Kant nach Kuno Fischers neuer Darstellung149. Arnoldt dokonuje analizy porównawczej drugiego i trzeciego wydania, zestawiajc ponadto ujcie Kanta z ujciem Aloisa Riehla, a ponadto zwraca uwag na histori rozwoju filozofii krytycznej150. W jedenacie lat po mierci Trendelenburga wydal Kuno Fischer w monachijskim wydawnictwie Friedricha Bassermanna ksik Kritik der kantischen Philosophie151, stanowic prób odpowiedzi na niektóre pytania postawione w zakoczeniu trzeciego tomu Geschichte der neuern Philosophie, które spotkaly si z krytyk. Rozwaania zawarte w Kritik der kantischen Philosophie zostaly w rok póniej wlczone do pitego tomu Geschichte der neuern Philosophie152, a w roku 1892 ukazaly si znowu oddzielnie w nieco zmienionej formie153. Wszystko to dzialo si jednak wtedy, kiedy Trendelenburg ju nie yl i spór midzy tymi dwoma filozofami o rozumienie Kanta stal si bezprzedmiotowy. Natomiast znaczenie dwóch pozostalych tekstów sporu sprowadza si do tego, e wlanie w nich spór osignl swoje apogeum. Wspomniane dwa teksty pokazuj, i sprawa nie jest tak oczywista, jak moglo by si wydawa. Potwierdza to Cohen, akcentujcy fakt, e opublikowanie drugiego wydania trzeciego i czwartego tomu Geschichte der neuern Philosophie, powiconych Kantowi, sklonilo Trendelenburga do napisania tekstu Kuno Fischer und sein Kant, za Fischera do odpowiedzi w Anti-Trendelenburg154. Biograf Trendelenburga, Ernst Bratuscheck twierdzi z kolei, e broszur Kuno Fischer und sein Kant Trendelenburg napisal, poniewa zmusili go do tego przyjaciele155. W przedmowie do drugiego wydania Geschichte der neuern Philosophie Kuno Fischer pisze: ,,Bynajmniej nie jest sluszne to, e wedlug Kanta czas i przestrze s t y l k o subiektywne w sensie wykluczajcym obiektywno"156. To wskazanie jest niezwykle wane równie w kontekcie innych postaci wlczajcych si do sporu. Emil Arnoldt tak bowiem charakteryzuje ksieczk Grapengiessera: Zob. E. Arnoldt, Kant nach Kuno Fischers neuer Darstellung. Ein kritischer Bericht, w: tene, Gesammelte Schriften, hrsg. von O. Schöndörffer, Bd. 3: Kleinere philosophische und kritische Abhandlungen. Zweite Abteilung, Berlin 1908, s. 211­266. 150 Zob. tame, s. 222­235. 151 K. Fischer, Kritik der kantischen Philosophie, München 1883. 152 Zob. K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 5: J.G. Fichte und seine Vorgänger, 2. verm. und rev. Aufl., München 1884, s. 3­112. 153 K. Fischer, Kritik der kantischen Philosophie, 2. Aufl., Heidelberg 1892. 154 Zob. H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 253. 155 Zob. E. Bratuscheck, Adolf Trendelenburg..., s. 195. 156 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, 2. rev. Auflage, Bd. 3..., s. V. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Wkrótce po tym wystpil Grapengiesser ze sw broszur Kants Lehre von Raum und Zeit; Kuno Fischer und Adolf Trendelenburg (1870). Broni w niej Kanta, pod koniec take Kunona Fischera i na koniec zwraca uwag na Friesa, jako tego, który jasno wykazal rzeczywiste bldy w nauce Kanta, calkiem inne ni te, które uznawal Trendelenburg i poprawil w swej wlasnej krytyce rozumu157. Rzeczywicie, jak zauwaa Arnoldt, Grapengiesser odrzuca ujcie Trendelenburga, co do którego sdzi, e ,,Kantowskie pojcia nie chc mu wlaciwie pasowa do jego teorii"158. Ponadto, na co take zwrócil uwag Arnoldt, Grapengiesser odwoluje si do Friesa i jego interpretacji myliciela z Królewca. Powicony jest temu rozdzial zatytulowany ,,Die wahren Fehler in der Lehre Kants" (,,Prawdziwe bldy w nauce Kanta")159, gdzie wskazuje równie na Friesa jako tego, który je wlaciwie rozpoznal. Grapengiesser przystpuje do analizy sporu, zastrzegajc, e dopiero kiedy jego ksika byla zakoczona, ukazala si odpowied Fischera ­ a mianowicie ksieczka Anti-Trendelenburg160. Hermann Cohen w Kants Theorie der Erfahrung odwoluje si do sporu, wskazujc na te dwie ksieczki i swój artykul161, a w drugim wydaniu162 ­ dodatkowo odwoluje si do trzeciego wydania Immanuel Kant Fischera z roku 1882, gdzie dokonujc analizy czasu i przestrzeni ­ w podrozdziale zatytulowanym ,,Czas i przestrze jako naocznoci" ­ Fischer wskazuje na sw polemik z Trendelenburgiem163. Na tym bowiem polega w gruncie rzeczy problem, e dyskusja Fischera z Trendelenburgiem wkroczyla ju w takie stadium, i ­ tak jak w gruncie rzeczy si to stalo ­ tylko mier jednego z oponentów mogla zakoczy spór. Trendelenburg ­ Kuno Fischer und sein Kant Na drugie wydanie tomów trzeciego i czwartego Geschichte der neuern Philosophie, powiconych Kantowi, Trendelenburg odpowiedzial broszur liczc równo czterdzieci stron, któr opublikowal jeszcze w tym samym roku. Ksieczka nosi na stronie tytulowej motto Veritas odium parit (,,Prawda rodzi nienawi"), a wic podkrela Trendelenburg fakt, e spór ma ju charakter personalny. Kontynuujc polemik z Fischerem, zwraca Trendelenburg uwag na E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit..., s. 6. C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 39. 159 Zob. tame, s. 57­67. 160 Zob. tame, s. 67, przypis. 161 Zob. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 1. Aufl..., s. 32. 162 Zob. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 2. Aufl..., s. 128. 163 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 3­4: Immanuel Kant und seine Lehre, T. 1: Entstehung und Grundlegung der kritischen Philosophie, 3. neu bearb. Auflage, München 1882, s. 333. Andrzej J. Noras artykul Andreasa Ludwiga Kyma, który jest jego zwolennikiem. Kym w tym samym roku 1869 opublikowal artykul Trendelenburgs logische Untersuchungen und ihre Gegner164. Problem polega wszake na tym, e obrona Trendelenburga koncentruje si na pojciu ruchu, a wic jest powtórzeniem argumentów, jakich Kym uyl w ksice z roku 1847165. Artykul Kyma sygnowany jest jako rozprawa pierwsza, ale kilka nastpnych tomów opublikowanych do roku mierci Trendelenburga nie przynioslo ju jego tekstu powiconego sporowi z Fischerem. Trendelenburg pisze: Przede wszystkim Kant dowodzi negatywnie: czas i przestrze s naocznociami, poniewa nie s one pojciami (nie maj wlaciwoci pojcia). Natomiast Kuno Fischer, zgodnie ze swym ujciem Kanta, mówi: czas i przestrze s naocznociami, poniewa nie s one p o j c i a m i r o d z a j o w y m i (nie posiadaj wlaciwoci poj rodzajowych (Gattungsbegriffen)). Przez t rónic do calego przedstawienia wkrada si to, co niekantowskie (Unkantisches)166. W nawizaniu do tezy Trendelenburga, Michelet analizuje jego zarzut wysunity wobec Fischera i pisze: Od razu naley doda, e Kuno Fischer chyba lepiej by uczynil nie uywajc slowa ,,pojcia rodzajowe" w miejsce slowa ,,pojcia", choby dlatego, e w ten sposób uniknlby jakiegokolwiek pozoru niedokladnoci. Skoro to uczynil, nie pozostalo mu nic innego ­ dla uniknicia zarzutu o to, co niekantowskie (Unkantischen) ­ jak tylko uwaa rónic za calkowicie nieistotn. To za uczynil w najbardziej dobitny sposób i w ten sposób najdoskonalej oczycil si z tego zarzutu167. Wlaciwie odpowied Micheleta nalealoby uzna za symptomatyczn dla prowadzonego sporu, gdy z cal moc ukazuje ona to, co dla sporu niezwykle charakterystyczne, a mianowicie stanowiskowo. Dlatego racj ma Cohen wskazujc, e spór dotyczy historii filozofii, chocia nie do koca wydaj si uzasadnione jego zarzuty wzgldem Fischera. Volkelt z kolei podkrela fakt, e zarzuty, jakie Windelband wysunl wobec Trendelenburga, nie do koca s uzasadnione168. Rónica jest wic taka, e ­ zgodnie z podzialem dokonanym 164 A.L. Kym, Trendelenburgs logische Untersuchungen und ihre Gegner. Erste Abhandlung. Die Streitfragen zwischen Kuno Fischer und Trendelenburg, ,,Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik" 1869, Bd. 54, s. 261­317. 165 Zob. A.L. Kym, Bewegung, Zweck und die Erkennbarkeit des Absoluten. Eine metaphysische Erörterung, Berlin 1847. 166 A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant..., s. 13. 167 K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 72. 168 Zob. J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprincipien analysirt..., s. 60. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... przez Vaihingera169 ­ Michelet broni Fischera, Volkelt wystpuje z perspektywy przeciwnej Fischerowi (chocia powiedzenie, e broni Trendelenburga, byloby naduyciem), a Cohen zajmuje stanowisko porednie. Mona take zaloy, e Volkelt zajmuje stanowisko porednie, tak jak Cohen. Ta porednia pozycja Volkelta ukazuje si take wówczas, kiedy analizujc problem ,,trzeciej moliwoci" stwierdza: ,,Tak wic Kuno Fischer mial racj, wierzc, e take obali pogld Trendelenburga dotyczcy «luki» u Kanta przede wszystkim przez wskazanie na dostarczony przez antynomie dowód poredni"170. Wida wic wyranie, e coraz bardziej narastajcy spór prowadzi do tego, i zamiast argumentów pojawiaj si treci obraliwe. Trendelenburg odwoluje si do Kyma, aby pokaza, e jego filozofia nie jest izolowana. Z drugiej strony trudno nie zgodzi si z Trendelenburgiem, e Fischer zarzuca mu nieznajomo Kanta171. ,,Luki w znajomoci albo ujciu systemu ­ pisze Kuno Fischer w drugim wydaniu trzeciego tomu Geschichte der neuern Philosophie ­ nie s take lukami w nim samym"172. Tymczasem miejsc, w których Fischer atakuje Trendelenburga, znale mona wicej i std zarzut, e interpretacja Fischera jest niekantowska. W rezultacie Trendelenburg jeszcze raz odwoluje si do faktu, e Kuno Fischer nie zna Kanta. ,,Kant ­ tymi slowy koczy Trendelenburg sw broszur, a zarazem spór z Fischerem zakoczony jego mierci ­ przedstawiony zgodnie z wyobraeniami Kunona Fischera nie jest autentyczny"173. Fischer ­ Anti-Trendelenburg W roku 1870 w wydawnictwie Hermanna Dabisa w Jenie ukazalo si dzielo Fischera stanowice jego odpowied na ataki Trendelenburga174, które w tym samym roku mialo drugie, niezmienione wydanie. ,,Od wielu lat ­ rozpoczyna sw odpowied Fischer ­ pozostaj uwiklany w spór z panem profesorem Trendelenburgiem z Berlina, którego nie rozpoczlem, nie szukalem, i który, tak jak byl mi narzucony, tylko niechtnie oraz z obrzydzeniem podjlem"175. Liczca 78 stron rozprawa zawiera zarówno polemik merytoryczn z rozumieniem Kanta przez Trendelenburga, jak i elementy personalnego sporu midzy dwoma profesorami. Kuno Fischer pisze o poprzednim tekcie adwersarza: Zob. H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 545­548. J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprinzipien analysirt..., Zob. A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant..., s. 4. K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, 2. rev. Auflage, Bd. 3, s. XI. A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant..., s. 40. K. Fischer, Anti-Trendelenburg. Eine Gegenschrift, Jena 1870. Tame, s. 3. s. 67. Andrzej J. Noras Entgegnung pana Trendelenburga, o ile wchodzi ono w rzeczowe rozwaania, odnawia atak Beiträge. Dotyczy on Kantowskiej nauki o czasie i przestrzeni, której przedstawienie w moim dziele mialoby nie by udokumentowane, a mianowicie ródlo moich bldów winno lee w tym, e ze wzgldu na pojcia rodzajowe (Gattungsbegriffe) za Kantowsk podaj nauk, która jest niekantowska.176 Problem rzeczywicie istnieje, kiedy wskaza na obroc Trendelenburga, jakim jest Ernst Bratuscheck, który w swym artykule powiconym sporowi pisze: ,,K u n o F i s c h e r a d n y m s l o w e m n i e o d p a r l twierdzenia Trendelenburga, poniewa od pocztku do k o c a f a l s z y w i e g o r o z u m i a l"177. Pytanie zatem, niemal nierozstrzygalne, brzmi: czy Kuno Fischer ma racj, czy te nie? Powiedziano ju, e Fischera broni zarówno Grapengiesser, jak i Arnoldt, a Cohen zajmuje pozycj poredni. Nie znaczy to oczywicie, e w adnym wypadku nie przyznaj racji Trendelenburgowi i kad jego tez uznaj za falszyw. Tak z pewnoci nie jest, ale te staj raczej po stronie Fischera. Grapengiesser na przyklad w swej krytyce Trendelenburga odwoluje si do Friesa i pisze: To jest nauka Friesa, najlepszego i najwikszego ucznia Kanta. Ale oczywicie dla Trendelenburga nie jest to adn prawd, poniewa w odniesieniu do tej nauki mówi ­ Logische Untersuchungen Bd. 2, XXII, s. 437: ,,przeczucie nie jest adn adekwatn form ujmowania prawdy i w wiadomej sprzecznoci z wiedz jest ledwo ciemn, niepewn pork"178. Arnoldt z kolei akcentuje fakt, e w swej filozofii Trendelenburg uwypukla pojcie ruchu, bdce ,,pierwotn aktywnoci, z której powstaj dla nas czas i przestrze"179. Cohen natomiast jest przekonany, e ,,Kant nie podziela z Fischerem luki"180. Powyej przytoczono pytania, jakie zdaniem Cohena stanowily istot sporu. Pytanie pierwsze brzmialo: ,,C z y T r e n d e l e n b u r g u d o w o d n i l , e K a n t w s w y m w y k a z a n i u w y l c z n e j (ausschliessende) s u b i e k t y w n o c i p r z e s t r z e n i i c z a s u p o z o s t a w i l l u k ?"181 Odpowied Cohena jest nastpujca: ,,Mianowicie nie tylko Trendelenburg, lecz take Kuno Fischer w ocenie antynomii istotnie si myl"182. Tame, s. 6. E. Bratuscheck, Kuno Fischer und Trendelenburg, ,,Philosophische Monatshefte" 1870, s. 297. Zob. H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 260. 178 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 68. 179 E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit..., s. 95. 180 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 260. 181 Tame, s. 251. 182 Tame, s. 262. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... T pierwsz cz swych rozwaa Cohen koczy odpowiedzi na pytanie poboczne: ,,K u n o F i s c h e r n i e o b a l i l p r z e c i w n i k a K a n t a , p o n i e w a s a m n i e z r o z u m i a l s w e g o K a n t a"183. Drugie pytanie natomiast brzmi: ,,C z y T r e n d e l e n b u r g u d o w o d n i l , e K u n o Fischer w swym przedstawieniu Kantowskiej nauki o czasie i przestrzeni przyjl to, co niekantowskie (Unkantisches)?"184 Fischer za pierwsze problematyczne pojcie, które nasuwa trudnoci interpretacyjne i wokól którego toczy si spór, uznal pojcia rodzajowe (Gattungsbegriffe)185. Take tutaj Cohen odwoluje si do Trendelenburga i przyznaje mu racj w sporze186. Z tej perspektywy interesujce jest, e z kolei Volket twierdzi, i ,,Kant calkowicie pominl ow ju czsto wspominan zgodno midzy formami mylenia a formami rzeczy samych w sobie jako t r z e c i moliwo"187. A nieco dalej pisze: ,,Oczywicie z drugiej strony caly zwizek jego mylenia czyni t luk k o n i e c z n "188. Cohen podnosi zarzut, który ju przytoczono, a mianowicie dotyczcy pisania historii filozofii. ,,Filozoficzny historyk w swych rozwaaniach (Entwickelungen) nie powinien wprowadza adnego momentu, który co do swej t r e c i o w e j z a w a r t o c i nie jest u d o k u m e n t o w a n y"189. Jeli wic idzie o odpowied na pytanie drugie, to jest Cohen przekonany, e racj ma Trendelenburg. A powracajc do problemu pisania historii filozofii, stwierdza: H i s t o r y k j e s t f i l o z o f e m. Historyk ustawia si zuchwale w rodku sporu stronnictw. Co zwodniczego tkwi w etykiecie o b i e k t y w n e g o pisania historii. Problemy filozoficzne, a zwlaszcza te nowsze, nie s zakoczone w ten sposób, e ich przedstawienie mona uprawia bez najbardziej czynnego udzialu i stalego wplywu wlasnego wiatopogldu190. Gdyby pój jeszcze troch dalej, to okazuje si, e Fischer broni si nastpujco: Wszystkie próby, jakie czyni autor broszury, aby Kantowskie zdanie: ,,wszystkie pojcia s, logicznie biorc, pojciami rodzajowymi, utworzonymi przez refleksj i abstrakcj, a nie przez konstrukcj" wyjani jako niekantowskie, s calkowicie chybione. S one chybione Tame, s. 263. Tame, s. 251 i 263. 185 Zob. K. Fischer, Anti-Trendelenburg..., s. 6. 186 Zob. H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 279­280. 187 J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprincipien analysirt..., s. 57. 188 Tame, s. 59. 189 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 281. 190 Tame, s. 293­294. Andrzej J. Noras co do slownych wyjanie Kanta, wyjanie ksiki, za pomoc której przeciwnik zdaje si tryumfowa, glonymi twierdzeniami kantowskiej logiki191. *** Dotychczasowe rozwaania dotyczce sporu, jaki toczyl si pomidzy Adolfem Trendelenburgiem a Kunonem Fischerem o rozumienie estetyki transcendentalnej Kanta, pokazaly dwie kwestie. Pierwsz z nich jest zasadnicza nierozstrzygalno tego sporu w wietle zajmowanych w nim stanowisk, gdy potwierdza on jedynie istnienie wielu uj, sporód których najbardziej znane s ujcia Trendelenburga i Fischera. S one znane, gdy ich autorzy bez wtpienia byli osobami znanymi ­ Trendelenburg z racji swej dzialalnoci na Uniwersytecie w Berlinie, Kuno Fischer przede wszystkim jako uznany historyk filozofii. Nierozstrzygalno sporu ujawnia si za w tym, e mimo wszystko racje w sporze zdaj si by podzielone, cho nie znaczy to, e rozkladaj si równo. Nierozstrzygalno sporu ujawnia si równie ­ po drugie ­ dlatego, e zdawa by si moglo, i koczy go Hermann Cohen, tymczasem równie autor Kants Theorie der Erfahrung w sporze zajmuje postaw ambiwalentn. Przypomnie warto uwag Vaihingera: ,,W swej rozprawie w «Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft» (...) w kwestiach pobocznych staje po stronie Trendelenburga; ale w Kants Theorie der Erfahrung (...) w kwestiach zasadniczych staje po stronie Kanta przeciwko atakom Trendelenburga"192. Hermann Cohen, publikujc Kants Theorie der Erfahrung, rozpoczyna od nastpujcego stwierdzenia: ,,W prezentowanej ksice podjlem problem ponownego ugruntowania Kantowskiej nauki o apriorycznoci"193. To ugruntowanie ­ jak wiadomo dzisiaj ­ stanowilo kamie wgielny neokantyzmu marburskiego, a wic wpisywalo si w cig interpretacyjny filozofii Kanta. Co wicej, w powszechnej opinii ksika Cohena koczy spór, ale prawda jest taka, e z jednej strony spór sam wygasl, co mialo cisly zwizek ze mierci Trendelenburga, z drugiej natomiast ­ nadal mona wskazywa dziela dalej podejmujce problem estetyki transcendentalnej Kanta, gdy na przyklad w roku 1883 ksik powicon temu zagadnieniu opublikowal Kurd Lasswitz194. K. Fischer, Anti-Trendelenburg..., s. 23. H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 547. 193 H. Cohen, Kantowska teoria dowiadczenia, przel. A.J. Noras, Kty 2012, s. 29. 194 K. Lasswitz, Die Lehre Kants von der Idealität des Raumes und der Zeit im Zusammenhange mit seiner Kritik des Erkennens, Berlin 1883. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Streszczenie Artykul jest historyczno-problemowym przedstawieniem sporu, jaki toczyl si w latach 18401872 pomidzy Adolfem Trendelenburgiem a Kunonem Fischerem o rozumienie estetyki transcendentalnej Kanta. Zdaniem Trendelenburga, krytyka Hegla i zwolennika Arystotelesa, Kantowski dowód subiektywnoci czasu i przestrzeni zawiera luk. Kant przeoczyl bowiem jedn z trzech moliwoci. Trendelenburg widzi odnonie do form naocznoci trzy moliwoci: (1) czas i przestrze s jedynie obiektywne, (2) czas i przestrze s jedynie subiektywne, (3) czas i przestrze s obiektywne i subiektywne zarazem. Kant dowiódl jedynie, e formy naocznoci maj charakter subiektywny, nie dowiódl jednak wcale, e nie wystpuje przypadek (3), czyli, e nie s one równoczenie take formami rzeczywistoci, gdy przeoczyl t trzeci moliwo. Kuno Fischer, zwolennik filozofii Hegla, nie zgadza si z Trendelenburgiem. Jego zdaniem, w Kantowskim dowodzie nie ma luki. Cignca si calymi latami debata Trendelenburg­Fischer, przerwana dopiero z powodu mierci Trendelenburga w 1872 roku, stala si przyczynkiem do dokonanej przez Hermana Cohena w pracy Kants Theorie der Erfahrung nowej interpretacji Kantowskiej teorii o apriorycznoci, stanowicej kamie wgielny neokantyzmu marburskiego. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Debata Trendelenburg – Fischer. Problem obiektywności Kantowskich form zmysłowości

Noras, Andrzej J.
Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria , Volume 22 (1) – Mar 1, 2013
Download PDF
31 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/debata-trendelenburg-fischer-problem-obiektywno-ci-kantowskich-form-bIIIoo24Nn

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0001
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0001 Andrzej J. Noras Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci Kantowskich form zmyslowoci Slowa kluczowe: Immanuel Kant, estetyka transcendentalna, aprioryczne formy zmyslowoci, Adolf Trendelenburg, Kuno Fischer, neokantyzm Wstp W roku 1871 ­ w dziewidziesit lat od pierwszego wydania Krytyki czystego rozumu ­ Hermann Cohen (1842­1918), twórca i wybitny przedstawiciel marburskiej szkoly neokantyzmu, opublikowal dzielo zatytulowane Kants Theorie der Erfahrung (,,Kantowska teoria dowiadczenia")1. Wydanie drugie ukazalo si w roku 1885, trzecie w 1918, za czwarte ­ ju po mierci Cohena ­ w roku 1925. W wydaniu pierwszym ksika liczyla 271 stron, w wydaniu drugim ­ znacznie rozszerzonym ­ objto wzrosla do 616 stron, a w trzecim do 797. Ksika Cohena stanowila prób nowego, jak na tamte czasy, odczytania Kanta i w zasadzie mona j uwaa za jedno z dziel inicjujcych wlaciwy neokantyzm. Chodzilo autorowi o takie odczytanie myli autora Krytyki czystego rozumu, które uchwyciloby nie liter, ale ducha jego filozofii. Powód takiego postawienia sprawy leal w sporze, jaki o rozumienie filozofii Kanta toczyli ze sob Friedrich Adolf Trendelenburg oraz Kuno Fischer, za chronologia sporu przedstawiala si w taki sposób, e jego pocztku naley poszukiwa w roku 18402. Wlanie wtedy Trendelenburg opublikowal po raz pierwszy swe H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 1. Aufl., Berlin 1871. Por. K. wicicka, Kantowskie ,,a priori" w interpretacji Hermanna Cohena, ,,Archiwum Historii Filozofii i Myli Spolecznej" 1980, T. 26, s. 163 oraz K.Ch. Köhnke, Entstehung Andrzej J. Noras podstawowe dzielo zatytulowane Logische Untersuchungen. W 22 lata póniej, w jubileuszowym roku 1862, ukazalo si w Lipsku drugie, uzupelnione wydanie tej ksiki. 19 maja tego samego roku, na Uniwersytecie Berliskim Trendelenburg wyglosil mow na cze Fichtego3. Z kolei Kuno Fischer w roku 1852 wydal ksik Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre4, która jest o tyle wana, e jej drugie wydanie ­ pod nieco zmienionym tytulem ­ ukazalo si ju w samym rodku sporu, tzn. w roku 1865. W roku 1854 Kuno Fischer opublikowal pierwszy tom historii filozofii nowoytnej5, której przedmowa sygnowana jest dat 1 grudnia 1853 roku6. Opublikowanie tej ksiki stalo si powodem dyskusji, jak toczyl z Fischerem Daniel Schenkel (1813­1885), ówczesny dyrektor seminarium kaznodziejskiego (Predigerseminar) w Heidelbergu. Jak mona si dowiedzie z tekstu Kunona Fischera, w nr 12 ,,Allgemeine Kirchenzeitung" w Darmstadt opublikowany zostal anonimowy tekst Das Christenthum und modernes Philosophenthum, dolczony do tekstu Fischera7. Problem w tym, e Schenkel oskaryl Fischera o szerzenie nauki antykocielnej, co zaowocowalo pozbawieniem go veniam legendi, ale trwalo to bardzo krótko, bo ju w nastpnym roku (1855) zostal powolany do Jeny. Spór dotyczyl wykladu czternastego, powiconego problemowi panteizmu ­ ,,Die Charakteristik von Malebranche und der Begriff des Pantheismus. Die Kritik von Malebranche und der Übergang zu Spinoza"8. Niezalenie jednak od trudnoci, z jakimi spotkal si Fischer, dalsza dyskusja z Schenkelem wygldala tak, i odpowiedzial on Fischerowi piszc w sposób nastpujcy: ,,Moja odpowied zasadniczo bdzie si ogranicza do wyjanienia faktycznego stanu rzeczy i w zwizku z tym zajm si dwiema kwestiami: 1) pokazaniem tego, co uczynilem w sprawie Fischera; 2) co Pan Fischer sam uczynil w swej sprawie swoj skarg"9. Schenkel jest przekonany, e to Fischer ,,sam si zadenuncjo- und Aufstieg des Neukantianismus. Die deutsche Universitätsphilosophie zwischen Idealismus und Positivismus, Frankfurt am Main 1993, s. 257 i n. 3 A. Trendelenburg, Zur Erinnerung an Johann Gottlieb Fichte. Vortrag, gehalten in der Königl. Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin am 19. Mai 1862, Berlin 1862. 4 K. Fischer, Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre. Lehrbuch für akademische Vorlesungen, Stuttgart 1852. 5 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 1: Das classische Zeitalter der dogmatischen Philosophie, Mannheim 1854. 6 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 1, s. XIII. 7 K. Fischer, Das Interdict meiner Vorlesungen und die Anklage des Herrn Schenkel, Direktor des heidelberger Prediger-Seminars in der Darmstädtischen Kirchen-Zeitung, Mannheim 1854, s. 65­78. 8 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 1, s. 211­231. 9 D. Schenkel, Abfertigung für Herrn Kuno Fischer in Heidelberg, Heidelberg 1854, s. 4. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... wal"10 i zamieszcza w swej publikacji Anhang (Aneks), w którym zawarty jest fragment wspomnianego czternastego wykladu z pierwszego tomu Geschichte der neuern Philosophie11. Fischer odpowiedzial tekstem Die Apologie meiner Lehre12, który zasadniczo spór zalagodzil. W swym yciu Kuno Fischer byl dwa razy pozbawiany moliwoci wykladania. Interesujce w tym wzgldzie jest to, e na lamach ,,The Westminster Review" z roku 1857 mona przeczyta: ,,Kuno Fischer pisze tak dobrze, jak mówi; i mamy nadziej, e bliski jest czas, kiedy jego glos ­ uciszony obecnie przez klerykaln reakcj ­ bdzie znowu slyszany na Uniwersytecie w Heidelbergu"13. Jest to wyraz ogromnego zaufania, jakim cieszyl si Kuno Fischer, o którym Hugo Falkenheim (1866­1935) powie, e tym, co charakteryzuje jego sposób wyraania si, jest jasno14. Warto równie podkreli, e Marek Kazimierczak15 pisze, i pierwszy tom opublikowal Fischer w roku 1852, ale nie jest to wlaciwa informacja, gdy w 1852 roku Fischer opublikowal ksik zatytulowan Vorlesungen über Geschichte der neueren Philosophie16. Ksika stanowi pierwsz cz pierwszego tomu opublikowanej dwa lata póniej Geschichte der neuern Philosophie. Autor podkrela, e zrezygnowal z tytulowej nazwy ,,wyklady", poniewa ,,nie naley ona do charakteru ksiki"17. Nie zmienia to jednak faktu, e spis treci nie przynosi rozdzialów, ale wlanie wyklady. Dwie kwestie przemawiaj za racjami Marka Kazimierczaka. Po pierwsze, dzielo z roku 1852 ­ Vorlesungen über Geschichte der neueren Philosophie ­ stanowi cz pierwsz dziela z roku 1854. Obydwa skladaj si z czternastu wykladów, które tematycznie pokrywaj si ze sob. Dlatego te kocz si one rozwaaniami powiconymi wlanie temu kontrowersyjnemu pojciu ­ pojciu panteizmu ­ do którego odwolywal si Daniel Schenkel. W obydwu przypadkach tytul czternastego wykladu brzmi dokladnie tak samo: ,,Die Charakteristik von Malebranche und der Begriff der Pantheismus. Tame, s. 7. D. Schenkel, Der Pantheismus des Herrn Kuno Fischer, mit seinen eigenen Worten documentirt (Geschichte der neuern Philosophie, s. 215­221), w: tene, Abfertigung für Herrn Kuno Fischer in Heidelberg..., s. 24­31. 12 K. Fischer, Die Apologie meiner Lehre nebst Replik auf die ,,Abfertigung" des Herrn Schenkel, Mannheim 1854. 13 Contemporary Literature, ,,The Westminster Review" 1857, Vol. 11, s. 258. 14 Zob. H. Falkenheim, Kuno Fischer und die litterarhistorische Methode, Berlin 1892, s. 105. 15 Zob. M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, Pozna 1999, s. 146. 16 K. Fischer, Vorlesungen über die neueren Philosophie, Bd. 1: Die Philosophie von Cartesius bis Spinoza, I. Abtheilung: Einleitung in das Studium der Philosophie. Cartesius, Geulinx, Malebranche, Stuttgart 1852. 17 K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 1, s. VII. Andrzej J. Noras Die Kritik von Malebranche und der Übergang zu Spinoza"18. Z tego te wynika kwestia druga. Schenkel odwolywa si moe zarazem do ksiki z roku 1852, jak i z roku 1854. Wszystko wskazuje jednak na to, e bezporedni przyczyn wystpienia Schenkela przeciw Fischerowi byl pierwszy tom Geschichte der neuern Philosophie. W roku 1860 opublikowal Fischer slynne dzielo Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre. Drei Vorträge oraz dwutomowe dzielo Immanuel Kant, stanowice trzeci i czwarty tom Geschichte der neuern Philosophie19, a w roku 1862 wyklad Die beiden kantischen Schulen in Jena20. Zreszt ­ jak powszechnie wiadomo ­ rok 1862 byl niezwykle wany dla neokantyzmu, co wie si przede wszystkim z jubileuszem setnej rocznicy urodzin Johanna Gottlieba Fichtego i w zwizku z tym 19 maja tego roku, a wic w setn rocznic urodzin Fichtego, wyglosil Fischer mow mu powicon21. Z kolei w roku 1865 wydal ­ w postaci calkowicie zmienionej ­ dzielo System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre22. W roku 1867 Trendelenburg opublikowal tekst Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschließenden Subjektivität des Raumes und der Zeit23. W roku 1869 Kuno Fischer opublikowal drugie wydanie swojej Geschichte der neuern Philosophie z tomami powiconymi Kantowi24. Kolejny krok naleal do Trendelenburga, który w tym samym roku zaatakowal Fischera wprost tekstem zatytulowanym Kuno Fischer und sein Kant25. W odpowiedzi Kuno Fischer wydal ksik Anti-Trendelenburg26. Równie w roku 1870 ukazalo si trzecie, ostatnie za ycia autora, wydanie Logische Untersuchungen Trendelenburga. 24 stycznia 18 Tame, s. 211 i K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 1, s. 211. 19 K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 1: Entstehung und Begründung der kritischen Philosophie. Die Kritik der reinen Vernunft, Bd. 2: Das Lehrgebäude der kritischen Philosophie. Das System der reinen Vernunft, Mannheim 1860. 20 K. Fischer, Die beiden kantischen Schulen in Jena, w: tene, Akademische Reden, Stuttgart 1862, s. 77­102. 21 K. Fischer, Johann Gottlieb Fichte. Rede zur akademischen Fichtefeier, gehalten in der Collegienkirche zu Jena, w: tene, Akademische Reden..., s. 3­75. 22 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, 2. Aufl., Heidelberg 1865. 23 F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschließenden Subjektivität des Raumes und der Zeit. Ein kritisches und antikritisches Blatt, w: tene, Historische Beiträge zur Philosophie, Bd. 3: Vermischte Abhandlungen, Berlin 1867, s. 215­276. 24 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 3: Kant's Vernunftkritik und deren Entstehung, Bd. 4: Kant's System der reinen Vernunft auf Grund der Vernunftkritik, 2. rev. Aufl. Heidelberg 1869. 25 A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant. Eine Entgegnung, Leipzig 1869. 26 K. Fischer, Anti-Trendelenburg. Eine Gegenschrift, Jena 1870. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... 1872 roku Trendelenburg zmarl w Berlinie. Jego oponent Kuno Fischer przeyl go ­ byl od niego mlodszy o 22 lata ­ o 35 lat i zmarl 5 lipca 1907 roku w Heidelbergu. W odpowiedzi na debat pomidzy Trendelenburgiem a Fischerem Hermann Cohen opublikowal dwa teksty, które oba ukazaly si w tym samym 1871 roku. Najpierw ukazal si artykul zatytulowany Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer27, a póniej ­ wspomniana ju ksika powicona filozofii Immanuela Kanta. Ernst Wolfgang Orth w artykule Trendelenburg und die Wissenschaft als Kulturfaktum w odniesieniu do wspomnianego tekstu Cohena podkrela, e ,,mona ten tekst i jego problematyk czyta wrcz jako dokument powstania klasycznego neokantyzmu"28. Zarazem jednak wspomniany artykul postrzega naley jako dotyczcy problemu rozumienia historii filozofii. Cohen pisze: Problemy filozoficzne, a zwlaszcza nowsze, nie s zakoczone w ten sposób, e ich przedstawienie mona prowadzi bez najbardziej ywego uczestnictwa i ciglego wplywania na wlasny wiatopogld. Pytania pozostaj jeszcze w stalym rozwoju, a my sami z najciekawszym zainteresowaniem naszej subiektywnoci w tym, czego obiektywne nawietlenie zapowiadamy29. Potwierdza to Massimo Ferrari, autor rozprawy powiconej Ernstowi Cassirerowi, który w nawizaniu do debaty midzy Fischerem a Trendelenburgiem stwierdza: Jak prezentowal to ju w swej interwencji w slynn kontrowersj midzy Adolfem Trendelenburgiem a Kunonem Fischerem, dotyczcej transcendentalnej estetyki, dla Cohena historyk filozofii musi by nie tylko historykiem, lecz przede wszystkim filozofem, tak e ­ w pojciach Kantowskich ­ ,,system" ma zawsze prymat nad ,,rapsodi"30. Warto doda, e Cohen odnosi si tu do tego, co Kant napisal na pocztku swej metodologii transcendentalnej. ,,Pod rzdami rozumu ­ pisze tam ­ poznania nasze nie mog w ogóle tworzy rapsodii, lecz musz stanowi system, 27 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer, ,,Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft" 1871, Bd. 7, s. 249­296 (przedruk w: tene, Schriften zur Philosophie und Zeitgeschichte, hrsg. von A. Görland und E. Cassirer, Bd. 1, Berlin 1928, s. 229­275). 28 E.W. Orth, Trendelenburg und die Wissenschaft als Kulturfaktum, w: Hermann Cohen und die Erkenntnistheorie, hrsg. von W. Marx, E.W. Orth, Würzburg 2001, s. 49. 29 H. Cohen: Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer. ,,Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft" 1871, Bd. 7, s. 293­294. 30 M. Ferrari, Ernst Cassirer. Stationen einer philosophischen Biographie. Von der Marburger Schule zur Kulturphilosophie, übers. von M. Lauschke, Hamburg 2003, s. 7­8. Andrzej J. Noras w którym jedynie mog podtrzymywa i wspiera jego istotne cele. Przez system za rozumiem jedno rónorodnych pozna podporzdkowanych pewnej idei"31. Problematyczno zarzutu Cohena ujawnia si, kiedy zaloy si, e Fischer wywodzi si ze szkoly heglowskiej, a tej z pewnoci trudno zarzuci rapsodyczny charakter. By moe problematyczno postawy Fischera wynika std, e nie jest on zbyt radykalny. I najprawdopodobniej o to chodzi Cohenowi. Zdaje si bowiem mie racj wówczas, gdy zarzuca Fischerowi, e nie do koca uchwycil stanowisko Trendelenburga. W sporze Trendelenburga z Fischerem stanowisko Cohena jest równoznaczne z przyjciem stanowiska Trendelenburga, a zarzut skierowany przeciwko Fischerowi wynika z odmiennego rozumienia historii filozofii. ,,Jako alternatyw wzgldem heglowskiego pisania historii filozofii Fischera Cohen poleca, bdc przy tym jeszcze calkowicie uczniem Steinthala, «staranne zastosowanie dobrze przemylanej metody psychologicznej»"32. Spór Trendelenburga z Fischerem toczyl si o to, czy w filozofii Kanta mamy do czynienia z luk, czy te nie. Krystyna wicicka pisze: Trendelenburg uwaal, e moliwe jest polczenie przekonania o czystej (rein) subiektywnoci przestrzeni i czasu z równoczesnym uznaniem ich obiektywnego istnienia i e moliwo ta zostala przez Kanta przeoczona. Twierdzil ponadto, e Kant w swoim dowodzie wylcznej (ausschliessende) subiektywnoci przestrzeni i czasu pozostawil luk. Kuno Fischer natomiast staral si dowie, e luka ta w Kantowskim dowodzie nie wystpuje33. Problem sporu prowadzonego midzy Trendelenburgiem a Fischerem polega równie na tym, e dla wikszoci badaczy wydaje si on by ­ jak zauwaa Köhnke ­ ,,wylcznie wewntrzfilozoficznym sporem o «wlaciw» wykladni Kanta"34. Tymczasem urasta on do miana sporu wanego zwlaszcza w kontekcie dyskusji nad pocztkami neokantyzmu. Tym bardziej, e ­ jak slusznie zauwaa Köhnke ­ chodzi nie tylko o to, co i jak Kant napisal, ale take o to, jak go odczytywano35. Spór wynika równie z faktu, e Fischer ­ mimo i heglista ­ inaczej patrzy ju na filozofi: ,,Fischer jako heglista naleal ju do nowej generacji, która chciala i z postpem stulecia"36. Teza Kazimierczaka 31 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przel. R. Ingarden, Warszawa 1957, t. 2, s. 577 (A 832/B 860). 32 U. Sieg, Aufstieg und Niedergang des Marburger Neukantianismus. Die Geschichte einer philosophischen Schulgemeinschaft, Würzburg 1994, s. 111. Heymann Steinthal (1823­1899) byl lingwist i nauczycielem judaizmu. 33 K. wicicka, Kantowskie ,,a priori" w interpretacji Hermanna Cohena..., s. 163. 34 K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 258. 35 Zob. tame. 36 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm..., s. 147. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... jest ze wszech miar sluszna nie tylko w odniesieniu do debaty, jaka toczyla si midzy Trendelenburgiem a Fischerem. W istocie bowiem zamysl Fischera jest inny, a mianowicie jest nim próba odczytania ducha Kanta, a nie jego litery. W tym sensie jest Fischer bardziej neokantyst ni heglist, bardziej filozofem ni egzeget tekstów filozoficznych. Friedrich Albert Lange37 podkrelal, e niezwykle wartociow prac dotyczc powyszego sporu byla ksika Emila Arnoldta (1828­1905) zatytulowana Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit. Für Kant gegen Trendelenburg, która ukazala si w Królewcu w roku 187038. W tym samym przypisie Lange zwraca take uwag na ksik ­ uchodzcego za pierwszego niemieckiego propagatora filozofii Augusta Comte'a ­ Carla Twestena (1820­1870), powicon Schillerowi39. Jeli chodzi o pozytywizm Twestena, to Köhnke twierdzi, e nie on w 1859, ale ju Jürgen Bona Meyer w swej ksice z roku 1856 (Zum Streit über Leib und Seele) odwoluje si do Comte'a40. Istotnie, Meyer stwierdza w szóstym wykladzie, e istnieje filozofia, któr jej twórca nazywa philosophie positive41. Ponadto w odniesieniu do sporu Trendelenburga z Fischerem naley uwzgldni ksik, do której trzeba bdzie jeszcze powróci, a której autorem jest Carl Grapengiesser42. Niezwykle interesujcy jest fakt, e spór byl równie przedmiotem badania Mariana Massoniusa (1862­1945), który doktoryzowal si na Uniwersytecie w Lipsku na podstawie pracy Über Kants transscendentale Aesthetik43. Problem ten podjla badaczka dorobku Massoniusa, Barbara Szotek, w ksice powiconej jego twórczoci44. Jednake ­ o czym bdzie mowa ­ w sporze o Kanta Massonius stanl w obronie Trendelenburga45. K.Ch. Köhnke pisze: 37 Zob. F.A. Lange, Historya filozofii materyalistycznej i jej znaczenie w teraniejszoci, t. 2, przel. F. Jezierski, Warszawa 1881, s. 10, przypis. 38 E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit. Für Kant gegen Trendelenburg, Separat-Abdruck aus der Altpreußischen Monatsschrift. Bd. VII., Königsberg 1870. 39 C. Twesten, Schiller in seinem Verhältniß zur Wissenschaft, Berlin 1863. 40 Zob. K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 161­162. 41 J.B. Meyer, Zum Streit über Leib und Seele. Worte der Kritik. Sechs Vorlesungen, am Hamburger akademischen Gymnasium gehalten, Hamburg 1856, s. 119. 42 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit. Kuno Fischer und Adolf Trendelenburg, Jena 1870. 43 M. Massonius, Über Kants transscendentale Aesthetik. Eine kritische Untersuchung zur Erlangung der philosophischen Doctorwürde der Philosophischen Facultät der Universitätit Leipzig, Leipzig 1890. 44 B. Szotek, Marian Massonius a polska filozofia nowokrytyczna, Katowice 2001. 45 Zob. H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft, hrsg. von R. Schmidt, 2. Aufl., Bd. 2, Stuttgart 1922 (Neudruck: Aalen 1970), s. 547. Andrzej J. Noras W swoim dziele Logische Untersuchungen ze stanowiska paralelizmu midzy formami bytu i formami mylenia odrzucil Trendelenburg Kantowsk nauk o czasie i przestrzeni, poniewa Kant nie rozwayl calkowicie trzech moliwoci. Nie rozwayl mianowicie ani subiektywnej, bd tylko obiektywnej, bd te subiektywnej i obiektywnej zarazem, a szczególnie tej ostatniej, albo te w ogóle jej nie dostrzegal. W kadym razie jednak nie dowiódl jej niemoliwoci46. Potwierdza to biograf Trendelenburga, Ernst Bratuscheck, który pisze: Wprawdzie Kuno Fischer w drugim wydaniu swego System der Logik und Metaphysik (1865) zasadniczo porzucil swe zakwestionowane przez Trendelenburga ujcie pierwszej logicznej triady, ale jednoczenie krytykowal Logische Untersuchungen ze wzgldu na pojcie ruchu i zanegowal przy tym twierdzenie Trendelenburga, e Kant w swym dowodzie o wylcznej subiektywnoci czasu i przestrzeni pozostawil luk47. Problem ruchu stanowi jedno z fundamentalnych zagadnie drugiego powiconego Kantowi tomu jego historii filozofii nowoytnej48, ale te podejmuje ten problem Kuno Fischer ju wlanie w drugim wydaniu System der Logik und Metaphysik:49 W stosunku do tego pytania [dotyczcego identycznoci mylenia i bytu ­ A.J.N.] wypowiada si Trendelenburg, który akcentuje identyczno jako warunek realnego poznania wzgldem Herbarta, ródlowo mylenia wzgldem Schopenhauera, rónorodno mylenia i bytu wzgldem filozofii tosamoci, niezaleny od mylenia byt (byt w sobie) jako obiekt poznania wzgldem Kanta50. Grapengiesser w zwizku z tym stwierdza, e ,,cala kwestia sporna dotyczy tylko nauki Kanta o czasie i przestrzeni"51. Zdaniem Krystyny wicickiej, artykul Hermanna Cohena Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer koncentruje si tylko wokól jednego zagadnienia, a mianowicie, ,,czy Kuno Fischer wykazal, e luka ­ wskazana 46 ,,In seinen Logischen Untersuchungen hatte Trendelenburg vom Standpunkt eines Parallelismus zwischen Seins- und Denkformen die Kantische Lehre vom Raum und Zeit verworfen, weil Kant die drei Möglichkeiten, diese seien entweder nur subjektiv oder nur objektiv oder aber subjektiv und objektiv zugleich, nicht vollständig erörtert hätte und insbesondere diese letzte Möglichkeit entweder nicht gesehen, auf jeden Fall aber deren Unmöglichkeit nicht bewiesen habe", K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 258. 47 E. Bratuscheck, Adolf Trendelenburg, Berlin 1873, s. 195. 48 Zob. K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 2, s. 6­80. 49 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, 2. Aufl., Heidelberg 1865. 50 Tame, s. 152­153. 51 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 4. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... przez Trendelenburga ­ nie wystpuje w Kantowskim dowodzie"52. Tymczasem kwesti t sformulowa naley o wiele szerzej. W Kants Theorie der Erfahrung Cohen mówi o rozumieniu a priori u Kanta, które wymagalo, aby ,,to, co ma obowizywa a priori, bylo take odkryte tylko a priori; w przeciwnym razie byloby ono tylko empiryczne"53. Cohen jest przekonany, e wród mylicieli nowoytnych pogld ten prezentuje Kuno Fischer, a w wydaniu drugim54 i trzecim55 nazywa go ,,powierzchownie legitymistycznym". Fischer pisze: Jeli kategorie s przedmiotami psychologicznego wgldu, to s one przedmiotami dowiadczenia. W odniesieniu do nich obowizuje wówczas to, co bez wyjtku obowizuje w odniesieniu do wszystkich przedmiotów dowiadczenia. aden przedmiot dowiadczenia nie jest powszechny i konieczny; przynajmniej tej wlasnoci (Beschaffenheit) nie mona zrozumie za porednictwem dowiadczenia. Jeli wic kategorie s jedynie przedmiotami dowiadczenia, to nie s one ani powszechne, ani konieczne, a przynajmniej nie mog by za takie uznawane, dopóki obowizuj jako przedmioty dowiadczenia; tak wic nie s one a priori, a wic w ogóle nie s kategoriami. Co pozostaje? Nie pozostaje nic ze znaczenia, na które kladzie ogromny nacisk Kantowska krytyka56. W ksice Fischera Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre wyklad trzeci ­ o czym bdzie jeszcze mowa ­ zatytulowany jest ,,Raum und Zeit als die ersten Bedingungen der menschlichen Erkenntniß"57. Fischer uznaje, e czas i przestrze s zasadami wszelkiego odróniania, pyta jednak, czym s czas i przestrze same w sobie. Poniewa nie moe by tak, e czas i przestrze s wyabstrahowane z czasu i przestrzeni, ,,zatem ­ powie Fischer ­ s one przedstawieniami pierwotnymi"58. To jednak zdaje si ju potwierdza fakt, e Kuno Fischer nie uchwycil argumentacji Trendelenburga. Co wicej, jak wspomina biograf Trendelenburga Ernst Bratuscheck, w drugim wydaniu swej Geschichte der Philosophie ,,Fischer przeniósl spór na grunt osobisty"59. wiadcz o tym ostatnie teksty, a mianowicie Kuno Fischer und sein Kant Trendelenburga60 oraz Anti-Trendelenburg Fischera61. Niezalenie od faktu, e w pewnym momencie debata nabrala charakteru personalnego, racj ma Marek Szulakiewicz, który stwierdza: K. wicicka, Kantowskie ,,a priori" w interpretacji Hermanna Cohena..., s. 163. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 1. Aufl., s. 105. 54 Zob. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 2. Aufl., Berlin 1885, s. 257. 55 Zob. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 3. Aufl., Berlin 1918, s. 333. 56 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 112. 57 K. Fischer, Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre, 1. Aufl., s. 117­159. 58 Tame, s. 129. 59 E. Bratuscheck, Adolf Trendelenburg..., s. 195. Zob. take na temat sporu E. Bratuscheck, Kuno Fischer und Trendelenburg, ,,Philosophische Monatshefte" 1870, Bd. 5, s. 279­323. 60 A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant... 61 K. Fischer, Anti-Trendelenburg. Eine Gegenschrift... Andrzej J. Noras Debata Fischer-Trendelenburg (...) prowadzila w istocie do dwu dróg odradzajcego si kantyzmu. Poszukiwanie jednej obowizujcej interpretacji spucizny filozofa królewieckiego okazywalo si mie znaczenie nie tylko historyczne, lecz te wspólczesne i przyszlociowe62. Przebieg debaty Jednym z pierwszych badaczy podejmujcych systematyczny namysl nad sporem midzy Trendelenburgiem a Fischerem byl Carl Grapengiesser. Wprawdzie jest przekonany, e nie naley si miesza do sporu uczonych, ale czyni to ,,w interesie prawdy"63. Grapengiesser, co niezwykle wane, jest jednak jednym z tych, którzy w sporze zajmuj okrelone stanowisko, a mianowicie jest ,,obroc Fischera", jak nazywa go Hermann Cohen64. Warto jednak podkreli, e spór byl tak intrygujcy, i powicil mu miejsce take Hans Vaihinger, który swój komentarz do Krytyki czystego rozumu Kanta zamknl rozwaaniami powiconymi sporowi. Vaihinger byl te jednym z pierwszych, którzy uporzdkowali kwestie chronologiczne sporu, oraz dokonal podzialu stronnictw, jakie byly zaangaowane w spór65, a zarazem staral si sam pozosta bezstronnym. Przy czym niezwykle interesujca jest uwaga Arnoldta, podkrelajcego w tym kontekcie niejednoznaczno filozofii Kanta. Jak pisze Emil Arnoldt na pocztku swej ksiki, ,,(...) pozwala on [spór ­ A.J.N.] take pozna, e Kantowska nauka o czasie i przestrzeni do teraz, nawet wród filozofów, nie znalazla jeszcze adnego ogólnego i pewnie uzasadnionego zrozumienia. Inaczej bowiem spór bylby niemoliwy".66 Spór byl moliwy, gdy filozofii Kanta nie mona zinterpretowa jednoznacznie. Chronologi sporu przedstawia Vaihinger, który na zakoczenie Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft pisze: Pierwszy atak Trendelenburga na teori czasu i przestrzeni Kanta w jego Logische Untersuchungen 1840, s. 124­133; powtórzenie ataku w drugim wydaniu tego samego dziela, 1862, s. 156­168. ­ Obrona Kanta ze wzgldu na ten atak przez Fischera, System der Logik und Metaphysik, wydanie drugie, 1865, s. 173­180. ­ Przeciwko temu Trendelenburg w swoich Historische Beiträge zur Philosophie, tom 3, 1867, rozprawa siódma Über eine 62 M. Szulakiewicz, Filozofia w Heidelbergu. Problem transcendentalizmu w heidelberskiej tradycji filozoficznej, Rzeszów 1995, s. 59. 63 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 3. 64 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 262. 65 H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 545­548. 66 E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit..., s. 3. Interesujce jest to, e Arnoldt bierze udzial w ocenie sporu, a nie czytal drugiego wydania Logische Untersuchungen z 1862 roku oraz drugiego wydania Logik Fischera z roku 1865, gdy tymi egzemplarzami nie dysponowala Biblioteka Uniwersytecka w Königsbergu. Zob. tame, s. 4 i 5. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Lücke in Kants Beweis von der ausschliessenden Subjectivität des Raumes und der Zeit. Ein kritisches und antikritisches Blatt, s. 215­276. Trendelenburg jeszcze raz powtarza swój atak na Kanta, odpiera dokonan przez Fischera obron tego ostatniego i w ogóle atakuje ponadto przedstawienie estetyki transcendentalnej przez Fischera. ­ W stosunku do tego Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, wydanie drugie, 1869, tom III: Przedmowa IV­XVI, i uwagi do s. 263­265, 315­316, 322­325, 328­330, 335­336, 338­340, 547­550. Tom IV: 137­139. ­ Przeciwko tej obronie Fischera Trendelenburg napisal broszur: Kuno Fischer und sein Kant. Eine Entgegnung. 1869 (40 stron). Por. do tego trzecie wydanie Logische Untersuchungen (1870), s. 164 nn. ­ Potem odpowiedzial Fischer: Anti-Trendelenburg. Eine Duplik (77 stron) 1870 (drugie wydanie take 1870). Por. do tego trzecie wydanie Geschichte der neuern Philosophie Fischera, 1882, tom III, s. 282, 333, 337, 342, 48667. Sam Vaihinger zajmuje wszake stanowisko w sporze i uwaa, e w kwestiach pobocznych racj ma Fischer, ale myli si w kwestiach najwaniejszych, a mianowicie ,,w odniesieniu do trzech aspektów pytania glównego, formalnego, materialnego i historycznego"68. Istniejc u Kanta luk, o któr toczy si spór, dostrzegli ju ­ zdaniem Vaihingera ­ Johann August Eberhard (1738­1809), Johann Gebhard Ehrenreich Maass (1766­1823) oraz tlumacz pism Davida Hume'a na jzyk niemiecki Hermann Andreas Pistorius (1730­1798)69. Debata pomidzy Trendelenburgiem a Fischerem rozpoczla si wtedy, kiedy Kuno Fischer mial lat 16, bo ju w roku 1840, a mianowicie przed opublikowaniem przez Trendelenburga pierwszego wydania Logische Untersuchungen. Wlanie Vaihinger wskazuje na pierwsze wydanie Logische Untersuchungen, w których znajduje si krytyka rozumienia czasu i przestrzeni przez Trendelenburga70. Rozpoczynajc sw wlasn interpretacj Kanta, Trendelenburg pisze: Caly kierunek kantowski prowadzi do tego, aby we wszelkim poznaniu odróni to, co niezalene przedmiotu i zaleno od warunków naocznego (anschauenden) i mylcego umyslu. Dlatego te kiedy u Kanta cile panuje przeciwiestwo tego, co obiektywne, i tego, co subiektywne, to poszukuje on naukowego dowodu tego, e czas i przestrze s formami subiektywnymi71. Sytuacja zmienila si jednak radykalnie, kiedy ukazalo si drugie wydanie tej ksiki ­ co mialo miejsce dwadziecia dwa lata póniej ­ wówczas zawieralo ju ono (cho bardzo nieliczne) odniesienia do Fischera, a cilej do H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 546. Tame, s. 310. Zob. tame, s. 312. F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 1. Aufl., Bd. 1, Berlin 1840, s. 124­133. Tame, s. 124. W wydaniu drugim przytoczony fragment znajduje si na stronie 156. Andrzej J. Noras opublikowanej przez niego w roku 1860 ksiki Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre. Dokonujc w drugim wydaniu Logische Untersuchungen analiz metody dialektycznej ­ co zreszt ma miejsce w wersji poszerzonej w stosunku do wydania pierwszego ­ Trendelenburg odwoluje si do Fischera i jego bada powiconych logice72. Chodzi Trendelenburgowi o ksik Logik und Metaphysik...73, która miala drugie, znacznie rozszerzone wydanie w roku 186574. Jednake rónica polega na tym, e ksika opublikowana w roku 1865 jest ju dzielem pozostajcym w rodku debaty dwóch znamienitych mylicieli, a cilej odwolania Fischera do Trendelenburga w drugim wydaniu stanowily kamyczek poruszajcy lawin. Chocia nie wolno traci z oczu perspektywy, któr trafnie ujmuje Graham Bird, zdaniem którego cala debata byla to ,,polemika dotyczca kwestii interpretacji Kanta, a bardziej generalnie wrogoci Trendelenburga wzgldem Hegla i heglizmu Fischera"75. W zwizku z tym na chwil trzeba si oderwa od debaty i popatrze na ni przez pryzmat stanowiska Micheleta, który w swej ksice z roku 1870 podejmuje ten problem w szerszym kontekcie76. Michelet jest bowiem przekonany, e debata z Trendelenburgiem ma charakter trzystopniowy i byla najpierw debat Georga Andreasa Gablera z Trendelenburgiem, nastpnie jego samego i dopiero na kocu debat Fischera z autorem Logische Untersuchungen77. Dyskusja Gablera miala jednak wymiar polityczno-spoleczny, który oczywicie jest niezwykle istotny, ale nie mieci si w ramach niniejszych rozwaa. Chodzilo mianowicie o to, na ile filozofia Hegla winna zosta zniszczona i zastpiona inn filozofi. Problem ten wie si z rewolucj, z jak mamy do czynienia wzgldem filozofii Hegla. Zmiana w postrzeganiu filozofii Hegla nastpila w roku 1840, kiedy na tron wstpil Friedrich Wilhelm IV78, który powolal Schellinga, by powstrzymal ,,smoczy posiew heglizmu" (Drachensaat des Hegelianismus)79. Zarzut Micheleta, a cilej Gablera, idzie w przeciwnym kierunku. Michelet jest bowiem przekonany, i ,,ju Gabler skaryl si, e Zob. F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 121. K. Fischer, Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre. Lehrbuch für akademische Vorlesungen, Stuttgart 1852. 74 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, 2. Aufl., Heidelberg 1865. 75 G. Bird, The Neglected Alternative: Trendelenburg, Fischer, and Kant, w: A Companion to Kant, ed. by G. Bird, Oxford 2006, s. 486. 76 K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph. Eine Jubelschrift, Leipzig 1870 (Neudruck: Aalen 1983). 77 Zob. tame, s. 58. 78 Zob. A.J. Noras, Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewitnastego wieku, Katowice 2007, s. 136­145. 79 Zob. G. Lehmann, Geschichte der Philosophie, Bd. 8: Die Philosophie des neunzehnten Jahrhunderts I, Berlin 1953, s. 80. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... filozofia heglowska byla odgórnie potpiana"80. Std te sformulowano zarzut w stosunku do Trendelenburga, postrzeganego przez reprezentantów prawicy heglowskiej jako ten, któremu przypadla w udziale rola rozprawienia si z filozofi Hegla. Trendelenburg byl bowiem od 1833 roku nadzwyczajnym, za od 1837 roku zwyczajnym profesorem w Berlinie81. Kiedy Michelet pisze, e ,,wszyscy przychodzcy po Heglu filozofowie, którzy byli przekonani, e stworzyli nowy system: Krause, Herbart, Schopenhauer itd., nie byli w stanie obali systemu Hegla"82, to wyraa przekonanie lczce wikszo uczniów Hegla ­ którego wykladów sluchal zreszt sam Trendelenburg. Dyskusja Micheleta z autorem Logische Untersuchungen dotyczyla rozumienia dialektyki przez Hegla, podobnie jak mialo to miejsce w przypadku Fischera, chocia tutaj spór nabral wikszego znaczenia. W roku 1860 Kuno Fischer wydal dwa dziela, do których jednak nie odwoluje si Vaihinger prezentujc chronologi sporu. Cho objtociowo s one nieporównywalne, to jednak w równym stopniu posiadaj znaczenie dla sporu. S to mianowicie powszechnie znane Kants Leben und die Grundlagen seiner Lehre oraz dwutomowe dzielo Immanuel Kant, stanowice ­ o czym byla ju mowa ­ trzeci i czwarty tom Geschichte der neuern Philosophie83. Obydwa razem przyczynily si do tego, e Trendelenburg zainteresowal si ujciem Kanta przez Fischera, chocia nie nastpilo to w opublikowanym bezporednio po tych ksikach drugim wydaniu Logische Untersuchungen. W drugim wydaniu Logische Untersuchungen z roku 1862 bowiem Trendelenburg odwoluje si do Fischera tylko w kontekcie jego rozumienia dialektyki84. W tomie pierwszym ­ o czym byla ju mowa ­ wskazuje na pocztkowe zdania paragrafu powiconego bytowi przez Fischera85. Kilka stron dalej Trendelenburg pisze: ,,Kuno Fischer uznaje za uzasadnione zarzuty, które Logische Untersuchungen postawily pocztkowi heglowskiej logiki; tylko ­ mówi on ­ dotycz one zwyczajnego przedstawienia, które nie osiga ducha tamtych poj"86. Natomiast w tomie drugim Trendelenburg ponownie odwoluje si do pocztku K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 56. Zob. F. Überweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Teil 4: Die deutsche Philosophie des XIX. Jahrhunderts und der Gegenwart, hrsg. von T.K. Österreich, 13. Aufl., Basel 1951, s. 283. 82 K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 56. 83 K. Fischer, Immanuel Kant. Entwicklungsgeschichte und System der kritischen Philosophie, Bd. 1: Entstehung und Begründung der kritischen Philosophie. Die Kritik der reinen Vernunft, Bd. 2: Das Lehrgebäude der kritischen Philosophie. Das System der reinen Vernunft, Mannheim 1860. 84 Zob. F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 156­168. 85 § 28: ,,Das Sein", K. Fischer, Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 52 i n. 86 F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 126. Andrzej J. Noras paragrafu 28, a wic do rozumienia dialektyki87. Do rozumienia dialektyki jako glównego przedmiotu sporu odwoluje si take Michelet, który twierdzi, e Trendelenburg czyni sposobowi pisania historii filozofii w szkole heglowskiej ­ do której zalicza take Fischera ­ niesluszny zarzut, e sposób ten jest zafalszowany przez dialektyk88. Ten motyw jest niezwykle interesujcy, gdy wlanie Hermann Cohen bdzie si odwolywal do argumentu, do którego odwoluje si Trendelenburg. Wida zatem, e w zasadzie spór si jeszcze nie rozpoczl i staje si coraz bardziej oczywiste, e z cal moc wystpil on dopiero w roku 1865, kiedy Fischer opublikowal drugie, calkowicie zmienione wydanie System der Logik... Ju w przedmowie do tego wydania odwoluje si on do Logische Untersuchungen Trendelenburga i powiada, e ,,uczynil sobie szczególne zadanie w odniesieniu do tego stanowiska, aby gdzie go spotka w historii logiki, z cal dokladnoci wda si nie tylko w przedstawienie, ale take sprawdzenie"89. W drugim wydaniu System der Logik... Fischer powicil Trendelenburgowi caly paragraf, a mianowicie paragraf 65, zatytulowany ,,Die Identität als Vermittlung von Denken und Sein. Das Princip der Bewegung und des Zwecks. Trendelenburg" (,,Identyczno jako porednictwo mylenia i bytu. Pryncypium ruchu i celu. Trendelenburg")90. ,,Badania Trendelenburga ­ pisze Fischer ­ podejmuj problem poznania w zwizku z kategoriami; w rozwizaniu tego problemu wychodz od okrelonego pryncypium i w swej calej rozcigloci dadz si latwo do niego sprowadzi"91. Przy okazji podkrela Fischer, e podstawowym pryncypium jest dla Trendelenburga pryncypium ruchu i dokonuje analizy tego pojcia, aby stwierdzi: ,,Bez naocznoci (ruchu) czyste mylenie w ogóle nie ruszy z miejsca: to ulubiony zwrot bada logicznych"92. Oczywicie nie jest to aden argument dla Fischera, ale nie mona pomin faktu, e ,,jako krytyk idealizmu absolutnego Trendelenburg przeciwstawial Heglowi realizm Arystotelesa"93. Kuno Fischer podkrela94, e podstawow kategori dla Trendelenburga stanowi ruch, i przytacza dwa miejsca z Logische Untersuchungen, w których Trendelenburg odwoluje si do pojcia ruchu. Trendelenburg twierdzi mianowicie, e ruch stanowi ,,pierwotny akt mylenia"95, za F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 2, s. 395. Zob. K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 67. 89 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. V. 90 Tame, s. 153­165. 91 Tame, s. 165­166. 92 Tame, s. 172. 93 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm..., s. 74­75. 94 Zob. K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 172, przypis. 95 F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 166. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... w innym miejscu stwierdza, e ,,jako akt wyobrani ruch jest pocztkiem i warunkiem wszelkiego mylenia"96. Bez wtpienia zaakcentowanie przez Trendelenburga ruchu dla rozumienia rzeczywistoci wynika z jego arystotelizmu, czemu równie dal wyraz jego pierwszy ucze Andreas Ludwig Kym. Do najwaniejszych prac Kyma zaliczy mona: Bewegung, Zweck und die Erkennbarkeit des Absoluten97 z roku 1847 oraz Die Gotteslehre des Aristoteles und das Christenthum98 z roku 1862. Znaczcy zarzut Fischera wobec stanowiska Trendelenburga pojawia si w omawianej ksice nieco dalej. ,,Wlaciwe jest, e ­ pisze Kuno Fischer ­ za pomoc mylenia dyskursywnego pojcia (kategorie) zostaj stworzone z naocznoci; nie wynika std, e z naocznoci one wynikaj; w tym bldzie porusza si Trendelenburg"99. Zatem bld, jak wida wyranie, dotyczy rozumienia apriorycznoci, co te z czasem ujawnia coraz bardziej nabierajca na znaczeniu i trwajca debata. Fischer podkrela to bardzo stanowczo nieco dalej, kiedy zarzuca Trendelenburgowi utosamienie czystego mylenia z pustym myleniem100, i nieco dalej akcentuje: ,,ródlowemu myleniu Trendelenburg przeciwstawia pierwotny byt jako (niezalen od mylenia) realno, jako rzecz sam w sobie"101. Fischer jednak uznaje, e cala kwestia jest bardziej problematyczna, gdy nie wolno utosamia pojcia bytu z rzeczywistym bytem. Problem wszake w tym, e zamysl Trendelenburga byl zgola inny. Chodzilo mu mianowicie o ,,now nauk jako jedno logiki i metafizyki"102, a zarazem o odnowienie arystotelizmu. Zatem w rezultacie tworzy Trendelenburg filozofi bdc pewn prób syntezy teorii wiedzy w rozumieniu Fichtego z empiryzmem. Jest to o tyle istotne, e podejmujc polemik z Fischerem, a wic polemizujc na poziomie transcendentalnym, odwoluje si Trendelenburg do ontologii103, przy okazji sigajc do ustale, jakie w swej ksice poczynil gdaszczanin Otto Friedrich Gruppe (1804­1876)104. Zloono stanowiska Trendelenburga powoduje, e ­ jak zwraca na to uwag Köhnke ­ Gerhard Stammler (1898­1971) nazywa jego Tame, s. 317. A.L. Kym, Bewegung, Zweck und die Erkennbarkeit des Absoluten. Eine metaphysische Erörterung, Berlin 1847. 98 A.L. Kym, Die Gotteslehre des Aristoteles und das Christenthum. Eine prinzipielle Untersuchung, Zürich 1862. 99 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 185. 100 Zob. tame, s. 222. 101 Tame, s. 223. 102 K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 38. 103 Zob. F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 2, s. 205­215. 104 O.F. Gruppe, Wendepunkt der Philosophie im neunzehnten Jahrhundert, Berlin 1834, s. 80. Andrzej J. Noras empiryzm ,,spekulatywnym", za Karlfried Gründer ­ ,,autochtonicznym"105. Na tym polega trudno interpretacyjna w odniesieniu do jego filozofii. Trendelenburg próbuje bowiem dokona oceny transcendentalizmu nie tyle z perspektywy kantowskiej, ile ze stanowiska bdcego syntez arystotelizmu w polczeniu z filozofi Fichtego. Efekt jest taki, e Trendelenburg krytykuje stanowisko Kanta, przy okazji wykorzystujc fakt, e oponenci ­ tacy jak Gabler, Michelet i wreszcie Fischer ­ patrz na problem przez pryzmat filozofii Hegla. W innej, bardziej znanej ksice, Gruppe tak ocenia Trendelenburga: Trendelenburg w swych Logische Untersuchungen, a póniej w Geschichte der Kategorienlehre systemowi Hegla przeciwstawia zarys innego rodzaju konstrukcji wiata. Powstanie wiata chce on wyjani z pojcia powstania ­ nie, to nie wprost, ale jednak z pojcia ruchu ­ a wic w kadym razie to, co poruszone, z ruchu, a to, co konkretne, z tego, co abstrakcyjne106. Jeszcze jeden wany element dyskusji Trendelenburga z Fischerem naley sobie uwiadomi, a mianowicie warto wskaza, jak czyni to Vaihinger na kocu swego Komentarza do ,,Krytyki czystego rozumu", kto jest obroc Fischera, a kto broni Trendelenburga. Trzeba jednak mie wiadomo, e problem polega równie na tym, i trudno wymieni wszystkich. Pierwszym obroc Fischera byl Jürgen Bona Meyer, który ju w latach 1860­1861 opublikowal dwuczciowy artykul Über den Kriticismus mit besonderer Rücksicht auf Kant107, którego znaczna cz powicona byla Fischerowi. Meyer si asekuruje, piszc: ,,jeli dobrze rozumiem Fischera"108, co nie zmienia faktu, e bliej mu do niego ni do Trendelenburga. Nastpnie wskaza trzeba takich mylicieli jak sygnujcy swe dzielo jako ,,pastor we Frienstedt kolo Erfurtu" Gustav Knauer109, Johann Karl Becker110, Emil Arnoldt111, Karl Ludwig Michelet, podejmujcy ten problem w dziele Hegel, der unwiderlegte Zob. K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 41. O.F. Gruppe, Gegenwart und Zukunft der Philosophie in Deutschland, Berlin 1855, s. 163. 107 J.B. Meyer, Über den Kriticismus mit besonderer Rücksicht auf Kant I, ,,Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik" 1860, Bd. 37, s. 226­263 oraz tene, Über den Kriticismus mit besonderer Rücksicht auf Kant II, ,,Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik" 1861, Bd. 39, s. 46­66. 108 J.B. Meyer, Über den Kriticismus mit besonderer Rücksicht auf Kant I..., s. 248. 109 G. Knauer, Conträr und contradictorisch (nebst convergirenden Lehrstücken) festgestelt und Kants Kategorientafel berichtigt. Eine philosophische Monografie, Halle 1868. 110 J.K. Becker, Abhandlungen aus dem Grenzgebiete der Mathematik und Philosophie, Zürich 1870. 111 E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit... Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Weltphilosoph112, Carl Grapengiesser w przywolywanym ju dziele113 czy te wreszcie Wilhelm Windelband. Przeciwko Fischerowi, a w obronie Trendelenburga wystpuj natomiast tacy badacze jak wspomniany ju Andreas Ludwig Kym, Johannes Volkelt, Arthur Drews (1865­1935) czy wreszcie Marian Massonius. Warto doda, e polski filozof byl bardzo radykalnie nastawiony wobec Kanta i uznawal, e odrzucenie estetyki transcendentalnej jest równoznaczne z odrzuceniem calego Kantowskiego systemu114. Jednoczenie w odniesieniu do ksiki Volkelta powiconej teorii poznania Kanta115 Vaihinger zauwaa, e stanowi ona to, co ,,bezwzgldnie najlepsze, co napisano na temat calego sporu"116. Vaihinger uwyrania ponadto stanowisko Hermanna Cohena i pisze: Stanowisko porednie zajmuje Cohen. W swej rozprawie w ,,Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft", tom siódmy, 1871, s. 249­296 w kwestiach pobocznych staje po stronie Trendelenburga; ale w Kants Theorie der Erfahrung 1871, ,,Przedmowa" IV­V, s. 62­79 (260 nn); wydanie drugie 1885, s. 162 nn w kwestiach zasadniczych staje po stronie Kanta przeciwko atakom Trendelenburga117. Warto t tez Vaihingera mocno zaakcentowa: w kwestiach pobocznych racj ma Trendelenburg, ale w kwestiach zasadniczych ju nie. Uwaga Vaihingera jest równie wana o tyle, e dopiero teraz spór nabral wlaciwego tempa, a jednoczenie zostal przeniesiony z plaszczyzny problemowej na personaln. Teraz bowiem pojawiaj si ju zarzuty dotyczce tego, czy filozofia ma charakter kantowski, czy te moe antykantowski. Kiedy bowiem ­ w odniesieniu do póniejszej fazy sporu Grapengiesser chce okreli jego charakter, wówczas pisze: ,,Ale wlaciwy przedmiot polemiki stanowi pytanie: «Czy Kuno Fischer w swoim przedstawieniu Kanta przyjl myli niekantowskie jako kantowskie?». Trendelenburg twierdzi, e tak si wlanie dzieje"118. Trendelenburg ­ Über eine Lücke... Debata na dobr spraw rozgorzala dopiero wówczas, gdy Trendelenburg opublikowal tekst Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschließenden Zob. K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 67­83. C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit... 114 Zob. M. Massonius, Über Kants transscendentale Aesthetik..., s. I. 115 J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprincipien analysirt. Ein Beitrag zur Grundlegung der Erkenntnisstheorie, Leipzig 1879, s. 47­47, 51­61, 66­68. 116 H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 547. 117 Tame. 118 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 68. Andrzej J. Noras Subjektivität des Raumes und der Zeit119. Stalo si to w roku 1867, a wic dwa lata po opublikowaniu przez Fischera System der Logik..., które pochodzi z roku 1865. Pytanie Trendelenburga dotyczy tego, czy ­ zgodnie z tytulem ­ w kantowskim dowodzie wylcznej subiektywnoci czasu i przestrzeni wystpuje luka, czy te nie. Marek Kazimierczak pisze: Trendelenburg zarzucal Kantowi, e ten w swej teorii czasu i przestrzeni nie dostrzegal moliwoci polczenia subiektywistycznej interpretacji przestrzeni i czasu z jednoczesnym uznaniem ich obiektywnego istnienia. Kant mial ponadto w swym dowodzie subiektywnoci czasu i przestrzeni pozostawi luk. Fischer (...) staral si wykaza, e takiej luki w Kantowskim dowodzie nie ma.120 Jeszcze inaczej mona to uj w sposób nastpujcy: ,,Kant wprawdzie wykazal subiektywno czasu i przestrzeni, ale przeoczyl moliwo, e formy zmyslowoci mog by zarazem subiektywne i obiektywne"121. Sprzeciw ten pojawil si ju w pierwszym122 i drugim wydaniu123 Logische Untersuchungen, ale dopiero teraz zostal uwyraniony i skonfrontowany ze stanowiskiem Kunona Fischera zawartym przede wszystkim w jego System der Logik... Zarówno w pierwszym, jak i w drugim wydaniu Logische Untersuchungen chodzi o rozdzial zatytulowany ,,Raum und Zeit", przy czym ­ ze wzgldu na uzupelnienia ­ w wydaniu drugim jest to rozdzial szósty, za w pierwszym pity. Ponadto w jednym i drugim wypadku odwoluje si Trendelenburg do analiz historycznych na temat czasu i przestrzeni, jakie przeprowadzil Gruppe124. Pierwsza trudno, jak konstatuje Trendelenburg, wyglda nastpujco: ,,Czy Kant rzeczywicie udowodnil, e czas i przestrze s tylko subiektywnymi formami, formami nieposiadajcymi innej wanoci ni wano (Geltung) subiektywna?"125. Druga trudno dotyczy ródla czasu i przestrzeni oraz kategorii. Ten zarzut, zdaniem Trendelenburga, poczynil ju Fichte. Trendelenburg pisze: 119 F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschließenden Subjektivität des Raumes und der Zeit. Ein kritisches und antikritisches Blatt, w: tene, Historische Beiträge zur Philosophie, Bd. 3: Vermischte Abhandlungen, Berlin 1867, s. 215­276. 120 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm..., s. 75­76. 121 G. Edel, ,,Einleitung", w: H. Cohen, Werke, Bd. 1: Kants Theorie der Erfahrung, Theil 1.1: Text der dritten Auflage 1918 und Einleitung von Geert Edel, HildesheimZürichNew York 1987, s. 15*. 122 F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 1. Aufl., Berlin 1840, Bd. 1, s. 123­133. 123 F.A. Trendelenburg, Logische Untersuchungen, 2. erg. Aufl., Bd. 1, s. 155­168. 124 Zob. O.F. Gruppe, Wendepunkt der Philosophie im neunzehnten Jahrhundert..., s. 156­256. 125 F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis..., s. 217. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Kant wyszedl od punktu refleksji, w którym czas i przestrze i rónorodno naocznoci dane s w Ja i istniej ju dla Ja. Fichte chce je zostawi; nie chce si ustanowi w punkcie refleksji, w którym zostaje porównane to, co zastane, lecz w punkcie pocztku (Ursprungs), z którego jak ze ródla pochodz prawa (formy). Zamiast refleksji skierowanej do tego, co dane, chce dedukcji tego, co si staje (Werdenden)126. Tutaj jednak ujawnia si badacz Arystotelesa i przeciwnik Hegla, a moe raczej przeciwnik Hegla i badacz Arystotelesa. Trendelenburg bowiem uznaje, e naley rozpatrywa rzeczywisto w kontekcie dwóch kategorii filozofii Arystotelesa, a mianowicie rozcigloci i ruchu. Rezultatem jest przekonanie Trendelenburga, e naley problem rozpatrywa przez pryzmat pojcia ruchu, które jest ,,aktywnoci wspóln dla mylenia i bytu"127. Oczywicie nie wchodzc w cal dyskusj, naley si jedynie skoncentrowa na zarzucie podniesionym przez Trendelenburga wzgldem Fischera. Jest on niezwykle powany, gdy skupia si wokól glównego problemu i jego bldnej ­ zdaniem autora Logische Untersuchungen ­ oceny dokonanej przez Fischera. Trendelenburg w odniesieniu do form naocznoci widzi trzy moliwoci: 1. czas i przestrze jako tylko obiektywne, 2. czas i przestrze jako tylko subiektywne, 3. czas i przestrze jako subiektywne i obiektywne zarazem128. Pisze on: Albo czas i przestrze s tylko obiektywne, s przedmiotami dowiadczenia, albo s one tylko subiektywne, s tylko formami w naszym duchu, albo s one jednoczenie subiektywne i obiektywne, s koniecznym przedstawieniem i rzeczywiste w rzeczach. Te trzy pogldy wzajemnie si wykluczaj129. Trendelenburg uwaa za niedorzeczn prób postrzegania trzeciej moliwoci jako uzupelnienia drugiej. Tymczasem Trendelenburg podkrela, e taki pogld przypisal mu Fischer, który w drugim wydaniu logiki, gdzie napisal (wypada przytoczy troch dluszy fragment, ni czyni to Trendelenburg): Dlatego take czas i przestrze jako konieczne i pierwsze produkty ruchu s zarazem obydwoma: czystymi naocznociami w nas i realnociami poza nami, niezalenymi od naszej naocznoci. Tutaj Logische Untersuchungen kieruj si przeciwko Kantowi, którego estetyk transcendentaln chc one zarazem odeprze i uzupelni130. 126 A. Trendelenburg, Zur Erinnerung an Johann Gottlieb Fichte. Vortrag, gehalten in der Königl. Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin am 19. Mai 1862, Berlin 1862, s. 8. 127 F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis..., s. 220. 128 Zob. tame, s. 223. 129 Tame. 130 K. Fischer, System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre..., s. 174. Andrzej J. Noras Oznacza to ju niemal otwart wojn o rozumienie filozofii Kanta i tym samym wyjania gwaltowno toczonego sporu. Nazwisko Fischera pojawia si w artykule wielokrotnie i ma zwizek z opublikowanym w roku 1865 drugim wydaniem logiki. Przy czym naley podkreli, e ksika znaczco si rónila od wydania pierwszego z roku 1852. Rónila si tytulem, który w pierwszym wydaniu brzmial Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, za w drugim ­ System der Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre. Rónila si objtoci, gdy w pierwszym wydaniu liczyla XX + 204 stron, natomiast w drugim XVIII + 536 stron. I wreszcie najwaniejsze, w pierwszym wydaniu ksika w ogóle nie uwzgldniala Trendelenburga. Problem naley zatem sprowadzi do opozycji: Kant dowiódl trzeciej moliwoci ­ czas i przestrze jako subiektywne i obiektywne zarazem ­ jak chce tego Kuno Fischer, czy te moliwo t przeoczyl, jak twierdzi Trendelenburg? Artykul Trendelenburga stanowi polemik z ocen Kanta dokonan przez Fischera w oparciu o drugie wydanie Logische Untersuchungen. Tym, na co warto zwróci uwag, jest jzyk. Akcentuje to równie Michelet, piszc: ,,W przebiegu tego napadu pojawiaj si takie wyraenia wobec Fischera, jak «niedorzeczny» i «absurdalny»"131. I rzeczywicie, jeli zajrze do artykulu Trendelenburga, wówczas mona te zwroty spotka, na przyklad na stronach 223 i 224. Niemniej jednak warstwa slowna ­ cho istotna dla wywolania emocji, a tym samym sporu jako takiego ­ nie jest tu najwaniejsza. Nie chce tego widzie Michelet. O wiele bowiem gorzej jest wtedy, gdy charakteryzujc sposób rozwaa Fischera, Trendelenburg pisze o jego metodzie uprawiania filozofii (resp. historii filozofii): Metod Kunona Fischera jest takie wczucie si w filozofa, którego przedstawia, e odrywa si od substratu jego ksiek i odtwarza go w sposób wolny z wlasnego, stanowicego z filozofem jedno ducha. Przez to jego opisy uzyskuj osobliwe ycie i rodzaj artystycznej podniety. Czytelnik wierzy w to, e ciemnego rozwleklego filozofa ujrzy jako wyjanionego i odmlodzonego, jakby w owietlonym ognisku soczewki. I wierzy w to, e w pytaniach i odpowiedziach, jakie kocha ten styl, myli razem z filozofem. Ale wlaciwie opis Kunona Fischera nie jest adnym historycznym opisem, adnym calkowicie udokumentowanym (urkundliche) opisem132. Ju to mogloby wystarczy, Trendelenburg jednak kontynuuje i stwierdza: ,,Opis Kuno Fischera nie jest take adn parafraz (...), lecz zawiera rodzaj autodowiadczalnych (selbstversuchter) kongenialnych wariacji w odniesieniu do Kantowskich myli"133. Wida zatem, e zarzut autora Logische Untersu131 132 133 K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 68. F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis..., s. 257. Tame, s. 258. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... chungen jest o wiele powaniejszy, ni chce go widzie Michelet. Trendelenburg zarzuca bowiem Fischerowi ­ mówic najkrócej ­ nierzetelno w badaniu filozofii Kanta, sam za broni si w ten sposób, e w zasadzie nie jest jego zamyslem pisanie historii filozofii, a mimo to stara si ,,cigle od nowa w dzielach Kanta"134 poszukiwa i wyprowadza swoje myli. Przy tej okazji powoluje si Trendelenburg na przedmow Fischera do drugiego wydania Geschichte der neuern Philosophie, w której Fischer pisze: Chc glówne systemy, od których pochodzi wiatlo, a historia filozofii yje w prawdzie, metodycznie rozwin w ich wlasnym duchu i wytworzy ponownie tak, e si latwo zrozumie, z jakich problemów one wynikaj, jak te problemy rozwizuj, a jakie nierozwizane, lecz majce by rozwizanymi pytania pozostawiaj wiatu135. Trendelenburg akcentuje wlanie fakt, e Fischer nie chce si oprze na wycigach z tekstów ródlowych, gdy wybór ten ­ jak pisze sam Fischer ­ jest ,,bardzo niekompletny i skpy"136. Warto w tym miejscu zasygnalizowa, e przeciwko takiemu rozumieniu Fischera przez Trendelenburga wystpowal Wilhelm Windelband137, gdy mona polemizowa z Fischerem, ale nie mona zakwestionowa wartoci jego ksiek. Problem sporu midzy Fischerem a Trendelenburgiem podejmuje Hermann Cohen, który pisze tak: Moim zdaniem kontrowersja obraca si wokól dwóch g l ó w n y c h k w e s t i i, sporód których jedna koczy si k w e s t i p o b o c z n . 1. C z y T r e n d e l e n b u r g u d o w o d n i l , e K a n t w s w y m w y k a z a n i u w y l c z n e j (ausschliessende) s u b i e k t y w n o c i p r z e s t r z e n i i c z a s u p o z o s t a w i l l u k ? 2. C z y T r e n d e l e n b u r g u d o w o d n i l , e K u n o F i s c h e r w s w y m przedstawieniu Kantowskiej nauki o czasie i przestrzeni przyj l t o , c o n i e k a n t o w s k i e (Unkantisches)? Kwestia poboczna brzmi: Czy Kuno Fischer udowodnil, e utrzymywana przez Trendel e n b u r g a l u k a w K a n t o w s k i m w y k a z a n i u n i e i s t n i e j e?138 Tame. K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 1: Descartes und seine Schule, T. 1: Allgemeine Einleitung. René Descartes, 2. völlig umgearbeitete Auflage, Mannheim 1865, s. VII. 136 Tame, s. VIII. Por. F.A. Trendelenburg, Über eine Lücke in Kants Beweis..., s. 259. 137 W. Windelband, Kuno Fischer und sein Kant, ,,Kant-Studien" 1898, Bd. 2, s. 1­10 oraz tene, Geschichte der Philosophie, w: Die Philosophie im Beginn des zwanzigsten Jahrhunderts. Festschrift für Kuno Fischer, hrsg. von W. Windelband, Bd. 2, Heidelberg 1905, s. 175­200 (2. Aufl. Heidelberg 1907, s. 529­554). 138 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 251. Andrzej J. Noras Fischer ­ Immanuel Kant Tytul podrozdzialu z pewnoci moe wprowadzi w bld, co wynika z nastpujcego faktu. W roku 1869 Kuno Fischer opublikowal drugie, zmienione wydanie trzeciego i czwartego tomu swej monumentalnej Geschichte der neuern Philosophie, które byly powicone Kantowi139. Problem wszake polega na tym, e dokladniejsze przeledzenie zawartoci tych tomów moe i powinno by przedmiotem osobnych analiz. Dlatego w tym miejscu mona tylko krótko wskaza na sam fakt wydania ksiki i przej do dwóch pozostalych etapów sporu midzy Trendelenburgiem a Fischerem. Teraz bowiem, to znaczy dopiero od opublikowania w roku 1867 przez Trendelenburga tekstu Über eine Lücke... spór stal si jawny, otwarty, toczony ju nie tak jak wczeniej, a mianowicie ,,w przypisach, aluzjach i rozproszonych spostrzeeniach"140. Parafrazujc rónic midzy sposobem prowadzenia sporu do roku 1867, a jego póniejszym przebiegiem, rzec mona, e teraz spór toczy si ,,z otwart przylbic" i nikt nie bawi si ju w grzecznoci. Jedyne, na co mona wskaza jako przedmiot analiz, to ,,Przedmowa do drugiego wydania", która wymienia najistotniejsze elementy sporu z Trendelenburgiem141. Fischer ju na samym pocztku podkrela: ,,Nie mam adnego upodobania do polemicznych sporów i oszczdz ich sobie w tych ksikach ju ze wzgldu na miejsce"142. Zarazem jednak ,,Przedmowa" moe rozczarowa czytelnika, gdy pokazuje, e coraz bardziej rozchodz si drogi obydwu badaczy. Fischer pisze: Tymczasem musz jeszcze co powiedzie wzgldem przeciwkrytyki (Gegenkritik) Trendelenburga, na co nie znalazlem adnego miejsca w przypisach. W mojej Logice powiedzialem, e pogld Kanta chcial Trendelenburg uzupelni swoim pogldem, kiedy do transcendentalnej idealnoci (subiektywnoci) czasu i przestrzeni dodaje ich transcendentaln realno (obiektywno)143. Idc dalej, akcentuje Fischer fakt, e postulowana przez Trendelenburga luka jest luk wystpujc w jego Logische Untersuchungen, ale niepojawiajc si u Kanta. Fischer nieco zloliwie odpowiada, e u Kanta nie wystpuje jedna, ale dwie luki. Pisze: K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, 2. rev. Auflage, Bd. 3: Kants Vernunftkritik und deren Entstehung; Bd. 4: Kants System der reinen Vernunft auf Grund der Vernunftkritik, Heidelberg 1869. 140 K.Ch. Köhnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 261. 141 Zob. K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, 2. rev. Auflage, Bd. 3, s. III­XVI. 142 Tame, s. IV. 143 Tame, s. VIII. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Kant chyba nie pomylal moliwoci, e czas i przestrze mog by take obiektywne: jest to jedna luka, któr chcialy wypelni Logische Untersuchungen. Moliwoci, e czas i przestrze s take obiektywne, Kant nie dowiódl adnym slowem: to jest druga luka, któr chc one odkry w kantowskiej nauce, i któr wyranie czyni swym przedmiotem jeden z ,,historycznych przyczynków" (Beiträge)144. Warto mie na uwadze fakt, e kiedy Hermann Cohen opublikowal w 1871 roku ksik Kants Theorie der Erfahrung, to oczywicie ksika ta w pewnym sensie koczyla spór Trendelenburga z Fischerem, ale te bezporednio spór zostal przez Cohena zalagodzony ju wczeniej. Geert Edel pisze: Samej kontrowersji Cohen nie omawia w Kants Theorie der Erfahrung poniewa dokonal tego ju w dziele Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer, które ukazalo si take w roku 1871, ale jeszcze przed Kants Theorie der Erfahrung, w 3 zeszycie 7 tomu ,,Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft" (wyd. Moritz Lazarus i Heymann Steinthal). We wszystkich rozstrzygajcych kwestiach stanl tam po stronie Trendelenburga, do argumentów którego nie dorosla obrona Kanta przez Fischera. Uzupelniajco w Kants Theorie der Erfahrung pokazuje, e aden z ataków Trendelenburga nie dotyczy substancji kantowskiej nauki145. Jest to o tyle istotne, e ­ jak pokazuje to Volkelt ­ Cohen nie wykazal w Kants Theorie der Erfahrung wylcznej subiektywnoci czasu i przestrzeni146. Znaczenia drugiego wydania Geschichte der neuern Philosophie z roku 1869 nie sposób przeceni, a mianowicie dlatego, e wydanie nastpne, trzecie, ukazalo si dopiero dziesi lat po mierci Adolfa Trendelenburga147 i nie odegralo ju niemal adnej roli w sporze. Chocia analizujc rozumienie przestrzeni w trzecim wydaniu Fischer pisze: ,,Dlatego nieugruntowanym i bldnym jest, jeli Trendelenburg kilkakrotnie twierdzi, e Kant nie pomylal moliwoci, i czas i przestrze mog by zarazem subiektywne i obiektywne, i e ten brak pozostawil «luk» w jego nauce"148. Jeszcze kilkakrotnie odwoluje si tam Fischer do ustale Trendelenburga, ale nie mona ju mówi o sporze. Spór zakoczyl si wczeniej, wraz ze mierci Trendelenburga, który zmarl 24 stycznia 1872 roku. Na marginesie warto podkreli, e do trzeciego Tame, s. X­XI. G. Edel, Einleitung..., s. 15*, przypis. J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprincipien analysirt..., s. 46. 147 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 3­4: Immanuel Kant und seine Lehre, T. 1: Entstehung und Grundlegung der kritischen Philosophie; T. 2: Das Vernunftsystem auf der Grundlage der Vernunftkritik, 3. neu bearb. Aufl., München 1882. 148 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 3­4: Immanuel Kant und seine Lehre, 3. Aufl., T. 1, s. 282. Andrzej J. Noras wydania odniósl si Emil Arnoldt, który w zwizku z jego ukazaniem si opublikowal artykul zatytulowany Kant nach Kuno Fischers neuer Darstellung149. Arnoldt dokonuje analizy porównawczej drugiego i trzeciego wydania, zestawiajc ponadto ujcie Kanta z ujciem Aloisa Riehla, a ponadto zwraca uwag na histori rozwoju filozofii krytycznej150. W jedenacie lat po mierci Trendelenburga wydal Kuno Fischer w monachijskim wydawnictwie Friedricha Bassermanna ksik Kritik der kantischen Philosophie151, stanowic prób odpowiedzi na niektóre pytania postawione w zakoczeniu trzeciego tomu Geschichte der neuern Philosophie, które spotkaly si z krytyk. Rozwaania zawarte w Kritik der kantischen Philosophie zostaly w rok póniej wlczone do pitego tomu Geschichte der neuern Philosophie152, a w roku 1892 ukazaly si znowu oddzielnie w nieco zmienionej formie153. Wszystko to dzialo si jednak wtedy, kiedy Trendelenburg ju nie yl i spór midzy tymi dwoma filozofami o rozumienie Kanta stal si bezprzedmiotowy. Natomiast znaczenie dwóch pozostalych tekstów sporu sprowadza si do tego, e wlanie w nich spór osignl swoje apogeum. Wspomniane dwa teksty pokazuj, i sprawa nie jest tak oczywista, jak moglo by si wydawa. Potwierdza to Cohen, akcentujcy fakt, e opublikowanie drugiego wydania trzeciego i czwartego tomu Geschichte der neuern Philosophie, powiconych Kantowi, sklonilo Trendelenburga do napisania tekstu Kuno Fischer und sein Kant, za Fischera do odpowiedzi w Anti-Trendelenburg154. Biograf Trendelenburga, Ernst Bratuscheck twierdzi z kolei, e broszur Kuno Fischer und sein Kant Trendelenburg napisal, poniewa zmusili go do tego przyjaciele155. W przedmowie do drugiego wydania Geschichte der neuern Philosophie Kuno Fischer pisze: ,,Bynajmniej nie jest sluszne to, e wedlug Kanta czas i przestrze s t y l k o subiektywne w sensie wykluczajcym obiektywno"156. To wskazanie jest niezwykle wane równie w kontekcie innych postaci wlczajcych si do sporu. Emil Arnoldt tak bowiem charakteryzuje ksieczk Grapengiessera: Zob. E. Arnoldt, Kant nach Kuno Fischers neuer Darstellung. Ein kritischer Bericht, w: tene, Gesammelte Schriften, hrsg. von O. Schöndörffer, Bd. 3: Kleinere philosophische und kritische Abhandlungen. Zweite Abteilung, Berlin 1908, s. 211­266. 150 Zob. tame, s. 222­235. 151 K. Fischer, Kritik der kantischen Philosophie, München 1883. 152 Zob. K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 5: J.G. Fichte und seine Vorgänger, 2. verm. und rev. Aufl., München 1884, s. 3­112. 153 K. Fischer, Kritik der kantischen Philosophie, 2. Aufl., Heidelberg 1892. 154 Zob. H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 253. 155 Zob. E. Bratuscheck, Adolf Trendelenburg..., s. 195. 156 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, 2. rev. Auflage, Bd. 3..., s. V. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Wkrótce po tym wystpil Grapengiesser ze sw broszur Kants Lehre von Raum und Zeit; Kuno Fischer und Adolf Trendelenburg (1870). Broni w niej Kanta, pod koniec take Kunona Fischera i na koniec zwraca uwag na Friesa, jako tego, który jasno wykazal rzeczywiste bldy w nauce Kanta, calkiem inne ni te, które uznawal Trendelenburg i poprawil w swej wlasnej krytyce rozumu157. Rzeczywicie, jak zauwaa Arnoldt, Grapengiesser odrzuca ujcie Trendelenburga, co do którego sdzi, e ,,Kantowskie pojcia nie chc mu wlaciwie pasowa do jego teorii"158. Ponadto, na co take zwrócil uwag Arnoldt, Grapengiesser odwoluje si do Friesa i jego interpretacji myliciela z Królewca. Powicony jest temu rozdzial zatytulowany ,,Die wahren Fehler in der Lehre Kants" (,,Prawdziwe bldy w nauce Kanta")159, gdzie wskazuje równie na Friesa jako tego, który je wlaciwie rozpoznal. Grapengiesser przystpuje do analizy sporu, zastrzegajc, e dopiero kiedy jego ksika byla zakoczona, ukazala si odpowied Fischera ­ a mianowicie ksieczka Anti-Trendelenburg160. Hermann Cohen w Kants Theorie der Erfahrung odwoluje si do sporu, wskazujc na te dwie ksieczki i swój artykul161, a w drugim wydaniu162 ­ dodatkowo odwoluje si do trzeciego wydania Immanuel Kant Fischera z roku 1882, gdzie dokonujc analizy czasu i przestrzeni ­ w podrozdziale zatytulowanym ,,Czas i przestrze jako naocznoci" ­ Fischer wskazuje na sw polemik z Trendelenburgiem163. Na tym bowiem polega w gruncie rzeczy problem, e dyskusja Fischera z Trendelenburgiem wkroczyla ju w takie stadium, i ­ tak jak w gruncie rzeczy si to stalo ­ tylko mier jednego z oponentów mogla zakoczy spór. Trendelenburg ­ Kuno Fischer und sein Kant Na drugie wydanie tomów trzeciego i czwartego Geschichte der neuern Philosophie, powiconych Kantowi, Trendelenburg odpowiedzial broszur liczc równo czterdzieci stron, któr opublikowal jeszcze w tym samym roku. Ksieczka nosi na stronie tytulowej motto Veritas odium parit (,,Prawda rodzi nienawi"), a wic podkrela Trendelenburg fakt, e spór ma ju charakter personalny. Kontynuujc polemik z Fischerem, zwraca Trendelenburg uwag na E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit..., s. 6. C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 39. 159 Zob. tame, s. 57­67. 160 Zob. tame, s. 67, przypis. 161 Zob. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 1. Aufl..., s. 32. 162 Zob. H. Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, 2. Aufl..., s. 128. 163 K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, Bd. 3­4: Immanuel Kant und seine Lehre, T. 1: Entstehung und Grundlegung der kritischen Philosophie, 3. neu bearb. Auflage, München 1882, s. 333. Andrzej J. Noras artykul Andreasa Ludwiga Kyma, który jest jego zwolennikiem. Kym w tym samym roku 1869 opublikowal artykul Trendelenburgs logische Untersuchungen und ihre Gegner164. Problem polega wszake na tym, e obrona Trendelenburga koncentruje si na pojciu ruchu, a wic jest powtórzeniem argumentów, jakich Kym uyl w ksice z roku 1847165. Artykul Kyma sygnowany jest jako rozprawa pierwsza, ale kilka nastpnych tomów opublikowanych do roku mierci Trendelenburga nie przynioslo ju jego tekstu powiconego sporowi z Fischerem. Trendelenburg pisze: Przede wszystkim Kant dowodzi negatywnie: czas i przestrze s naocznociami, poniewa nie s one pojciami (nie maj wlaciwoci pojcia). Natomiast Kuno Fischer, zgodnie ze swym ujciem Kanta, mówi: czas i przestrze s naocznociami, poniewa nie s one p o j c i a m i r o d z a j o w y m i (nie posiadaj wlaciwoci poj rodzajowych (Gattungsbegriffen)). Przez t rónic do calego przedstawienia wkrada si to, co niekantowskie (Unkantisches)166. W nawizaniu do tezy Trendelenburga, Michelet analizuje jego zarzut wysunity wobec Fischera i pisze: Od razu naley doda, e Kuno Fischer chyba lepiej by uczynil nie uywajc slowa ,,pojcia rodzajowe" w miejsce slowa ,,pojcia", choby dlatego, e w ten sposób uniknlby jakiegokolwiek pozoru niedokladnoci. Skoro to uczynil, nie pozostalo mu nic innego ­ dla uniknicia zarzutu o to, co niekantowskie (Unkantischen) ­ jak tylko uwaa rónic za calkowicie nieistotn. To za uczynil w najbardziej dobitny sposób i w ten sposób najdoskonalej oczycil si z tego zarzutu167. Wlaciwie odpowied Micheleta nalealoby uzna za symptomatyczn dla prowadzonego sporu, gdy z cal moc ukazuje ona to, co dla sporu niezwykle charakterystyczne, a mianowicie stanowiskowo. Dlatego racj ma Cohen wskazujc, e spór dotyczy historii filozofii, chocia nie do koca wydaj si uzasadnione jego zarzuty wzgldem Fischera. Volkelt z kolei podkrela fakt, e zarzuty, jakie Windelband wysunl wobec Trendelenburga, nie do koca s uzasadnione168. Rónica jest wic taka, e ­ zgodnie z podzialem dokonanym 164 A.L. Kym, Trendelenburgs logische Untersuchungen und ihre Gegner. Erste Abhandlung. Die Streitfragen zwischen Kuno Fischer und Trendelenburg, ,,Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik" 1869, Bd. 54, s. 261­317. 165 Zob. A.L. Kym, Bewegung, Zweck und die Erkennbarkeit des Absoluten. Eine metaphysische Erörterung, Berlin 1847. 166 A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant..., s. 13. 167 K.L. Michelet, Hegel, der unwiderlegte Weltphilosoph..., s. 72. 168 Zob. J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprincipien analysirt..., s. 60. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... przez Vaihingera169 ­ Michelet broni Fischera, Volkelt wystpuje z perspektywy przeciwnej Fischerowi (chocia powiedzenie, e broni Trendelenburga, byloby naduyciem), a Cohen zajmuje stanowisko porednie. Mona take zaloy, e Volkelt zajmuje stanowisko porednie, tak jak Cohen. Ta porednia pozycja Volkelta ukazuje si take wówczas, kiedy analizujc problem ,,trzeciej moliwoci" stwierdza: ,,Tak wic Kuno Fischer mial racj, wierzc, e take obali pogld Trendelenburga dotyczcy «luki» u Kanta przede wszystkim przez wskazanie na dostarczony przez antynomie dowód poredni"170. Wida wic wyranie, e coraz bardziej narastajcy spór prowadzi do tego, i zamiast argumentów pojawiaj si treci obraliwe. Trendelenburg odwoluje si do Kyma, aby pokaza, e jego filozofia nie jest izolowana. Z drugiej strony trudno nie zgodzi si z Trendelenburgiem, e Fischer zarzuca mu nieznajomo Kanta171. ,,Luki w znajomoci albo ujciu systemu ­ pisze Kuno Fischer w drugim wydaniu trzeciego tomu Geschichte der neuern Philosophie ­ nie s take lukami w nim samym"172. Tymczasem miejsc, w których Fischer atakuje Trendelenburga, znale mona wicej i std zarzut, e interpretacja Fischera jest niekantowska. W rezultacie Trendelenburg jeszcze raz odwoluje si do faktu, e Kuno Fischer nie zna Kanta. ,,Kant ­ tymi slowy koczy Trendelenburg sw broszur, a zarazem spór z Fischerem zakoczony jego mierci ­ przedstawiony zgodnie z wyobraeniami Kunona Fischera nie jest autentyczny"173. Fischer ­ Anti-Trendelenburg W roku 1870 w wydawnictwie Hermanna Dabisa w Jenie ukazalo si dzielo Fischera stanowice jego odpowied na ataki Trendelenburga174, które w tym samym roku mialo drugie, niezmienione wydanie. ,,Od wielu lat ­ rozpoczyna sw odpowied Fischer ­ pozostaj uwiklany w spór z panem profesorem Trendelenburgiem z Berlina, którego nie rozpoczlem, nie szukalem, i który, tak jak byl mi narzucony, tylko niechtnie oraz z obrzydzeniem podjlem"175. Liczca 78 stron rozprawa zawiera zarówno polemik merytoryczn z rozumieniem Kanta przez Trendelenburga, jak i elementy personalnego sporu midzy dwoma profesorami. Kuno Fischer pisze o poprzednim tekcie adwersarza: Zob. H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 545­548. J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprinzipien analysirt..., Zob. A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant..., s. 4. K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie, 2. rev. Auflage, Bd. 3, s. XI. A. Trendelenburg, Kuno Fischer und sein Kant..., s. 40. K. Fischer, Anti-Trendelenburg. Eine Gegenschrift, Jena 1870. Tame, s. 3. s. 67. Andrzej J. Noras Entgegnung pana Trendelenburga, o ile wchodzi ono w rzeczowe rozwaania, odnawia atak Beiträge. Dotyczy on Kantowskiej nauki o czasie i przestrzeni, której przedstawienie w moim dziele mialoby nie by udokumentowane, a mianowicie ródlo moich bldów winno lee w tym, e ze wzgldu na pojcia rodzajowe (Gattungsbegriffe) za Kantowsk podaj nauk, która jest niekantowska.176 Problem rzeczywicie istnieje, kiedy wskaza na obroc Trendelenburga, jakim jest Ernst Bratuscheck, który w swym artykule powiconym sporowi pisze: ,,K u n o F i s c h e r a d n y m s l o w e m n i e o d p a r l twierdzenia Trendelenburga, poniewa od pocztku do k o c a f a l s z y w i e g o r o z u m i a l"177. Pytanie zatem, niemal nierozstrzygalne, brzmi: czy Kuno Fischer ma racj, czy te nie? Powiedziano ju, e Fischera broni zarówno Grapengiesser, jak i Arnoldt, a Cohen zajmuje pozycj poredni. Nie znaczy to oczywicie, e w adnym wypadku nie przyznaj racji Trendelenburgowi i kad jego tez uznaj za falszyw. Tak z pewnoci nie jest, ale te staj raczej po stronie Fischera. Grapengiesser na przyklad w swej krytyce Trendelenburga odwoluje si do Friesa i pisze: To jest nauka Friesa, najlepszego i najwikszego ucznia Kanta. Ale oczywicie dla Trendelenburga nie jest to adn prawd, poniewa w odniesieniu do tej nauki mówi ­ Logische Untersuchungen Bd. 2, XXII, s. 437: ,,przeczucie nie jest adn adekwatn form ujmowania prawdy i w wiadomej sprzecznoci z wiedz jest ledwo ciemn, niepewn pork"178. Arnoldt z kolei akcentuje fakt, e w swej filozofii Trendelenburg uwypukla pojcie ruchu, bdce ,,pierwotn aktywnoci, z której powstaj dla nas czas i przestrze"179. Cohen natomiast jest przekonany, e ,,Kant nie podziela z Fischerem luki"180. Powyej przytoczono pytania, jakie zdaniem Cohena stanowily istot sporu. Pytanie pierwsze brzmialo: ,,C z y T r e n d e l e n b u r g u d o w o d n i l , e K a n t w s w y m w y k a z a n i u w y l c z n e j (ausschliessende) s u b i e k t y w n o c i p r z e s t r z e n i i c z a s u p o z o s t a w i l l u k ?"181 Odpowied Cohena jest nastpujca: ,,Mianowicie nie tylko Trendelenburg, lecz take Kuno Fischer w ocenie antynomii istotnie si myl"182. Tame, s. 6. E. Bratuscheck, Kuno Fischer und Trendelenburg, ,,Philosophische Monatshefte" 1870, s. 297. Zob. H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 260. 178 C. Grapengiesser, Kants Lehre von Raum und Zeit..., s. 68. 179 E. Arnoldt, Kants transscendentale Idealität des Raumes und der Zeit..., s. 95. 180 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 260. 181 Tame, s. 251. 182 Tame, s. 262. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... T pierwsz cz swych rozwaa Cohen koczy odpowiedzi na pytanie poboczne: ,,K u n o F i s c h e r n i e o b a l i l p r z e c i w n i k a K a n t a , p o n i e w a s a m n i e z r o z u m i a l s w e g o K a n t a"183. Drugie pytanie natomiast brzmi: ,,C z y T r e n d e l e n b u r g u d o w o d n i l , e K u n o Fischer w swym przedstawieniu Kantowskiej nauki o czasie i przestrzeni przyjl to, co niekantowskie (Unkantisches)?"184 Fischer za pierwsze problematyczne pojcie, które nasuwa trudnoci interpretacyjne i wokól którego toczy si spór, uznal pojcia rodzajowe (Gattungsbegriffe)185. Take tutaj Cohen odwoluje si do Trendelenburga i przyznaje mu racj w sporze186. Z tej perspektywy interesujce jest, e z kolei Volket twierdzi, i ,,Kant calkowicie pominl ow ju czsto wspominan zgodno midzy formami mylenia a formami rzeczy samych w sobie jako t r z e c i moliwo"187. A nieco dalej pisze: ,,Oczywicie z drugiej strony caly zwizek jego mylenia czyni t luk k o n i e c z n "188. Cohen podnosi zarzut, który ju przytoczono, a mianowicie dotyczcy pisania historii filozofii. ,,Filozoficzny historyk w swych rozwaaniach (Entwickelungen) nie powinien wprowadza adnego momentu, który co do swej t r e c i o w e j z a w a r t o c i nie jest u d o k u m e n t o w a n y"189. Jeli wic idzie o odpowied na pytanie drugie, to jest Cohen przekonany, e racj ma Trendelenburg. A powracajc do problemu pisania historii filozofii, stwierdza: H i s t o r y k j e s t f i l o z o f e m. Historyk ustawia si zuchwale w rodku sporu stronnictw. Co zwodniczego tkwi w etykiecie o b i e k t y w n e g o pisania historii. Problemy filozoficzne, a zwlaszcza te nowsze, nie s zakoczone w ten sposób, e ich przedstawienie mona uprawia bez najbardziej czynnego udzialu i stalego wplywu wlasnego wiatopogldu190. Gdyby pój jeszcze troch dalej, to okazuje si, e Fischer broni si nastpujco: Wszystkie próby, jakie czyni autor broszury, aby Kantowskie zdanie: ,,wszystkie pojcia s, logicznie biorc, pojciami rodzajowymi, utworzonymi przez refleksj i abstrakcj, a nie przez konstrukcj" wyjani jako niekantowskie, s calkowicie chybione. S one chybione Tame, s. 263. Tame, s. 251 i 263. 185 Zob. K. Fischer, Anti-Trendelenburg..., s. 6. 186 Zob. H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 279­280. 187 J. Volkelt, Immanuel Kants Erkenntnisstheorie nach ihren Grundprincipien analysirt..., s. 57. 188 Tame, s. 59. 189 H. Cohen, Zur Controverse zwischen Trendelenburg und Kuno Fischer..., s. 281. 190 Tame, s. 293­294. Andrzej J. Noras co do slownych wyjanie Kanta, wyjanie ksiki, za pomoc której przeciwnik zdaje si tryumfowa, glonymi twierdzeniami kantowskiej logiki191. *** Dotychczasowe rozwaania dotyczce sporu, jaki toczyl si pomidzy Adolfem Trendelenburgiem a Kunonem Fischerem o rozumienie estetyki transcendentalnej Kanta, pokazaly dwie kwestie. Pierwsz z nich jest zasadnicza nierozstrzygalno tego sporu w wietle zajmowanych w nim stanowisk, gdy potwierdza on jedynie istnienie wielu uj, sporód których najbardziej znane s ujcia Trendelenburga i Fischera. S one znane, gdy ich autorzy bez wtpienia byli osobami znanymi ­ Trendelenburg z racji swej dzialalnoci na Uniwersytecie w Berlinie, Kuno Fischer przede wszystkim jako uznany historyk filozofii. Nierozstrzygalno sporu ujawnia si za w tym, e mimo wszystko racje w sporze zdaj si by podzielone, cho nie znaczy to, e rozkladaj si równo. Nierozstrzygalno sporu ujawnia si równie ­ po drugie ­ dlatego, e zdawa by si moglo, i koczy go Hermann Cohen, tymczasem równie autor Kants Theorie der Erfahrung w sporze zajmuje postaw ambiwalentn. Przypomnie warto uwag Vaihingera: ,,W swej rozprawie w «Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft» (...) w kwestiach pobocznych staje po stronie Trendelenburga; ale w Kants Theorie der Erfahrung (...) w kwestiach zasadniczych staje po stronie Kanta przeciwko atakom Trendelenburga"192. Hermann Cohen, publikujc Kants Theorie der Erfahrung, rozpoczyna od nastpujcego stwierdzenia: ,,W prezentowanej ksice podjlem problem ponownego ugruntowania Kantowskiej nauki o apriorycznoci"193. To ugruntowanie ­ jak wiadomo dzisiaj ­ stanowilo kamie wgielny neokantyzmu marburskiego, a wic wpisywalo si w cig interpretacyjny filozofii Kanta. Co wicej, w powszechnej opinii ksika Cohena koczy spór, ale prawda jest taka, e z jednej strony spór sam wygasl, co mialo cisly zwizek ze mierci Trendelenburga, z drugiej natomiast ­ nadal mona wskazywa dziela dalej podejmujce problem estetyki transcendentalnej Kanta, gdy na przyklad w roku 1883 ksik powicon temu zagadnieniu opublikowal Kurd Lasswitz194. K. Fischer, Anti-Trendelenburg..., s. 23. H. Vaihinger, Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft..., Bd. 2, s. 547. 193 H. Cohen, Kantowska teoria dowiadczenia, przel. A.J. Noras, Kty 2012, s. 29. 194 K. Lasswitz, Die Lehre Kants von der Idealität des Raumes und der Zeit im Zusammenhange mit seiner Kritik des Erkennens, Berlin 1883. Debata Trendelenburg ­ Fischer. Problem obiektywnoci... Streszczenie Artykul jest historyczno-problemowym przedstawieniem sporu, jaki toczyl si w latach 18401872 pomidzy Adolfem Trendelenburgiem a Kunonem Fischerem o rozumienie estetyki transcendentalnej Kanta. Zdaniem Trendelenburga, krytyka Hegla i zwolennika Arystotelesa, Kantowski dowód subiektywnoci czasu i przestrzeni zawiera luk. Kant przeoczyl bowiem jedn z trzech moliwoci. Trendelenburg widzi odnonie do form naocznoci trzy moliwoci: (1) czas i przestrze s jedynie obiektywne, (2) czas i przestrze s jedynie subiektywne, (3) czas i przestrze s obiektywne i subiektywne zarazem. Kant dowiódl jedynie, e formy naocznoci maj charakter subiektywny, nie dowiódl jednak wcale, e nie wystpuje przypadek (3), czyli, e nie s one równoczenie take formami rzeczywistoci, gdy przeoczyl t trzeci moliwo. Kuno Fischer, zwolennik filozofii Hegla, nie zgadza si z Trendelenburgiem. Jego zdaniem, w Kantowskim dowodzie nie ma luki. Cignca si calymi latami debata Trendelenburg­Fischer, przerwana dopiero z powodu mierci Trendelenburga w 1872 roku, stala si przyczynkiem do dokonanej przez Hermana Cohena w pracy Kants Theorie der Erfahrung nowej interpretacji Kantowskiej teorii o apriorycznoci, stanowicej kamie wgielny neokantyzmu marburskiego.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.