Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Aksjologiczna interpretacja świadomości egotycznej. Od „ja” transcendentalnego do „ja” aksjologicznego

Aksjologiczna interpretacja świadomości egotycznej. Od „ja” transcendentalnego do „ja”... Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 21: 2012, Nr 2 (82), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/v10271-012-0052-z A g n i e s z k a We s o l o w s k a . Od ,,ja" transcendentalnego do ,,ja" aksjologicznego Slowa kluczowe: E. Husserl, J. Tischner, sfera egotyczna, aksjologia, ,,ja" transcen dentalne, ,,ja" aksjologiczne Celem artykulu jest ukazanie aksjologicznej interpretacji egologicznego motywu fenomenologii. Analizy rozwijane w niniejszym szkicu skoncentrowane s wokól tezy, e proces przejcia od ,,ja" transcendentalnego do ,,ja" aksjologicznego mona rozumie jako rezultat Tischnerowskiego namyslu nad Husserlowsk koncepcj ,,ja". Zaznaczmy, e Husserl w Erste Philosophie uznaje twierdzenie ,,ja jestem" za punkt wyjcia prawdziwej filozofii1. Równie Tischner, wskazujc egologiczny punkt wyjcia podejmowanych rozwaa, odslania ladami Husserla naturaln samozrozumialo, któr naley podda problematyzacji. W rezultacie analiz oraz interpretacji fenomenologicznej koncepcji ,,ja" polski filozof rozwija wlasny egologiczny projekt. Merytorycznym punktem dojcia rozwaa prezentowanych w artykule jest twierdzenie, e istotna warto Tischnerowskiej wykladni fenomenologicznej koncepcji ,,ja" polega na uwyranieniu aksjologicznego wymiaru egotycznoci. 1 E. Husserl, Erste Philosophie (1923/24), Teil 2, Theorie der phänomenologischen Reduk tion, wyd. R. Boehm, Den Haag 1959 (Hua VIII), s. 42: ,,Indessen so einleuchtend diese in der Tat sehr natürliche Überlegung erscheinen mag und so sehr das «Ich bin» sich als eine zufällige und gar nicht bevorzugte Besonderung der erfahrenen Weltexistenz darbietet, man kann doch die Ansicht vertreten, und vielleicht mit sehr viel besseren Gründen, daß vielmehr der Satz «Ich bin» das wahre Prinzip aller Prinzipien und der erste Satz aller wahren Philosophie sein muß". Brak adnotacji o autorze tlumaczenia oznacza, e autorka artykulu opiera si na tlumaczeniu wlasnym. W zwizku z przewodni tez, przyjmujc zarazem, e przelom w fenomenologicznych analizach przeprowadzanych przez Tischnera wyznacza koncepcja ,,ja" aksjologicznego, w ramach prezentowanych rozwaa postaram si ukaza nastpujce wtki. Po pierwsze, w miar jak ewoluuje myl polskiego filozofa, w lonie rozwijanego przez niego projektu filozoficznego mona dopatrzy si przesunicia akcentu z transcendentalnego na aksjologiczny. Po drugie, w rezultacie swych fenomenologicznych analiz Tischner dochodzi do wniosku, e pierwotne ,,ja" jest konscjentywn (ujmowaln przedrefleksyjnie) wartoci, ,,ja" aksjologicznym, w zwizku z czym równie cala sfera egotyczna okazuje si sfer aksjologiczn. Sam Tischner twierdzi, e przeprowadzone przeze analizy ,,ja" s wynikiem aksjologicznej interpretacji sfery egotycznej, a zarazem uzupelnienia koncepcji Husserla i jako takie sytuuj si na skrzyowaniu teorii wiadomoci, filozofii wartoci (aksjologii) oraz filozoficznej egologii2. Ju we wczesnych pracach polskiego filozofa, w których mamy do czynienia z afirmacj wartoci, zaakcentowaniem wolnoci, aksjologicznoci ,,ja", uwyrania si pierwszestwo aksjologii w ramach wykladni sfery egotycznej. Przekonanie to, oddajce de facto istot Tischnerowskiej interpretacji egotycznoci, ma w odniesieniu do prezentowanych rozwaa znaczenie kluczowe. Aksjologiczna wykladnia egologicznego wtku (motywu) fenomenologii Husserla, otwierajca horyzont dalszych rozwaa, staje si dla polskiego filozofa moliwoci kontynuacji fenomenologicznego badania, którego warto polega, jego zdaniem, na mówieniu o tym, co dotyczy czlowieka, jzykiem dowiadczenia zabarwionego aksjologicznie. Rozwój fenomenologicznego badania znajduje sw podstaw w Husserlowskim projekcie ugruntowania filozofii, projekcie, z którym wie si ,,postulat krytycznej analizy wszelkiego dowiadczenia i jego stopniowego wyjaniania"3. W celu uzasadnienia nadrzdnej tezy podejmowanych rozwaa, to jest ukazania, e przejcie od ,,ja" transcendentalnego do ,,ja" aksjologicznego mona potraktowa jako rezultat Tischnerowskiej refleksji nad fenomenologiczn koncepcj ,,ja", cofniemy si do pocztkowego etapu myli polskiego filozofa, fenomenologicznego etapu jego twórczoci4 , w którym aksjologiczna interpretacja sfery egotycznej znajduje swój pocztek. Por. J. Tischner, Impresje aksjologiczne, ,,Znak" 1970, nr 2/3, s. 204. Zob. A. Póltawski, Slowo wstpne w: E. Husserl, Medytacje kartezjaskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena, przel. A. Wajs, Warszawa: PWN, 1982, s. XVIII. Wedlug twórcy fenomenologii, filozofia ma by poznaniem w sobie tylko uprawomocnionym, podstaw wszystkich nauk oraz caloci kultury. Zob. E. Husserl, Erste Philosophie (1923/24)..., Teil 2, dz. cyt., s. 3­6. 4 W pierwszej fazie filozofowania (lata 1960/1970) Tischner pozostaje pod wplywem fenomenologii i wspólczesnych teorii wartoci. Tischnera wykladnia ,,ja" transcendentalnego W pierwszych pracach: doktorskiej oraz habilitacyjnej, rozprawach par excel lence fenomenologicznych, Tischner podejmuje, a zarazem twórczo rozwija myl filozoficzn Husserla. W swej rozprawie doktorskiej Ja transcendental ne w filozofii Edmunda Husserla (opublikowanej w caloci5 dopiero w 2006 roku w tomie rozpoczynajcym edycj Dziel zebranych Józefa Tischnera, zatytulowanym Studia z filozofii wiadomoci6), Tischner, czynic przedmiotem analiz problem ,,ja" transcendentalnego, okazuje si kontynuatorem myli niemieckiego filozofa. W rezultacie analizy Husserlowskiej koncepcji ,,ja" transcendentalnego Tischner odslania niezwykle istotne aspekty, które, jego zdaniem, zapoznal sam Husserl. Nale do nich: po pierwsze, brak tosamoci midzy pojciem ,,ja" transcendentalnego a pojciem podmiotu wiadomoci oraz ­ wynikajce z terminologicznej odmiennoci ­ rozrónienie pomidzy egologiczn a podmiotow struktur wiadomoci (z którym to rozrónieniem zwizana jest z kolei moliwo rozpatrzenia ,,ja" transcendentalnego w horyzoncie pytania o ,,kto"); po drugie, przyznanie samemu ,,ja" charakteru indywidualnego, a zarazem indywidualizujcego. Tischner przedstawia ,,ja" transcendentalne jako ten element sfery wiadomoci, który jako czynnik istniejcy w sobie samym, konstytuujcy, zabarwiajcy jakociowo, warunkuje to, e zmienny strumie wiadomoci pozostaje strumieniem zawsze tego samego, konkretnego indywiduum. Rozwaajc indywidualny charakter ,,ja" transcendentalnego, Tischner stwierdza, e nie mona scharakteryzowa go za pomoc pojedynczego aktu. ,,Ja" ujawniajce si w konkretnych aktach, a cilej ­ w indywidualnym rysie spelniania tych aktów, ,,samo w sobie, jako pozytywna i najbardziej pierwotnie indywidualna potencjalno dokonywania tych i innych aktów, spelniania ich w jaki okrelony sposób, jest w swej nieokrelonoci przez aden specyficzny akt równie niemoliwe do nazwania"7. ,,Ja ­ pisze Tischner ­ za w s z e z a w i e r a s w o i s t m o l i w o s p e l n i e n i a t a k i e g o l u b i n n e g o a k t u" 8 . Koncentrujc si na tym aspekcie ,,ja", polski filozof formuluje tez, e ,,ostateczn zasad indywiduNaley zaznaczy, e fragmenty rozprawy doktorskiej J. Tischnera opublikowane zostaly w latach 1964-1966 w postaci nastpujcych artykulów: Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, ,,Studia Theologica Varsaviensia" 1964, nr 1/2, s. 535-578; Czym jest ,,ja" transcendentalne?, w: Z. arnecka (red.) Szkice filozoficzne. Romanowi Ingardenowi w darze, Warszawa­Kraków: PWN 1964; Strukturalne zagadnienia refleksji i spostrzeenia immanentne go w wietle niektórych tez Edmunda Husserla, ,,Studia Philosophiae Christianae" 1966, nr 1, s. 205­257. 6 J. Tischner, Studia z filozofii wiadomoci, Kraków: Instytut Myli Józefa Tischnera 2006. 7 J. Tischner, Czym jest ,,ja" transcendentalne?..., dz. cyt., s. 356. 8 J. Tischner, Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, w: tene: Studia z filo zofii wiadomoci..., dz. cyt., s. 66. alnoci «ja» jest (...) jego immanentna wolno"9. Nakrelona przez Tischnera w rozprawie Ja transcendentalne... przestrze egotycznoci okazuje si sfer pierwotnej wolnoci oraz indywidualnoci ,,ja". W odniesieniu do analiz Tischnera zawartych w rozprawie doktorskiej, w kontekcie aksjologicznej wykladni egotycznoci (stanowicej rdze rozwaa podejmowanych w niniejszym artykule), warto zwróci uwag przede wszystkim na dwie kwestie dotyczce rozumienia koncepcji Husserlowskiej przez Tischnera. Po pierwsze, lektura rozprawy Ja transcendentalne... pozwala zauway, e w pracy Tischner rozwija przede wszystkim te wtki dotyczce Husserlowskiego ujcia wiadomoci transcendentalnej, które ukazuj j jako s t r u k t u r d y n a m i c z n : Tischner pokazuje, e wiadomo jest nie tylko wiadomoci intencjonaln, lecz take (a moe przede wszystkim) przestrzeni dynamiczn, sfer indywidualnego, rozumianego jako potencjalno ,,ja". ,,Ja dokonuje okrelania lub jakiego nieuchwytnego przewietlania caloci transcendentalnej wiadomoci, dziki czemu wiadomo ta nie jest wiadomoci w ogóle, lecz wlanie w najbardziej pierwotnym znaczeniu moj wiadomoci"10. Jeli chodzi o drug kwesti, Ti s c h n e r p r z e d stawia sfer transcendentaln jako obszar wewntrznego n a p i c i a ,, j a " , k t ó r e okazuje si ródlem i jednoczenie rezultatem stale zachodzcego procesu konstytucji. W ramach takiego ujcia s f e r a t r a n s cendentalna jawi si jako przestrze polaryzacji, rozdwiku ,,ja", które yjc w wiecie, jest zarazem ,,ja" t r a n s c e n d e n t a l n y m. Sam Husserl uwyrania w Kryzysie... ,,dajcy si sensownie rozwiza, konieczny wrcz paradoks, (...) wyplywajcy ze stalego napicia midzy sil przekona samego przez si zrozumialego nastawienia naturalnego, obiektywnego (potga common sense), a przeciwstawiajcego si mu nastawienia «niezaangaowanego obserwatora»"11. Przez podkrelenie pierwotnego, a zarazem potencjalnego oraz indywidualnego charakteru ,,ja", ksztaltujcego si zawsze w efekcie nabywania wlasnoci habitualnych, Tischner (podobnie jak Husserl) wskazuje podwójny status ,,ja", które stanowi bytowo pierwotne egotyczne centrum konstytucji wiata, a zarazem jego element. Warto w tym kontekcie przywola komentarz Eugena Finka, który stwierdza, e w fenomenologii nie chodzi o przeciwstawienie wiata transcendentalnej subiektywnoci, lecz o ,,stawanie si wiata w konstytucji transcendentalnej J. Tischner, Czym jest ,,ja" transcendentalne?..., dz. cyt., s. 358. Tame, s. 361. 11 E. Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die transzendentale Phäno menologie. Eine Einleitung in die phänomenologische Philosophie, wyd. W. Biemel, Den Haag 1962 (Hua VI), s. 183. Cyt. za polskim przekladem fragmentów Kryzysu... ­ E. Husserl, Wybór pism, przel. S. Walczewska, w: K. wicicka, Husserl, Warszawa: PW ,,Wiedza Powszechna", 2005, s. 271. subiektywnoci"12. Innymi slowy, chodzi o sens, jaki nadaje wiatu transcendentalna subiektywno. W wietle Husserlowskiej idei konstytucji, ,,ja", konstytuujc wiat, podlega autokonstytucji, uwiatawia si w postaci istniejcego w wiecie czlowieka, osoby. Proces autokonstytucji, wlasnej aktywnej genezy, polegajcy na generowaniu nowych dowiadcze egotycznych, jest cile zwizany z podwojeniem ,,ja", przy czym p o d w o j e n i e t o n i e m a c h a r a k t e r u p o d w o j e n i a o n t o l o g i c z n e g o. W ten sposób transcendentalne ego, nadajce sens otaczajcemu wiatu, samo zostaje naznaczone pitnem wiata. Niezwykle znaczcy okazuje si fakt, e uwzgldniwszy rozwój koncepcji Husserlowskiej, autor rozprawy Ja transcendentalne... odslania nieujawniony dotd w ramach fenomenologicznych analiz wymiar ego, a tym samym ­ now perspektyw badawcz. Dostrzega mianowicie, e do odkrytej ,,tajemniczoci" dolcza si ,,krucho" oraz ,,przypadkowo": ,,gdy wiadomo ­ pisze ­ zetknie si z «kruchoci» tego, kogo jest wiadomoci, ujawniaj si przed ni momenty tragizmu (...)"13. Zdaniem Tischnera, problem ,,ja", cilej: problem jego istnienia w sferze wiadomoci, otwiera ,,now sfer bada nad czlowiekiem"14. Koncepcja ,,ja" transcendentalnego, któr podejmuje Tischner na kanwie swych docieka, staje si nie tylko problemowym punktem wyjcia, od którego rozpoczyna rozwaania polski badacz, lecz przede wszystkim moliwoci otwierajc przed nim horyzont potencjalnych analiz, wyznaczajc kierunek poszukiwa. Ju bowiem w ostatniej czci pracy doktorskiej (w ramach zwieczenia analiz Husserlowskiej koncepcji) polski filozof zarysowuje projekt wlasnego rozumienia koncepcji ,,ja" transcendentalnego, projekt bdcy jego twórczym wkladem w rozwój problematyki fenomenologicznej. Konscjentywno sfery egotycznej Rozwaania dotyczce ,,ja" transcendentalnego, zaprezentowane w rozprawie doktorskiej, otwieraj przed Tischnerem ­ zaanonsowany przez Husserla ­ horyzont analiz. W rozprawie habilitacyjnej Fenomenologia wiadomoci egotycznej Tischner podejmuje za Husserlem prób fenomenologicznego badania sfery wiadomoci, przy czym dociekania Tischnera nie maj charakteru bada cile transcendentalnych. Wychodzc od dowiadczenia wartoci, polski filozof podejmuje analiz konscjentywnej wiadomoci egotycznej. Analizy zawarte w jego rozprawie habilitacyjnej (ukoczonej w 1971 roku, a wydanej 12 E. Fink (1966), Die phänomenologische Philosophie Edmund Husserls in der gegenwär tigen Kritik, ,,Kant Studien" 38, w: tene, Studien zur Phänomenologie 1930­1939, s. 139. 13 Por. J. Tischner, Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, w: tene, Studia z filozofii wiadomoci..., dz. cyt., s. 122. 14 Tame. w 2006 roku) oraz w opublikowanych wczeniej artykulach15 powicone s problematyce dotyczcej wiadomoci egotycznej16, sferze samowiadomoci17 i jako takie stanowi dopelnienie Husserla koncepcji fenomenologicznej. Dlatego te, jak wskazuje Tischner, przeprowadzone przeze analizy maj znaczenie o tyle, o ile potraktuje si je jako dopelnienie, a zarazem rozwinicie bada nad wiadomoci transcendentaln18. Warto zwróci uwag na fakt, e jako autor projektu fenomenologii wiadomoci egotycznej, Tischner wpisuje si w tradycj pojmowania wiadomoci uksztaltowan w filozofii europejskiej midzy kocem XVIII a pocztkiem XX wieku, tradycj, która wspiera si na zaloeniu, e przedrefleksyjna (nieprzedmiotowa) samowiadomo stanowi warunek wiadomoci siebie typu refleksyjnego (uprzedmiotowiajcego)19. Naley przy tym podkreli, e Tischnerowski projekt wiadomoci egotycznej jest nade wszystko ujciem fenomenologicznym. Uwzgldniwszy przeprowadzone dotychczas dociekania fenomenologiczne, polski filozof dostrzega, e Husserl nie przedstawil wszystkich aspektów, jakie odslania badanie transcendentalnej sfery wiadomoci. Zmierzajc ­ za Husserlem ­ do ujawnienia tego, co przedrefleksyjne, co istnieje jeszcze w egotycznym tle jako moliwy temat (przedmiot) aktu, polski filozof przesuwa akcent bada dotyczcych wiadomoci ze sfery aktowo-refleksyjnej na obszar wiadomoci przedrefleksyjnej i przedstawia projekt (wlasne ujcie) fenomenologii wiadomoci egotycznej. 15 Chodzi o nastpujce artykuly J. Tischnera opublikowane w latach 1969­1978: Gnozeo logiczny podmiot poznania, ,,Analecta Cracoviensia" 1969, T. 1, s. 9­20; Typowe odmiany pier wotnoci resp. wtórnoci, ,,Analecta Cracowiensia" 1970, T. 2, s. 27­52; Impresje aksjologiczne, ,,Znak" 1970, nr 2/3, s. 204­219; Aksjologiczne podstawy dowiadczenia ,,ja" jako caloci cielesnoprzestrzennej, ,,Logos i Ethos" 1971, s. 33­82; Solidaryzacja i problem ewolucji wia domoci, w: W. Stróewski (red.), Studia z teorii poznania i filozofii wartoci, Wroclaw 1978. 16 Warto nadmieni, e Tischner, który podejmuje prób nakrelenia fenomenologii samowiadomoci, posluguje si wszym oraz szerszym pojciem egotycznoci. Pisze o tym nastpujco: ,,Krg opisywany przez pojcie «moje» bdziemy tutaj nazywa szerszym krgiem egotycznym, krg opisywany przez «ja» nazwiemy krgiem cislej egotycznoci". J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej, w: tene, Studia z filozofii wiadomoci..., dz. cyt., s. 197. 17 ,,Wyraenie «samowiadomo» po raz pierwszy pojawilo si w jzyku niemieckim jako przeklad laciskiego pojcia conscientia (...). Laciski termin to tlumaczenie pónogreckiego slowa syneidsis, które po raz pierwszy zostalo uyte przez Marka T. Cycerona (106 ­ 43 p.n.e.) i przyjlo si w literaturze w czasach stoików. Jak wynika z zestawienia greckiego i laciskiego slowa, podstawowym znaczeniem obu poj jest «wiedza wspólna» (MitWissen). Greckie slowo eidsis (eidenai) oznacza «wiedzie», a syn «wspól» Odpowiednio dotyczy to laciskich slów scientia i con". K. Gloy, Wprowadzenie do filozofii wiadomoci, przel. T. Kubalica, Kraków: Wydawnictwo WAM, 2009, s. 67. 18 Zob. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 411. 19 Zob. M. Frank, wiadomo siebie i poznanie siebie, przel. Z. Zwoliski, Warszawa: ,,Oficyna Wydawnicza", 2002, s. 61. Wychodzc od ,,ja" transcendentalnego, odslanianego w ramach refleksji, której szczególny moment stanowi redukcja20, w pracy Fenomenologia wia domoci egotycznej polski filozof rozwija pogld, e i s t n i e j e p i e r w o t na, przedrefleksyjna samowiadomo ,,ja", warunkujca w s z e l k r e f l e k s j , czyli wiadomo aktow. W celu przyblienia charakteru wiadomoci przedrefleksyjnej warto odwola si do charakterystyki Manfreda Franka, który charakteryzuje t wiadomo jako wiadomo pierwotn, niezaporedniczon, przedpojciow, wiadomo, któr zaklada wszelka wiadomo refleksyjna i wspólwystpuje z ni w funkcjonalnej jednoci21. Sam Tischner przedrefleksyjn wiadomo siebie okrela jako sfer konscjentywn, odznaczajc si tym, e w jej ramach wszystkie przeycia s dane zawsze ju z góry w sposób nieprzedmiotowy jako moje i jako takie s przeywane przez ,,ja" w ywej teraniejszoci. W konsekwencji poziom wiadomoci konscjentywnej okazuje si poziomem przeywania poprzedzajcym, a zarazem warunkujcym refleksj. Na wstpie rozwaa dotyczcych wiadomoci egotycznej warto wic zaanonsowa, e Tischner posluguje si terminem ,,konscjentywno" w znaczeniu tego, co pierwotne, przedrefleksyjne, nieprzedmiotowe, majce charakter przeyciowy, pozostajce w egotycznym tle aktualnie spelnianego aktu. Ucilajc okrelenie ,,konscjentywno", naley zaznaczy, e polski filozof stosuje je w odniesieniu do przedrefleksyjnej i nieprzedmiotowej w i a d o m o c i s i e b i e , a z a r a z e m p r z e d r e fleksyjnego sposobu istnienia nieprzedmiotowych treci w i a d o m o c i n a p o z i o m i e w i a d o m o c i p r z e y c i o w e j. Zarysowujc przewodni wtek Tischnerowskich analiz, podkrelmy, e konscjentywno stanowi istotny rys istnienia treci wiadomoci, który przenikajc je, umoliwia ,,ja" przedrefleksyjne przeycie wszelkich treci, zanim stan si o n e p r z e d m i o t e m a k t ó w 2 2 . Nie ulega wic wtpliwoci, e Tischner okrela mianem konscjentywnoci wszystkie typy wiadomoci przedrefleksyjnej nieaktowej23. Warto doda, e ,,konscjentywno" rozumie on w znaczeniu przeciwstawnym ,,scjentywnoci"24. wiadomo przedrefleksyjna, tak zwana konscjentywno, w odrónieniu od scjentywnoci, czyli poznania typu aktowego, jest wiadomoci pierwotn, warunkujc wszelkie aktowe poznanie. Podsumowujc wtek dotyczcy konscjentywnoci, mona stwierdzi, e w ramach ujcia prezentowanego w rozprawie Fenomenologia wiadomoci Zob. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. Zob. M. Frank, wiadomo siebie i poznanie siebie..., dz. cyt., 22 Zob. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. 23 J. Tischner, Aksjologiczne podstawy dowiadczenia ,,ja" jako strzennej..., dz. cyt., s. 53. 24 Zob. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 283. s. 61. cyt., s. 144. caloci cielesno-prze cyt., s. 144. egotycznej Tischner zmierza do wykazania, e w f e n o m e n o l o g i i j e s t moliwy dostp do przedfenomenalnego ­ nieprzedmiotowego, poprzedzajcego i warunkujcego wszelki akt ­ poziomu sfery wiadomoci. Na poziomie wiadomoci przedaktowej ,,ja" manifestuje sw pierwotn obecno w s p o s ó b r ó d l o w y. Eksponujc warunek refleksyjnego odslaniania, Tischner wykazuje, e ego cogito, bdce pierwsz oczywistoci, stanowi wstpne przedrefleksyjne zaloenie fenomenologii. Aksjologiczny wymiar egotycznoci Ujcie sfery egotycznej jako sfery konscjentywnej otwiera moliwo nowego spojrzenia na samo ,,ja". W Tischnera ujciu wiadomoci egotycznej zaznacza si wyrana rónica w porównaniu z ujciem Husserla. O ile Husserl akcentuje refleksyjny oraz przedmiotowy charakter wiadomoci, o tyle Tischner eksponuje p r z e d r e f l e k s y j n y oraz a k s j o l o g i c z n y r y s s f e r y e g o t y c z n e j. wiadomo egotyczna jest w rozumieniu Tischnera wiadomoci aksjologiczn: ,,ja", które styka si z wartociami pochodzcymi ze wiata, samo okazuje si wartoci. Rezultatem fenomenologicznych analiz Tischnera, który czyni przedmiotem rozprawy centralne zagadnienie fenomenologii Husserlowskiej, sfer wiadomoci transcendentalnej, stanowicej ródlowy punkt egotycznego ycia, okazuje si sformulowanie wlasnego ujcia sfery egotycznej, ujcia, w którym uwzgldnia on przede wszystkim jej konscjentywny oraz aksjologiczny charakter. W tekcie z roku 1970 Impresje aksjologiczne, znamionujcym fenomenologiczny etap docieka, polski filozof stwierdza wprost, e podstaw konscjentywnoci sfery egotycznej jest poczucie egotycznej wartoci25. Sfera egotycznoci, zauwaa polski filozof, ,,jest to sfera, w której poczucie egotycznej wartoci jest podstaw konscjentywnoci, a konscjentywno podstaw egotycznej realnoci"26. W Tischnerowskim projekcie fenomenologii wiadomoci egotycznej r e f l e k s y w n e d o w i a d c z e n i e s i e b i e m a zwizek z przeyciem egotycznej wartoci, jak stanow i w l a s n e ,, j a ". Tischner pojmuje sfer konscjentywnoci jako ,,obszar wspóldoznawania", w którym ,,istnienie czego jest równowane wiadomoci czego, a odczuwanie wartoci istniejcych w wiecie wzbudza wspólodczuwanie samego siebie, jako sfery, w której ja, którego sposobem istnienia jest konscjentywno, wyczuwalne w cieniu kadego przedmiotowo skierowanego czucia, wspóldoznawane jest w kadym doznaniu jako wlanie czego dozna- Zob. J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 209. Zob. tame. jce, wspólprzeywane w przeywaniu radoci, smutku, aktu decyzji skierowanej na wiat"27. W rozpoczynajcym si ju na poziomie konscjentywnoci procesie ewolucji i rozwoju wiadomoci egotycznej Tischner podkrela przede wszystkim aktywno ,,ja", które ­ jak wykazuje ­ konstytuuje si w ramach dialektycznego ruchu odnajdywania oraz odchodzenia od siebie, w ruchu zachodzcym na kadej plaszczynie ycia egotycznego, którym rzdzi prawo aksjologiczne. ,,Ja" ­ ródlo wszelkich dozna bdcych rezultatem zetknicia si z wartociami, plyncymi ze strony wiata ­ w ewolucyjnym ruchu wiadomoci wzbogaca si wci o nowe dowiadczenia egotyczne. Stosownie do ­ charakteryzowanych w rozprawie ­ trzech rodzajów plaszczyzn, zwizanych ze wiadomociowym yciem ,,ja", Tischner opisuje trzy róne odpowiadajce im dowiadczenia egotyczne (dowiadczenia ,,ja"): somatyczne, poznawcze i osobowe. Przedrefleksyjny, nieaktowy oraz nieprzedmiotowy (konscjentywny) charakter treci pojawiajcych si w sferze egotycznej stanowi czynnik decydujcy o doborze metody bada przyjtej przez Tischnera w rozprawie fenomenologicznej. Pisze o tym wprost: ,,Metoda fenomenologiczna zostala w pracy zaakceptowana dlatego, e stanowi ona jedyn metod pozwalajc na naukowe i bezporednie badanie wprost sfery samowiadomoci"28. Jedynie metoda fenomenologiczna umoliwia, zdaniem Tischnera, naukowe oraz bezporednie (ródlowe) badanie obszaru samowiadomoci. ,,Inne [bowiem] metody badawcze ­ pisze autor rozprawy ­ czy to metody psychologii czy metafizyki, wprawdzie pozwalaj take na dotarcie w glb sfery samowiadomoci, ale niejako porednio, poprzez dziedziny, które musz by uprzednio potraktowane jako mniej lub bardziej z ni spokrewnione"29. Z zakresu prowadzonych bada Tischner eliminuje ­ co naley podkreli ­ sfer wiadomoci intencjonalno-przedmiotowej, w której s dane rzeczy czasoprzestrzenne. ,,Pozostaje ­ pisze w tym kontekcie polski filozof ­ jedynie wsza sfera «wiadomoci», w której wszystkie pojawiajce si moliwe i aktualne treci (przeycia, doznania) istniej z istoty jako «samowiadome» dla tego, kto te treci przeywa"30. Innymi slowy, chodzi tu o poziom pierwotny, w którym wszelkie pierwotne treci, przeycia ukryte w glbi samowiadomoci pozostaj poza tematyzujcym ujciem refleksji i jako takie staj si dla ,,ja" nowym punktem wyjcia wiadomociowego ycia, swoistym bodcem stymulujcym proces samokonstytucji. To, co w wiadomoci ukryte najglbiej, moe zosta jednak ujawnione podczas ekspresji, której dokonuje ,,ja" w swym codziennym Tame, s. 212. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 137. Tame. Tame, s. 132. yciu. W wiecie otoczenia ,,ja" zaznacza sw obecno, realizujc wartoci, które przed ich uprzedmiotowieniem pojawily si uprzednio w egotycznym horyzoncie immanencji. Sfera konscjentywnoci, zawierajca w sobie wszelkie moliwe oraz faktyczne treci, jest przestrzeni egotycznie pierwotn, w której rozpoczyna si oraz przebiega s a m o k o n s t y t u c j a ,, j a ". W rozumieniu Tischnera wewntrzna sfera egotycznoci jest sfer egotycznego ycia ,,ja", obszarem konstytucji rónego rodzaju dowiadcze ,,ja", które ,,wypelniaj egotyczne dzieje czlowieka"31. Przestrze t, w której zachodzi proces konstytucji egotycznych dowiadcze, mona okreli jako ,,immanentn scen" ­ na niej jedno i to samo ,,ja", odgrywajce rol centrum egotycznego ycia, odnajduje siebie wci w horyzoncie wiata. Odwolujc si do slów polskiego filozofa, konstytucja ,,ja", zachodzca na rónych poziomach egotycznoci w sferze wiadomoci konscjentywnej, dokonuje si w ramach tak zwanego ,,procesu solidaryzacji egotycznej". Solidaryzacja egotyczna jest procesem konstytucji ,,ja". Pod pojciem procesu ,,solidaryzacji egotycznej" Tischner rozumie ,,zjawisko utosamiania si Ja z obszarem, który pierwotnie (...) stanowil teren calkowicie aegotyczny, w rezultacie czego obszar ten nabiera znaczenia bycia integralnym skladnikiem konstytucyjnym obszaru cislej egotycznoci (Ja bdcego fundamentem solidaryzacji)"32. W ramach solidaryzacji, ,,ja" moe si odnale w tym, w czym odkryje konscjentywn wiadomo bycia sob. ,,Ze wszystkim tym ­ pisze polski filozof ­ co jest koniecznym wewntrznym warunkiem tych procesów, a w czym osoba odkryje wzgldnie trwal «samowiadomociow wiadomo bycia sob», dochodzi do aktu egotycznej solidaryzacji"33. Niezwykle istotne, e poziomem, na którym ,,ja" moe odnale siebie, okazuje si wylcznie nieuprzedmiotawialna sfera konscjentywnoci, co oznacza, e proces solidaryzacji koczy si wraz z przedmiotowym ujciem treci (wartoci). ,,Akt spontanicznej solidaryzacji ­ zauwaa Tischner ­ dopelnia si przy spotkaniu z kad treci, w której Ja «odnajduje siebie», jeli tylko tre ta nie wykracza poza sfer konscjentywnoci"34. Zwrómy uwag, i rozwaania Tischnera, które ewokuje idea procesu konstytucji ,,ja" jako solidaryzacji, maj w punkcie wyjcia zaloenie, e caly proces egotycznej solidaryzacji zamyka si w ramach konscjentywnego poziomu przedrefleksyjnego przeywania, w zwizku z czym warto okrele dotyczcych natury sfery egotycznej ma charakter przedrefleksyjnej hipotezy. Egotyczny horyzont obejmuje to, co potencjalne, jest moliw caloci konscjentywnych treci, czyli tego, co dopiero w ramach procesu konstytucji moe zosta przez Tame, Tame, Tame, Tame, s. s. s. s. ,,ja" ukonstytuowane, urealnione. Odwolajmy si w tym kontekcie do Brelagego, który stwierdza, e ,,transcendentalna fenomenologia (...) nie jest niczym innym jak uniwersalnym i systematycznym odslanianiem transcendentalnoci wiadomoci"35. W zalenoci od tego, z jakimi treciami, z jakim ,,obszarem" egotycznoci utosami si ,,ja" w ramach procesu solidaryzacji, mona wskaza na okrelone dowiadczenie egotyczne. ,,Gdy egotyczna solidaryzacja ­ wyjania Tischner ­ obejmie sfer samowiadomoci somatycznej, Ja staje si Ja somatycznym, gdy przeniknie sfer poznania, stanie si podmiotem poznania, gdy splecie si z wartoci, któr «osoba» ma w wiecie i dla wiata, stanie si Ja osobowym"36. Przyjwszy, e przeywajc siebie na poziomie konscjentywnoci, ,,ja" moe odnale siebie w danej treci, Tischner rozrónia trzy podstawowe rodzaje ,,ja" i trzy odpowiadajce im podstawowe dowiadczenia egotyczne: dowiadczenie ,,ja" jako caloci przestrzennej (sprzgajce si z dowiadczeniem wlasnej cielesnoci), dowiadczenie ,,ja" jako podmiotu poznania oraz dowiadczenie ,,ja" jako osoby ludzkiej. ,,Wewntrzna przestrze egotyczna ­ pisze Tischner ­ jest obszarem, w którym dochodzi do konstytuowania si rónego rodzaju dowiadcze «ja», zarówno «ja» somatycznego, «ja» jako podmiotu poznania, jak równie «ja» osobowego"37. Istotne okazuje si przy tym to, e fenomen egotycznoci ,,zaklada, jako swój warunek moliwoci, istnienie ja pierwotnego, glbinowego, absolutnie nieukonstytuowanego przez adn solidaryzacj"38. Rozwijajc i uzupelniajc w swej Fenomenologii wiadomoci egotycznej teori konstytucji ,,ja" o innowacyjne ujcie procesu solidaryzacji, Tischner daje si pozna nie tylko jako jeden z wybitnych komentatorów fenomenologii Husserla, lecz take jako fenomenolog, który poslugujc si metod fenomenologiczn w twórczy sposób rozwija, a zarazem dopelnia sam koncepcj fenomenologii. W swej rozprawie habilitacyjnej zmierza on wszak do tego, aby uzupelni ­ a tym samym rozwin ­ fenomenologiczne analizy aksjologicznym aspektem procesu konstytucji, wtkiem, który, w jego przekonaniu, nie zostal dotd rzetelnie rozpatrzony. Jego zdaniem, ,,w analizach konstytucji u Husserla aksjologiczny wymiar procesów konstytucji nie zostal naleycie uwzgldniony"39. Eksponujc aksjologiczny charakter konstytucji oraz sfery 35 M. Brelage, Studien zur Transzendentalphilosophie, Berlin 1965, s. 107: ,,Transzendentale Phänomenologie ist (...) nichts anderes als die universale und systematische Enthüllung der Transzendentalität des Bewußtseins". 36 J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 401. 37 Tame, s. 400. 38 J. Tischner, Aksjologiczne podstawy dowiadczenia ,,ja" jako caloci cielesno-prze strzennej..., dz. cyt., s. 79. 39 J. Tischner, Solidaryzacja i problem ewolucji wiadomoci..., dz. cyt., s. 92. egotycznej, Tischner formuluje tez, e solidaryzacja egotyczna odznacza si cislym zespoleniem z odczuciem wartoci. Pierwotne ,,ja" aksjologiczne Dotychczas przeprowadzone analizy sfery egotycznej doprowadzily nas do okrelenia punktu wyjcia samodzielnych docieka fenomenologicznych Tischnera, punktu, który okazuje si zarazem rezultatem, zwieczeniem, rozwaa zawartych w rozprawie Fenomenologia wiadomoci egotycznej. We wprowadzeniu do swej rozprawy Tischner formuluje zaloenie, e punktem wyjcia podejmowanych przeze analiz aksjologicznych ,,nie jest jakie z góry przyjte pojcie wartoci, lecz istnienie swoistego dowiadczenia wartoci"40. Naley podkreli, e formulujc to zaloenie, Tischner nawizuje do Husserlowskiej koncepcji dowiadczenia ródlowego jako do wyjciowego punktu fenomenologicznego badania, które nakierowane jest na to, co ródlowo (naocznie) dane. Przyjwszy za punkt wyjcia dowiadczenie wartoci, polski filozof nie zmierza do zdefiniowania wartoci, lecz ujawnia aksjologiczn natur ,,ja" pierwotnego. W r a m a c h p r o j e k t u w i a d o m o c i e g o t y c z n e j , r ó dlowy punkt ycia ,,ja", a zarazem warunek solidaryzacji egotycznej stanowi pierwotne ,,ja", czyli ,,ja" nieukonstytuowane przez adn solidaryzacj. Niezwykle istotne j e s t t o , e ,, j a " p i e r w o t n e m a c h a r a k t e r a k s j o l o g i c z n y. Podobnie jak Husserl, T i s c h n e r , c o f a j c s i w r u c h u u j a w n i a n i a aktywnoci egotycznej, dociera zatem w swym projekcie do ,,ja" pierwotnego, stanowicego rdze (ródlo) wiad o m o c i o w e g o y c i a. Pierwotne ,,ja" pozostaje zasad jednoci sfery immanentnej. Podstawowym celem autora Fenomenologii wiadomoci ego tycznej, który posluguje si metod fenomenologiczn, jest analiza oraz opis wiadomoci egotycznej, analiza, za której punkt wyjcia przyjmuje szeroko rozumiane ródlowe dowiadczenie wartoci. Po przeprowadzeniu rozwaa dotyczcych natury ,,ja" polski filozof dochodzi ostatecznie do fundamentalnego odkrycia, e skoro obszar egotycznoci jest sfer aksjologiczn, to samo ,,ja" jest wartoci. Naley podkreli, e teza ta, któr wyprowadza Tischner na podstawie analiz dotyczcych aksjologicznego aspektu genezy ,,ja" (teza zapoznawana nie tylko w literaturze powiconej filozofii Tischnera, lecz take w pracach poruszajcych zagadnienie aksjologicznego charakteru wiadomoci), zapewnia autorowi Fenomenologii wiadomoci egotycznej trwale miejsce w gronie mylicieli podejmujcych aksjologiczny wtek wiadomoci. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 136. Podkrelmy raz jeszcze, e przyjcie fenomenologicznego punktu wyjcia, jakim jest dowiadczenie wartoci, oraz obrany cel (analiza sfery egotycznej) wyznaczaj kierunek rozwaa, w których wyniku Tischner uznaje, e ,,sfera egologiczna okazuje si (...) w szczególnym znaczeniu tego slowa sfer aksjologiczn. (...) Rdzeniem tej sfery, jej «centralnym punktem», ródlem promieniowania, przygotowujcym moliw solidaryzacj, jest aksjologiczne ja" 41 . Kierujc si od dowiadczenia aksjologicznego w stron ródla, polski filozof pokazuje, e jeeli konscjentywna sfera samowiadomoci ma charakter aksjologiczny, to wlanie w tych kategoriach naley ujmowa zarówno proces samokonstytucji, jak i ycie w wiecie. Nie ulega zatem wtpliwoci, e w rozumieniu Tischnera charakter aksjologiczny ma samo ródlo egotycznego ycia, czyli nieuksztaltowane przez adn solidaryzacj ,,ja" pierwotne. W pracy wiat ludzkiej nadziei... Tischner stwierdza explicite: ,,Idc w glb po linii aksjologicznego dowiadczenia, dochodzimy do fenomenologicznego przeczucia siebie jako pewnej absolutnie swoistej wartoci. Warunkiem moliwoci konstytuowania si takich czy innych dowiadczeniowych odmian Ja jest J a a k s j o l o g i c z n e . J a a k s j o l o g i c z n e j e s t J a p i e r w o t nym. Znaczy to, e Ja pierwotne nie jest realnym, czas o p r z e s t r z e n n y m b y t e m, lecz irrealn w a r t o c i . Realne istnienie czlowieka stanowi mniej lub bardziej udan prób czasoprzestrzennej realizacji tej wartoci. Jest ono zawsze warunkowane bardziej podstawowym dowiadczeniem typu aksjologicznego. (...) Ja transcendentalne pozostaje abstrakcyjn konstrukcj dopóty, dopóki nie uchwycimy zwizku, jaki istnieje midzy jego konstytuowaniem si a deniem czlowieka do osignicia prawdy o wlasnej sytuacji w wiecie, prawdy, która wszak jest wartoci"42. Fundamentem, nieukonstytuowanym w procesie solidaryzacji, na którym opiera si egotyczne ycie, jest zatem ,,ja" pierwotne, majce i r r e a l n y , k o n s c j e n t y w n y o r a z a k s j o l o g i c z n y c h a r a k t e r. Husserla idea ,,ja" transcendentalnego koresponduje tym samym z Tischnerowsk ide ,,ja" aksjologicznego. W ramach swej koncepcji pierwotnego ,,ja" Tischner nawizuje do Husserlowskiej koncepcji ,,ja" transcendentalnego. Argumentuje w tym kontekcie nastpujco: ,,(...) idea Ja absolutnie pozawiatowego (transcendentalnego) nie jest sama w sobie absurdalna. (...) Zdaniem Husserla, wiat jest przedmiotem mniemania Ja transcendentalnego, które jako takie wlanie jest «poza-wiatowe»"43. Jako warto zawsze ju z góry (samo)dana w pierwotnej sferze wiadomoci, ,,ja" aksjologiczne, analogicznie do Husserlowskiego ,,ja" transcendentalnego, jest pozawiatowym, pierwotJ. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 209. J. Tischner, wiat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966­1975, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1975, s. 122­123. 43 J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 411. nym warunkiem, ródlem konstytucji. cile mówic, Tischner interpretuje ,,ja" transcendentalne jako pierwotne ,,ja" aksjologiczne. ,,Rozwaajc ide Ja transcendentalnego od strony aksjologii ­ zauwaa ­ moemy doj do przewiadczenia, e to Ja jest take jak transcendentaln wartoci. Prymat aksjologii w egologii wydaje si absolutny. Ja transcendentalne pojte jako transcendentalna warto jest ostatecznym warunkiem moliwoci odczuwania wszelkich moliwych wartoci, zwlaszcza za wartoci horyzontalnych, które wprawdzie promieniuj na wiat, ale nie uczestnicz w jego bycie"44. Pierwotne ,,ja", stanowice warto absolutnie pozytywn, pozostaje przy tym usytuowane w opozycji do aksjologicznie ambiwalentn y c h ( p o z y t y w n o - n e g a t y w n y c h ) w a r t o c i w i a t a. W rezultacie s f e r a w i a d o m o c i e g o t y c z n e j okazuje si przestrzeni a k s j o l o g i c z n e g o k o n f l i k t u. Uwzgldniwszy aksjologiczn perspektyw ,,ja" pierwotnego (transcendentalnego), Tischner formuluje zatem wlasn propozycj ujcia ,,ja", które okrela mianem ,,ja" aksjologicznego45. ,,Wród wielu moliwych i faktycznie przeywanych dowiadcze wlasnego ja ­ czytamy w Impresjach aksjologicz nych ­ dowiadczenie ja jako pewnej swoistej wartoci (aksjos) jest dowiadczeniem najbardziej podstawowym. Konsekwentnie oparte o to dowiadczenie pojcie ja aksjologicznego jest tym pojciem, z którego daj si «wywie» wszystkie inne pojcia ja"46. Przedstawiajc ujcie wiadomoci egotycznej, której fundament stanowi pierwotne ,,ja" aksjologiczne, polski filozof ukazuje w nowym wietle nie tylko ide ,,ja" transcendentalnego, lecz take sam projekt Husserla47. Polski filozof pisze o tym wprost: ,,Husserl nie uwzgldnial w swych analizach aksjologicznych aspektów «ja» transcendentalnego"48. Postawienie pytania o aksjologiczn natur ,,ja" transcendentalnego wyznacza w myli Tischnera moment teoretycznych przewartociowa w odniesieniu do pogldów Husserla. Tame, s. 411­412. W rozprawie Fenomenologia wiadomoci egotycznej Tischner przedstawia fragment wlasnej koncepcji ,,ja" aksjologicznego. Bardziej szczególowy opis, charakterystyk ,,ja" aksjologicznego znajdujemy w tekcie Impresje aksjologiczne.., dz. cyt., s. 215­216. 46 J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 205. 47 Naley zauway, e sam Husserl wskazuje na glboki sens procesu konstytucji ,,ja", na zakorzenienie transcendentalnego ,,ja" w ródle absolutnym i ostatecznym. ,,To, co transcendentalnie «absolutne» ­ pisze Husserl w Ideach I ­ co wypreparowalimy sobie przez redukcje, nie jest naprawd czym ostatnim, przeciwnie jest czym, co samo konstytuuje si w pewnym glbokim i calkiem swoistym sensie, a swe pierwotne ródlo posiada w czym ostatecznym i naprawd absolutnym". E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, [ks. pierwsza]..., dz. cyt., s. 256. 48 J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 414. Aksjologiczne ,,ja" przejawia si w kadej intencji w dowolnym momencie plyncego strumienia przey: ,,przez dowoln intencj ­ pisze Tischner ­ przebija w ostatecznej instancji ta sama tre (...). Jest ni samo aksjologiczne ja"49. Jako konscjentywna warto ley ono zatem u podstaw solidaryzacji50. ,,Ja aksjologiczne bdce podstaw egotycznego ycia jest niewyczerpywalnym ródlem moliwych dowiadcze egotycznych, ródlem, które ,,nie zna uczucia nasycenia, uczucia pelni"51. Tischner okrela je w tym znaczeniu jako ,,bytowanie w stron wartoci", które ,,urealnia si w pewnym sensie na marginesie moliwych realizacji wartoci przedmiotowych"52. Jako takie, aksjologiczne ,,ja" okazuje si warunkiem refleksyjnego ujmowania siebie samego jako wartoci, a zarazem warunkiem odczuwania oraz realizacji wszelkich wartoci. Mona si pokusi w tym momencie o twierdzenie, e aksjologiczne ,,ja" jest samym przeywaniem siebie jako egotycznej wartoci. Aksjologiczny charakter ,,ja" nie wynika z wartoci przez nie ju zrealizowanych, lecz ­ odwolujc si do slów polskiego filozofa ­ ,,polega na tym, e aksjologiczno jest jego immanentn i cal rzeczywistoci"53. Aksjologiczne ,,ja" ,,to nie adne mniej lub bardziej prowizoryczne i zrelatywizowane do okrelonej sytuacji w wiecie centrum aktów realizowania wartoci okrelonego typu, lecz co, co jest podstaw i subiektywnym warunkiem moliwoci «ja» (...)"54. Jeli chodzi o charakterystyk ,,ja" aksjologicznego, naley uwyrani przede wszystkim jego irrealny oraz transcendentalny w stosunku do wiata charakter. W kwestii irrealnoci ,,ja" Tischner stwierdza, e jako aksjologiczna pozytywno, niebdca realnoci przestrzenn, ,,ja" aksjologiczne nie jest ,,jakim tworem idealnym, jak np. liczba. Jest [ono] ­ pisze autor Fenome nologii wiadomoci egotycznej ­ czym «porodku». Z jednej strony jako aksjologiczna pozytywno upodabnia si w sposobie swego bytowania do «czystych wartoci idealnych» ­ ono, tak samo jak one, domaga si «realizacji» w czasie i przestrzeni. Z drugiej, jako co yjcego, konscjentywnego, a przede wszystkim prywatnego, trwajc w nachyleniu ku wiatu, gdzie le obszary bialych plam aksjologicznych i gdzie moe ono przybra szaty ja spolecznego (...), robi wraenie czego «realnego»"55. W ten sposób pierwotne ,,ja" aksjologiczne urealnia si jako osobowa warto w momencie realizacji okrelonych wartoci, które znajduj swe ucielenienie w wiecie otaczajcym, ,,wiecie bialych plam aksjologicznych, to jest wiecie tych sytuacji, w których J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 211. Tame. Tame. Tame, s. 218. Tame, s. 213. Zob. tame. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 412. wartoci przedmiotowe powinny zosta zrealizowane"56. ,,Ja" aksjologiczne cechuje irrealno w tym sensie, e jako warto nie istnieje ono na poziomie czasoprzestrzennych realnoci, lecz na poziomie konscjentywnoci, stanowic tym samym ­ transcendentalny w stosunku do wiata ­ warunek moliwoci wszelkiej odpowiedzi na aksjologiczny konflikt. W ten sposób rozumiane ,,ja" stanowi tym samym jedyne w swym rodzaju p o l c z e n i e t r a n s c e n d e n t a l n o c i i a k s j o l o g i c z n o c i. W rozumieniu Tischnera to wlanie ,,ja" aksjologiczne spelnia kryterium ,,ja" pierwotnego, poniewa ,,bdc «samowiadome», jest ono w równym stopniu rzeczywiste (istniejce naprawd) i w równym stopniu jest ono «samowiadome» swej wlasnej pierwotnoci w odniesieniu do wszystkiego, co rozgrywa si w jego wlasnej wiadomoci i poza ni"57. W efekcie polczenia perspektywy aksjologicznej oraz transcendentalnej otwiera si moliwo nowego ujcia sfery egotycznej, natury samego ,,ja", które moe by ujmowane w kategoriach aksjologiczno-agatologicznych. ,,Ja" transcendentalne naley wedlug Tischnera opisywa jzykiem poj z zakresu aksjologii, nie ontologii, poniewa ,,radykalna transcendencja Ja przejawia si w tym, e wykracza ono poza wszelkie kategorie ontologiczne. (...) Ja transcendentalne wie si cile z dobroci. I podobnie jak platoskie dobro, równie ono wymyka si ontologii. Nie bdc ani bytem, ani niebytem, moe ono stanowi podstaw rozumienia bytu. (...) Ja broni si jako dobro przed ontologizacj"58. Przeciwko Heideggerowi Tischner powtarza w tym kontekcie za Lévinasem: ,,Sprowadzi dobro do bytu ­ do jego wyrachowania i jego dziejowoci ­ to unicestwia dobro. Na tym miejscu zatrzymuje si to wci moliwe balansowanie midzy subiektywnoci a byciem, którego przejawem mialaby by subiektywno, zanika take równoznaczno obydwu jzyków. Dobro nadaje subiektywnoci jej nieredukowalne znaczenie"59. Tischner podziela w tym wzgldzie pogld Lévinasa. Wedlug polskiego filozofa, transcendentalne ,,ja" aksjologiczne otwiera si na dobro, dlatego te mona je opisywa wylcznie w kategoriach agatologicznych. Konkluzja W rezultacie aksjologicznego dopelnienia, rozwinicia fenomenologicznej koncepcji ,,ja" (resp. wiadomoci egotycznej), w której zostaly uwzgldnione Zob. J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 217. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 417. 58 J. Tischner, Mylenie wedlug wartoci, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2000, s. 32­33. 59 E. Lévinas, Autrement qu'être ou audelà de l'essence, La Haye 1974, s. 22. Cyt. za: J. Tischner, Mylenie wedlug wartoci..., dz. cyt., s. 33. pierwotne, podstawowe cechy (rysy) ,,ja": ,,konscjentywno" oraz ,,aksjologiczno", Tischner ukazuje, e transcendentalny charakter sfery wiadomoci (wiadomoci egotycznej ­ samowiadomoci) mona scharakteryzowa poslugujc si okreleniami tych cech, które t sfer znamionuj, cech, które dane (przypisane jej) od razu, odzwierciedlaj jej pierwotny charakter. Chodzi mianowicie o konscjentywno, czyli nietematyczn obecno ,,ja", oraz o aksjologiczno, bdc ­ jak pisze Tischner ­ ,,immanentn i cal rzeczywistoci «ja»"60 ­ dwa wyznaczniki, które oddaj istot ycia samowiadomoci. W zarysie wiadomoci egotycznej, jaki prezentuje Tischner, moliwoci fenomenologii presuponuje Husserlowska koncepcja ,,ja" transcendentalnego. Wychodzc od filozofii Husserla, Tischner ­ poczwszy ju od rozprawy doktorskiej ­ pyta o ,,ja" transcendentalne, stanowice podstawowy motyw jego ujcia fenomenologii wiadomoci egotycznej. W miar jak ewoluuje jego myl, w rozwijanych przeze dociekaniach fenomenologicznych mona dopatrzy si przesunicia akcentu z aspektu transcendentalnego na egotyczny oraz aksjologiczny. Polski filozof wykazuje, e w rozwaaniach dotyczcych transcendentalnej sfery samowiadomoci nie mona pomin perspektywy aksjologicznej. Dostrzeenie zwizku pomidzy porzdkiem aksjologicznym i porzdkiem egologicznym jest innowacj, któr Tischner dopelnia sam koncepcj fenomenologii. Aksjologiczny charakter ,,ja" znajduje potwierdzenie na kadym poziomie ycia egotycznego. Moliwo urealnienia ,,ja" wie si z egotyczn odpowiedzi na aksjologiczny rozdwik. Fenomenologia wiadomoci egotycznej to projekt samowiadomoci dynamicznej, ewoluujcej w ramach ruchu samoodslaniania siebie, samowiadomoci przeywajcej konflikt midzy tym, co ukryte, a tym, co jawne, midzy tym, co irrealne, aksjologiczne, a tym, co przedmiotowe, naturalne. Konflikt ten jest ródlem dynamizmu (ródlem ewoluujcego ycia wiadomoci), jakim pulsuje sfera egotyczna. Wychodzc od Husserlowskiego problemu ,,ja" transcendentalnego, Tischner dochodzi do wlasnej koncepcji ,,ja" pierwotnego ­ aksjologicznego (agatologicznego). Koncepcja ,,ja" aksjologicznego, znamionujca oryginaln twórczo filozoficzn Tischnera, stanowi rezultat przejcia przez fenomenologi Husserla. ,,Ja" pierwotne okazuje si dla Tischnera centralnym problemem calej twórczoci, punktem, który wyznacza przewodni myl podejmowanych rozwaa. Zdaniem polskiego filozofa, wraz z odkryciem aksjologicznego charakteru ,,ja", ukazuje si nowy wymiar czlowieczestwa61. Problem ,,ja" ­ argumentuje dobitnie Tischner ­ stanowi dla zrozumienia tego, czym jest czlowiek, zagadnienie kluczowe. J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 213. Zob. J. Tischner, wiat ludzkiej nadziei..., dz. cyt., s. 123. Bibliografia Brelage M. (1965), Studien zur Transzendentalphilosophie, Berlin. Fink E. (1966), Die phänomenologische Philosophie Edmund Husserls in der gegenwärtigen Kritik, ,,Kant Studien" 38, w: tene, Studien zur Phänome nologie 1930­1939. Frank M. (2002), wiadomo siebie i poznanie siebie, przel. Z. Zwoliski, Warszawa: ,,Oficyna Naukowa". Gloy K. (2009), Wprowadzenie do filozofii wiadomoci, przel. T. Kubalica, Kraków: Wydawnictwo WAM. Husserl E. (1913), Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii [ksiga pierwsza], przel. D. Gierulanka, Warszawa 1967: BKF, PWN. Husserl E. (1923/4), Erste Philosophie (1923/24), Teil 2, Theorie der phä nomenologischen Reduktion, wyd. von R. Boehm, Den Haag 1959 (Hua VIII). Husserl E. (1931), Medytacje kartezjaskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena, przel. A. Wajs, Warszawa 1982: BKF, PWN. Husserl E. (1936), Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die tran szendentale Phänomenologie. Eine Einleitung in die phänomenologische Philosophie, wyd. W. Biemel, Den Haag 1962 (Hua VI). Tischner J. (1964), Czym jest ,,ja" transcendentalne?. W: Z. arnecka (red.), Szkice filozoficzne. Romanowi Ingardenowi w darze, Warszawa­Kraków: PWN. Tischner J. (1964), Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, ,,Studia Theologica Varsaviensia" nr 1/2, s. 535-578. Tischner J. (1966), Strukturalne zagadnienia refleksji i spostrzeenia imma nentnego w wietle niektórych tez Edmunda Husserla, ,,Studia Philosophiae Christianae" nr 1, s. 205­257. Tischner J. (1969), Gnozeologiczny podmiot poznania, ,,Analecta Cracoviensia" T. 1, s. 9­20. Tischner J. (1970), Impresje aksjologiczne, ,,Znak" nr 2/3, s. 204­219. Tischner J. (1970), Typowe odmiany pierwotnoci resp. wtórnoci, ,,Analecta Cracowiensia", t. 2, s. 27­52. Tischner J. (1971), Aksjologiczne podstawy dowiadczenia ,,ja" jako caloci cielesno­przestrzennej, ,,Logos i Ethos", s. 33­82. Tischner J. (1975), wiat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966­ ­1975, Kraków: Wydawnictwo Znak. Tischner J. (1978), Solidaryzacja i problem ewolucji wiadomoci, w: W. Stróewski (red.) Studia z teorii poznania i filozofii wartoci, Wroclaw: Ossolineum. Tischner J. (2000), Mylenie wedlug wartoci, Kraków: Wydawnictwo Znak. Tischner J. (2006), Fenomenologia wiadomoci egotycznej, w: tene, Studia z filozofii wiadomoci, Kraków: Instytut Myli Józefa Tischnera. Tischner J. (2006), Studia z filozofii wiadomoci, Kraków: Instytut Myli Józefa Tischnera. Streszczenie Celem artykulu jest zrekonstruowanie procesu przejcia od fenomenologicznego (transcendentalnego) rozumienia ,,ja" do jego wykladni aksjologicznej. Chodzi tu o rekonstrukcj drogi rozwoju myli Józefa Tischnera. W rezultacie rozwoju fenomenologicznych analiz Tischnera, w których wietle ewoluuje równie jego myl, ,,ja" transcendentalne zostaje scharakteryzowane jako ,,ja" aksjologiczne. W ramach analiz podejmowanych przez autora Ja transcen dentalnego w filozofii Edmunda Husserla mona dopatrzy si przeniesienia akcentu z transcendentalnego na aksjologiczny. Twórcze wykorzystanie otwartoci filozofii Husserla prowadzi Tischnera poza ramy klasycznej fenomenologii. Spojrzenie na twórczo Tischnera przez pryzmat pierwotnej inspiracji, jak jest fenomenologia, umoliwia ukazanie rzetelnego obrazu myli polskiego filozofa. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Aksjologiczna interpretacja świadomości egotycznej. Od „ja” transcendentalnego do „ja” aksjologicznego

Download PDF
19 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/aksjologiczna-interpretacja-wiadomo-ci-egotycznej-od-ja-O0NwShz4Vl

References (4)

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2012 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/v10271-012-0052-z
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 21: 2012, Nr 2 (82), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/v10271-012-0052-z A g n i e s z k a We s o l o w s k a . Od ,,ja" transcendentalnego do ,,ja" aksjologicznego Slowa kluczowe: E. Husserl, J. Tischner, sfera egotyczna, aksjologia, ,,ja" transcen dentalne, ,,ja" aksjologiczne Celem artykulu jest ukazanie aksjologicznej interpretacji egologicznego motywu fenomenologii. Analizy rozwijane w niniejszym szkicu skoncentrowane s wokól tezy, e proces przejcia od ,,ja" transcendentalnego do ,,ja" aksjologicznego mona rozumie jako rezultat Tischnerowskiego namyslu nad Husserlowsk koncepcj ,,ja". Zaznaczmy, e Husserl w Erste Philosophie uznaje twierdzenie ,,ja jestem" za punkt wyjcia prawdziwej filozofii1. Równie Tischner, wskazujc egologiczny punkt wyjcia podejmowanych rozwaa, odslania ladami Husserla naturaln samozrozumialo, któr naley podda problematyzacji. W rezultacie analiz oraz interpretacji fenomenologicznej koncepcji ,,ja" polski filozof rozwija wlasny egologiczny projekt. Merytorycznym punktem dojcia rozwaa prezentowanych w artykule jest twierdzenie, e istotna warto Tischnerowskiej wykladni fenomenologicznej koncepcji ,,ja" polega na uwyranieniu aksjologicznego wymiaru egotycznoci. 1 E. Husserl, Erste Philosophie (1923/24), Teil 2, Theorie der phänomenologischen Reduk tion, wyd. R. Boehm, Den Haag 1959 (Hua VIII), s. 42: ,,Indessen so einleuchtend diese in der Tat sehr natürliche Überlegung erscheinen mag und so sehr das «Ich bin» sich als eine zufällige und gar nicht bevorzugte Besonderung der erfahrenen Weltexistenz darbietet, man kann doch die Ansicht vertreten, und vielleicht mit sehr viel besseren Gründen, daß vielmehr der Satz «Ich bin» das wahre Prinzip aller Prinzipien und der erste Satz aller wahren Philosophie sein muß". Brak adnotacji o autorze tlumaczenia oznacza, e autorka artykulu opiera si na tlumaczeniu wlasnym. W zwizku z przewodni tez, przyjmujc zarazem, e przelom w fenomenologicznych analizach przeprowadzanych przez Tischnera wyznacza koncepcja ,,ja" aksjologicznego, w ramach prezentowanych rozwaa postaram si ukaza nastpujce wtki. Po pierwsze, w miar jak ewoluuje myl polskiego filozofa, w lonie rozwijanego przez niego projektu filozoficznego mona dopatrzy si przesunicia akcentu z transcendentalnego na aksjologiczny. Po drugie, w rezultacie swych fenomenologicznych analiz Tischner dochodzi do wniosku, e pierwotne ,,ja" jest konscjentywn (ujmowaln przedrefleksyjnie) wartoci, ,,ja" aksjologicznym, w zwizku z czym równie cala sfera egotyczna okazuje si sfer aksjologiczn. Sam Tischner twierdzi, e przeprowadzone przeze analizy ,,ja" s wynikiem aksjologicznej interpretacji sfery egotycznej, a zarazem uzupelnienia koncepcji Husserla i jako takie sytuuj si na skrzyowaniu teorii wiadomoci, filozofii wartoci (aksjologii) oraz filozoficznej egologii2. Ju we wczesnych pracach polskiego filozofa, w których mamy do czynienia z afirmacj wartoci, zaakcentowaniem wolnoci, aksjologicznoci ,,ja", uwyrania si pierwszestwo aksjologii w ramach wykladni sfery egotycznej. Przekonanie to, oddajce de facto istot Tischnerowskiej interpretacji egotycznoci, ma w odniesieniu do prezentowanych rozwaa znaczenie kluczowe. Aksjologiczna wykladnia egologicznego wtku (motywu) fenomenologii Husserla, otwierajca horyzont dalszych rozwaa, staje si dla polskiego filozofa moliwoci kontynuacji fenomenologicznego badania, którego warto polega, jego zdaniem, na mówieniu o tym, co dotyczy czlowieka, jzykiem dowiadczenia zabarwionego aksjologicznie. Rozwój fenomenologicznego badania znajduje sw podstaw w Husserlowskim projekcie ugruntowania filozofii, projekcie, z którym wie si ,,postulat krytycznej analizy wszelkiego dowiadczenia i jego stopniowego wyjaniania"3. W celu uzasadnienia nadrzdnej tezy podejmowanych rozwaa, to jest ukazania, e przejcie od ,,ja" transcendentalnego do ,,ja" aksjologicznego mona potraktowa jako rezultat Tischnerowskiej refleksji nad fenomenologiczn koncepcj ,,ja", cofniemy si do pocztkowego etapu myli polskiego filozofa, fenomenologicznego etapu jego twórczoci4 , w którym aksjologiczna interpretacja sfery egotycznej znajduje swój pocztek. Por. J. Tischner, Impresje aksjologiczne, ,,Znak" 1970, nr 2/3, s. 204. Zob. A. Póltawski, Slowo wstpne w: E. Husserl, Medytacje kartezjaskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena, przel. A. Wajs, Warszawa: PWN, 1982, s. XVIII. Wedlug twórcy fenomenologii, filozofia ma by poznaniem w sobie tylko uprawomocnionym, podstaw wszystkich nauk oraz caloci kultury. Zob. E. Husserl, Erste Philosophie (1923/24)..., Teil 2, dz. cyt., s. 3­6. 4 W pierwszej fazie filozofowania (lata 1960/1970) Tischner pozostaje pod wplywem fenomenologii i wspólczesnych teorii wartoci. Tischnera wykladnia ,,ja" transcendentalnego W pierwszych pracach: doktorskiej oraz habilitacyjnej, rozprawach par excel lence fenomenologicznych, Tischner podejmuje, a zarazem twórczo rozwija myl filozoficzn Husserla. W swej rozprawie doktorskiej Ja transcendental ne w filozofii Edmunda Husserla (opublikowanej w caloci5 dopiero w 2006 roku w tomie rozpoczynajcym edycj Dziel zebranych Józefa Tischnera, zatytulowanym Studia z filozofii wiadomoci6), Tischner, czynic przedmiotem analiz problem ,,ja" transcendentalnego, okazuje si kontynuatorem myli niemieckiego filozofa. W rezultacie analizy Husserlowskiej koncepcji ,,ja" transcendentalnego Tischner odslania niezwykle istotne aspekty, które, jego zdaniem, zapoznal sam Husserl. Nale do nich: po pierwsze, brak tosamoci midzy pojciem ,,ja" transcendentalnego a pojciem podmiotu wiadomoci oraz ­ wynikajce z terminologicznej odmiennoci ­ rozrónienie pomidzy egologiczn a podmiotow struktur wiadomoci (z którym to rozrónieniem zwizana jest z kolei moliwo rozpatrzenia ,,ja" transcendentalnego w horyzoncie pytania o ,,kto"); po drugie, przyznanie samemu ,,ja" charakteru indywidualnego, a zarazem indywidualizujcego. Tischner przedstawia ,,ja" transcendentalne jako ten element sfery wiadomoci, który jako czynnik istniejcy w sobie samym, konstytuujcy, zabarwiajcy jakociowo, warunkuje to, e zmienny strumie wiadomoci pozostaje strumieniem zawsze tego samego, konkretnego indywiduum. Rozwaajc indywidualny charakter ,,ja" transcendentalnego, Tischner stwierdza, e nie mona scharakteryzowa go za pomoc pojedynczego aktu. ,,Ja" ujawniajce si w konkretnych aktach, a cilej ­ w indywidualnym rysie spelniania tych aktów, ,,samo w sobie, jako pozytywna i najbardziej pierwotnie indywidualna potencjalno dokonywania tych i innych aktów, spelniania ich w jaki okrelony sposób, jest w swej nieokrelonoci przez aden specyficzny akt równie niemoliwe do nazwania"7. ,,Ja ­ pisze Tischner ­ za w s z e z a w i e r a s w o i s t m o l i w o s p e l n i e n i a t a k i e g o l u b i n n e g o a k t u" 8 . Koncentrujc si na tym aspekcie ,,ja", polski filozof formuluje tez, e ,,ostateczn zasad indywiduNaley zaznaczy, e fragmenty rozprawy doktorskiej J. Tischnera opublikowane zostaly w latach 1964-1966 w postaci nastpujcych artykulów: Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, ,,Studia Theologica Varsaviensia" 1964, nr 1/2, s. 535-578; Czym jest ,,ja" transcendentalne?, w: Z. arnecka (red.) Szkice filozoficzne. Romanowi Ingardenowi w darze, Warszawa­Kraków: PWN 1964; Strukturalne zagadnienia refleksji i spostrzeenia immanentne go w wietle niektórych tez Edmunda Husserla, ,,Studia Philosophiae Christianae" 1966, nr 1, s. 205­257. 6 J. Tischner, Studia z filozofii wiadomoci, Kraków: Instytut Myli Józefa Tischnera 2006. 7 J. Tischner, Czym jest ,,ja" transcendentalne?..., dz. cyt., s. 356. 8 J. Tischner, Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, w: tene: Studia z filo zofii wiadomoci..., dz. cyt., s. 66. alnoci «ja» jest (...) jego immanentna wolno"9. Nakrelona przez Tischnera w rozprawie Ja transcendentalne... przestrze egotycznoci okazuje si sfer pierwotnej wolnoci oraz indywidualnoci ,,ja". W odniesieniu do analiz Tischnera zawartych w rozprawie doktorskiej, w kontekcie aksjologicznej wykladni egotycznoci (stanowicej rdze rozwaa podejmowanych w niniejszym artykule), warto zwróci uwag przede wszystkim na dwie kwestie dotyczce rozumienia koncepcji Husserlowskiej przez Tischnera. Po pierwsze, lektura rozprawy Ja transcendentalne... pozwala zauway, e w pracy Tischner rozwija przede wszystkim te wtki dotyczce Husserlowskiego ujcia wiadomoci transcendentalnej, które ukazuj j jako s t r u k t u r d y n a m i c z n : Tischner pokazuje, e wiadomo jest nie tylko wiadomoci intencjonaln, lecz take (a moe przede wszystkim) przestrzeni dynamiczn, sfer indywidualnego, rozumianego jako potencjalno ,,ja". ,,Ja dokonuje okrelania lub jakiego nieuchwytnego przewietlania caloci transcendentalnej wiadomoci, dziki czemu wiadomo ta nie jest wiadomoci w ogóle, lecz wlanie w najbardziej pierwotnym znaczeniu moj wiadomoci"10. Jeli chodzi o drug kwesti, Ti s c h n e r p r z e d stawia sfer transcendentaln jako obszar wewntrznego n a p i c i a ,, j a " , k t ó r e okazuje si ródlem i jednoczenie rezultatem stale zachodzcego procesu konstytucji. W ramach takiego ujcia s f e r a t r a n s cendentalna jawi si jako przestrze polaryzacji, rozdwiku ,,ja", które yjc w wiecie, jest zarazem ,,ja" t r a n s c e n d e n t a l n y m. Sam Husserl uwyrania w Kryzysie... ,,dajcy si sensownie rozwiza, konieczny wrcz paradoks, (...) wyplywajcy ze stalego napicia midzy sil przekona samego przez si zrozumialego nastawienia naturalnego, obiektywnego (potga common sense), a przeciwstawiajcego si mu nastawienia «niezaangaowanego obserwatora»"11. Przez podkrelenie pierwotnego, a zarazem potencjalnego oraz indywidualnego charakteru ,,ja", ksztaltujcego si zawsze w efekcie nabywania wlasnoci habitualnych, Tischner (podobnie jak Husserl) wskazuje podwójny status ,,ja", które stanowi bytowo pierwotne egotyczne centrum konstytucji wiata, a zarazem jego element. Warto w tym kontekcie przywola komentarz Eugena Finka, który stwierdza, e w fenomenologii nie chodzi o przeciwstawienie wiata transcendentalnej subiektywnoci, lecz o ,,stawanie si wiata w konstytucji transcendentalnej J. Tischner, Czym jest ,,ja" transcendentalne?..., dz. cyt., s. 358. Tame, s. 361. 11 E. Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die transzendentale Phäno menologie. Eine Einleitung in die phänomenologische Philosophie, wyd. W. Biemel, Den Haag 1962 (Hua VI), s. 183. Cyt. za polskim przekladem fragmentów Kryzysu... ­ E. Husserl, Wybór pism, przel. S. Walczewska, w: K. wicicka, Husserl, Warszawa: PW ,,Wiedza Powszechna", 2005, s. 271. subiektywnoci"12. Innymi slowy, chodzi o sens, jaki nadaje wiatu transcendentalna subiektywno. W wietle Husserlowskiej idei konstytucji, ,,ja", konstytuujc wiat, podlega autokonstytucji, uwiatawia si w postaci istniejcego w wiecie czlowieka, osoby. Proces autokonstytucji, wlasnej aktywnej genezy, polegajcy na generowaniu nowych dowiadcze egotycznych, jest cile zwizany z podwojeniem ,,ja", przy czym p o d w o j e n i e t o n i e m a c h a r a k t e r u p o d w o j e n i a o n t o l o g i c z n e g o. W ten sposób transcendentalne ego, nadajce sens otaczajcemu wiatu, samo zostaje naznaczone pitnem wiata. Niezwykle znaczcy okazuje si fakt, e uwzgldniwszy rozwój koncepcji Husserlowskiej, autor rozprawy Ja transcendentalne... odslania nieujawniony dotd w ramach fenomenologicznych analiz wymiar ego, a tym samym ­ now perspektyw badawcz. Dostrzega mianowicie, e do odkrytej ,,tajemniczoci" dolcza si ,,krucho" oraz ,,przypadkowo": ,,gdy wiadomo ­ pisze ­ zetknie si z «kruchoci» tego, kogo jest wiadomoci, ujawniaj si przed ni momenty tragizmu (...)"13. Zdaniem Tischnera, problem ,,ja", cilej: problem jego istnienia w sferze wiadomoci, otwiera ,,now sfer bada nad czlowiekiem"14. Koncepcja ,,ja" transcendentalnego, któr podejmuje Tischner na kanwie swych docieka, staje si nie tylko problemowym punktem wyjcia, od którego rozpoczyna rozwaania polski badacz, lecz przede wszystkim moliwoci otwierajc przed nim horyzont potencjalnych analiz, wyznaczajc kierunek poszukiwa. Ju bowiem w ostatniej czci pracy doktorskiej (w ramach zwieczenia analiz Husserlowskiej koncepcji) polski filozof zarysowuje projekt wlasnego rozumienia koncepcji ,,ja" transcendentalnego, projekt bdcy jego twórczym wkladem w rozwój problematyki fenomenologicznej. Konscjentywno sfery egotycznej Rozwaania dotyczce ,,ja" transcendentalnego, zaprezentowane w rozprawie doktorskiej, otwieraj przed Tischnerem ­ zaanonsowany przez Husserla ­ horyzont analiz. W rozprawie habilitacyjnej Fenomenologia wiadomoci egotycznej Tischner podejmuje za Husserlem prób fenomenologicznego badania sfery wiadomoci, przy czym dociekania Tischnera nie maj charakteru bada cile transcendentalnych. Wychodzc od dowiadczenia wartoci, polski filozof podejmuje analiz konscjentywnej wiadomoci egotycznej. Analizy zawarte w jego rozprawie habilitacyjnej (ukoczonej w 1971 roku, a wydanej 12 E. Fink (1966), Die phänomenologische Philosophie Edmund Husserls in der gegenwär tigen Kritik, ,,Kant Studien" 38, w: tene, Studien zur Phänomenologie 1930­1939, s. 139. 13 Por. J. Tischner, Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, w: tene, Studia z filozofii wiadomoci..., dz. cyt., s. 122. 14 Tame. w 2006 roku) oraz w opublikowanych wczeniej artykulach15 powicone s problematyce dotyczcej wiadomoci egotycznej16, sferze samowiadomoci17 i jako takie stanowi dopelnienie Husserla koncepcji fenomenologicznej. Dlatego te, jak wskazuje Tischner, przeprowadzone przeze analizy maj znaczenie o tyle, o ile potraktuje si je jako dopelnienie, a zarazem rozwinicie bada nad wiadomoci transcendentaln18. Warto zwróci uwag na fakt, e jako autor projektu fenomenologii wiadomoci egotycznej, Tischner wpisuje si w tradycj pojmowania wiadomoci uksztaltowan w filozofii europejskiej midzy kocem XVIII a pocztkiem XX wieku, tradycj, która wspiera si na zaloeniu, e przedrefleksyjna (nieprzedmiotowa) samowiadomo stanowi warunek wiadomoci siebie typu refleksyjnego (uprzedmiotowiajcego)19. Naley przy tym podkreli, e Tischnerowski projekt wiadomoci egotycznej jest nade wszystko ujciem fenomenologicznym. Uwzgldniwszy przeprowadzone dotychczas dociekania fenomenologiczne, polski filozof dostrzega, e Husserl nie przedstawil wszystkich aspektów, jakie odslania badanie transcendentalnej sfery wiadomoci. Zmierzajc ­ za Husserlem ­ do ujawnienia tego, co przedrefleksyjne, co istnieje jeszcze w egotycznym tle jako moliwy temat (przedmiot) aktu, polski filozof przesuwa akcent bada dotyczcych wiadomoci ze sfery aktowo-refleksyjnej na obszar wiadomoci przedrefleksyjnej i przedstawia projekt (wlasne ujcie) fenomenologii wiadomoci egotycznej. 15 Chodzi o nastpujce artykuly J. Tischnera opublikowane w latach 1969­1978: Gnozeo logiczny podmiot poznania, ,,Analecta Cracoviensia" 1969, T. 1, s. 9­20; Typowe odmiany pier wotnoci resp. wtórnoci, ,,Analecta Cracowiensia" 1970, T. 2, s. 27­52; Impresje aksjologiczne, ,,Znak" 1970, nr 2/3, s. 204­219; Aksjologiczne podstawy dowiadczenia ,,ja" jako caloci cielesnoprzestrzennej, ,,Logos i Ethos" 1971, s. 33­82; Solidaryzacja i problem ewolucji wia domoci, w: W. Stróewski (red.), Studia z teorii poznania i filozofii wartoci, Wroclaw 1978. 16 Warto nadmieni, e Tischner, który podejmuje prób nakrelenia fenomenologii samowiadomoci, posluguje si wszym oraz szerszym pojciem egotycznoci. Pisze o tym nastpujco: ,,Krg opisywany przez pojcie «moje» bdziemy tutaj nazywa szerszym krgiem egotycznym, krg opisywany przez «ja» nazwiemy krgiem cislej egotycznoci". J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej, w: tene, Studia z filozofii wiadomoci..., dz. cyt., s. 197. 17 ,,Wyraenie «samowiadomo» po raz pierwszy pojawilo si w jzyku niemieckim jako przeklad laciskiego pojcia conscientia (...). Laciski termin to tlumaczenie pónogreckiego slowa syneidsis, które po raz pierwszy zostalo uyte przez Marka T. Cycerona (106 ­ 43 p.n.e.) i przyjlo si w literaturze w czasach stoików. Jak wynika z zestawienia greckiego i laciskiego slowa, podstawowym znaczeniem obu poj jest «wiedza wspólna» (MitWissen). Greckie slowo eidsis (eidenai) oznacza «wiedzie», a syn «wspól» Odpowiednio dotyczy to laciskich slów scientia i con". K. Gloy, Wprowadzenie do filozofii wiadomoci, przel. T. Kubalica, Kraków: Wydawnictwo WAM, 2009, s. 67. 18 Zob. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 411. 19 Zob. M. Frank, wiadomo siebie i poznanie siebie, przel. Z. Zwoliski, Warszawa: ,,Oficyna Wydawnicza", 2002, s. 61. Wychodzc od ,,ja" transcendentalnego, odslanianego w ramach refleksji, której szczególny moment stanowi redukcja20, w pracy Fenomenologia wia domoci egotycznej polski filozof rozwija pogld, e i s t n i e j e p i e r w o t na, przedrefleksyjna samowiadomo ,,ja", warunkujca w s z e l k r e f l e k s j , czyli wiadomo aktow. W celu przyblienia charakteru wiadomoci przedrefleksyjnej warto odwola si do charakterystyki Manfreda Franka, który charakteryzuje t wiadomo jako wiadomo pierwotn, niezaporedniczon, przedpojciow, wiadomo, któr zaklada wszelka wiadomo refleksyjna i wspólwystpuje z ni w funkcjonalnej jednoci21. Sam Tischner przedrefleksyjn wiadomo siebie okrela jako sfer konscjentywn, odznaczajc si tym, e w jej ramach wszystkie przeycia s dane zawsze ju z góry w sposób nieprzedmiotowy jako moje i jako takie s przeywane przez ,,ja" w ywej teraniejszoci. W konsekwencji poziom wiadomoci konscjentywnej okazuje si poziomem przeywania poprzedzajcym, a zarazem warunkujcym refleksj. Na wstpie rozwaa dotyczcych wiadomoci egotycznej warto wic zaanonsowa, e Tischner posluguje si terminem ,,konscjentywno" w znaczeniu tego, co pierwotne, przedrefleksyjne, nieprzedmiotowe, majce charakter przeyciowy, pozostajce w egotycznym tle aktualnie spelnianego aktu. Ucilajc okrelenie ,,konscjentywno", naley zaznaczy, e polski filozof stosuje je w odniesieniu do przedrefleksyjnej i nieprzedmiotowej w i a d o m o c i s i e b i e , a z a r a z e m p r z e d r e fleksyjnego sposobu istnienia nieprzedmiotowych treci w i a d o m o c i n a p o z i o m i e w i a d o m o c i p r z e y c i o w e j. Zarysowujc przewodni wtek Tischnerowskich analiz, podkrelmy, e konscjentywno stanowi istotny rys istnienia treci wiadomoci, który przenikajc je, umoliwia ,,ja" przedrefleksyjne przeycie wszelkich treci, zanim stan si o n e p r z e d m i o t e m a k t ó w 2 2 . Nie ulega wic wtpliwoci, e Tischner okrela mianem konscjentywnoci wszystkie typy wiadomoci przedrefleksyjnej nieaktowej23. Warto doda, e ,,konscjentywno" rozumie on w znaczeniu przeciwstawnym ,,scjentywnoci"24. wiadomo przedrefleksyjna, tak zwana konscjentywno, w odrónieniu od scjentywnoci, czyli poznania typu aktowego, jest wiadomoci pierwotn, warunkujc wszelkie aktowe poznanie. Podsumowujc wtek dotyczcy konscjentywnoci, mona stwierdzi, e w ramach ujcia prezentowanego w rozprawie Fenomenologia wiadomoci Zob. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. Zob. M. Frank, wiadomo siebie i poznanie siebie..., dz. cyt., 22 Zob. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. 23 J. Tischner, Aksjologiczne podstawy dowiadczenia ,,ja" jako strzennej..., dz. cyt., s. 53. 24 Zob. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 283. s. 61. cyt., s. 144. caloci cielesno-prze cyt., s. 144. egotycznej Tischner zmierza do wykazania, e w f e n o m e n o l o g i i j e s t moliwy dostp do przedfenomenalnego ­ nieprzedmiotowego, poprzedzajcego i warunkujcego wszelki akt ­ poziomu sfery wiadomoci. Na poziomie wiadomoci przedaktowej ,,ja" manifestuje sw pierwotn obecno w s p o s ó b r ó d l o w y. Eksponujc warunek refleksyjnego odslaniania, Tischner wykazuje, e ego cogito, bdce pierwsz oczywistoci, stanowi wstpne przedrefleksyjne zaloenie fenomenologii. Aksjologiczny wymiar egotycznoci Ujcie sfery egotycznej jako sfery konscjentywnej otwiera moliwo nowego spojrzenia na samo ,,ja". W Tischnera ujciu wiadomoci egotycznej zaznacza si wyrana rónica w porównaniu z ujciem Husserla. O ile Husserl akcentuje refleksyjny oraz przedmiotowy charakter wiadomoci, o tyle Tischner eksponuje p r z e d r e f l e k s y j n y oraz a k s j o l o g i c z n y r y s s f e r y e g o t y c z n e j. wiadomo egotyczna jest w rozumieniu Tischnera wiadomoci aksjologiczn: ,,ja", które styka si z wartociami pochodzcymi ze wiata, samo okazuje si wartoci. Rezultatem fenomenologicznych analiz Tischnera, który czyni przedmiotem rozprawy centralne zagadnienie fenomenologii Husserlowskiej, sfer wiadomoci transcendentalnej, stanowicej ródlowy punkt egotycznego ycia, okazuje si sformulowanie wlasnego ujcia sfery egotycznej, ujcia, w którym uwzgldnia on przede wszystkim jej konscjentywny oraz aksjologiczny charakter. W tekcie z roku 1970 Impresje aksjologiczne, znamionujcym fenomenologiczny etap docieka, polski filozof stwierdza wprost, e podstaw konscjentywnoci sfery egotycznej jest poczucie egotycznej wartoci25. Sfera egotycznoci, zauwaa polski filozof, ,,jest to sfera, w której poczucie egotycznej wartoci jest podstaw konscjentywnoci, a konscjentywno podstaw egotycznej realnoci"26. W Tischnerowskim projekcie fenomenologii wiadomoci egotycznej r e f l e k s y w n e d o w i a d c z e n i e s i e b i e m a zwizek z przeyciem egotycznej wartoci, jak stanow i w l a s n e ,, j a ". Tischner pojmuje sfer konscjentywnoci jako ,,obszar wspóldoznawania", w którym ,,istnienie czego jest równowane wiadomoci czego, a odczuwanie wartoci istniejcych w wiecie wzbudza wspólodczuwanie samego siebie, jako sfery, w której ja, którego sposobem istnienia jest konscjentywno, wyczuwalne w cieniu kadego przedmiotowo skierowanego czucia, wspóldoznawane jest w kadym doznaniu jako wlanie czego dozna- Zob. J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 209. Zob. tame. jce, wspólprzeywane w przeywaniu radoci, smutku, aktu decyzji skierowanej na wiat"27. W rozpoczynajcym si ju na poziomie konscjentywnoci procesie ewolucji i rozwoju wiadomoci egotycznej Tischner podkrela przede wszystkim aktywno ,,ja", które ­ jak wykazuje ­ konstytuuje si w ramach dialektycznego ruchu odnajdywania oraz odchodzenia od siebie, w ruchu zachodzcym na kadej plaszczynie ycia egotycznego, którym rzdzi prawo aksjologiczne. ,,Ja" ­ ródlo wszelkich dozna bdcych rezultatem zetknicia si z wartociami, plyncymi ze strony wiata ­ w ewolucyjnym ruchu wiadomoci wzbogaca si wci o nowe dowiadczenia egotyczne. Stosownie do ­ charakteryzowanych w rozprawie ­ trzech rodzajów plaszczyzn, zwizanych ze wiadomociowym yciem ,,ja", Tischner opisuje trzy róne odpowiadajce im dowiadczenia egotyczne (dowiadczenia ,,ja"): somatyczne, poznawcze i osobowe. Przedrefleksyjny, nieaktowy oraz nieprzedmiotowy (konscjentywny) charakter treci pojawiajcych si w sferze egotycznej stanowi czynnik decydujcy o doborze metody bada przyjtej przez Tischnera w rozprawie fenomenologicznej. Pisze o tym wprost: ,,Metoda fenomenologiczna zostala w pracy zaakceptowana dlatego, e stanowi ona jedyn metod pozwalajc na naukowe i bezporednie badanie wprost sfery samowiadomoci"28. Jedynie metoda fenomenologiczna umoliwia, zdaniem Tischnera, naukowe oraz bezporednie (ródlowe) badanie obszaru samowiadomoci. ,,Inne [bowiem] metody badawcze ­ pisze autor rozprawy ­ czy to metody psychologii czy metafizyki, wprawdzie pozwalaj take na dotarcie w glb sfery samowiadomoci, ale niejako porednio, poprzez dziedziny, które musz by uprzednio potraktowane jako mniej lub bardziej z ni spokrewnione"29. Z zakresu prowadzonych bada Tischner eliminuje ­ co naley podkreli ­ sfer wiadomoci intencjonalno-przedmiotowej, w której s dane rzeczy czasoprzestrzenne. ,,Pozostaje ­ pisze w tym kontekcie polski filozof ­ jedynie wsza sfera «wiadomoci», w której wszystkie pojawiajce si moliwe i aktualne treci (przeycia, doznania) istniej z istoty jako «samowiadome» dla tego, kto te treci przeywa"30. Innymi slowy, chodzi tu o poziom pierwotny, w którym wszelkie pierwotne treci, przeycia ukryte w glbi samowiadomoci pozostaj poza tematyzujcym ujciem refleksji i jako takie staj si dla ,,ja" nowym punktem wyjcia wiadomociowego ycia, swoistym bodcem stymulujcym proces samokonstytucji. To, co w wiadomoci ukryte najglbiej, moe zosta jednak ujawnione podczas ekspresji, której dokonuje ,,ja" w swym codziennym Tame, s. 212. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 137. Tame. Tame, s. 132. yciu. W wiecie otoczenia ,,ja" zaznacza sw obecno, realizujc wartoci, które przed ich uprzedmiotowieniem pojawily si uprzednio w egotycznym horyzoncie immanencji. Sfera konscjentywnoci, zawierajca w sobie wszelkie moliwe oraz faktyczne treci, jest przestrzeni egotycznie pierwotn, w której rozpoczyna si oraz przebiega s a m o k o n s t y t u c j a ,, j a ". W rozumieniu Tischnera wewntrzna sfera egotycznoci jest sfer egotycznego ycia ,,ja", obszarem konstytucji rónego rodzaju dowiadcze ,,ja", które ,,wypelniaj egotyczne dzieje czlowieka"31. Przestrze t, w której zachodzi proces konstytucji egotycznych dowiadcze, mona okreli jako ,,immanentn scen" ­ na niej jedno i to samo ,,ja", odgrywajce rol centrum egotycznego ycia, odnajduje siebie wci w horyzoncie wiata. Odwolujc si do slów polskiego filozofa, konstytucja ,,ja", zachodzca na rónych poziomach egotycznoci w sferze wiadomoci konscjentywnej, dokonuje si w ramach tak zwanego ,,procesu solidaryzacji egotycznej". Solidaryzacja egotyczna jest procesem konstytucji ,,ja". Pod pojciem procesu ,,solidaryzacji egotycznej" Tischner rozumie ,,zjawisko utosamiania si Ja z obszarem, który pierwotnie (...) stanowil teren calkowicie aegotyczny, w rezultacie czego obszar ten nabiera znaczenia bycia integralnym skladnikiem konstytucyjnym obszaru cislej egotycznoci (Ja bdcego fundamentem solidaryzacji)"32. W ramach solidaryzacji, ,,ja" moe si odnale w tym, w czym odkryje konscjentywn wiadomo bycia sob. ,,Ze wszystkim tym ­ pisze polski filozof ­ co jest koniecznym wewntrznym warunkiem tych procesów, a w czym osoba odkryje wzgldnie trwal «samowiadomociow wiadomo bycia sob», dochodzi do aktu egotycznej solidaryzacji"33. Niezwykle istotne, e poziomem, na którym ,,ja" moe odnale siebie, okazuje si wylcznie nieuprzedmiotawialna sfera konscjentywnoci, co oznacza, e proces solidaryzacji koczy si wraz z przedmiotowym ujciem treci (wartoci). ,,Akt spontanicznej solidaryzacji ­ zauwaa Tischner ­ dopelnia si przy spotkaniu z kad treci, w której Ja «odnajduje siebie», jeli tylko tre ta nie wykracza poza sfer konscjentywnoci"34. Zwrómy uwag, i rozwaania Tischnera, które ewokuje idea procesu konstytucji ,,ja" jako solidaryzacji, maj w punkcie wyjcia zaloenie, e caly proces egotycznej solidaryzacji zamyka si w ramach konscjentywnego poziomu przedrefleksyjnego przeywania, w zwizku z czym warto okrele dotyczcych natury sfery egotycznej ma charakter przedrefleksyjnej hipotezy. Egotyczny horyzont obejmuje to, co potencjalne, jest moliw caloci konscjentywnych treci, czyli tego, co dopiero w ramach procesu konstytucji moe zosta przez Tame, Tame, Tame, Tame, s. s. s. s. ,,ja" ukonstytuowane, urealnione. Odwolajmy si w tym kontekcie do Brelagego, który stwierdza, e ,,transcendentalna fenomenologia (...) nie jest niczym innym jak uniwersalnym i systematycznym odslanianiem transcendentalnoci wiadomoci"35. W zalenoci od tego, z jakimi treciami, z jakim ,,obszarem" egotycznoci utosami si ,,ja" w ramach procesu solidaryzacji, mona wskaza na okrelone dowiadczenie egotyczne. ,,Gdy egotyczna solidaryzacja ­ wyjania Tischner ­ obejmie sfer samowiadomoci somatycznej, Ja staje si Ja somatycznym, gdy przeniknie sfer poznania, stanie si podmiotem poznania, gdy splecie si z wartoci, któr «osoba» ma w wiecie i dla wiata, stanie si Ja osobowym"36. Przyjwszy, e przeywajc siebie na poziomie konscjentywnoci, ,,ja" moe odnale siebie w danej treci, Tischner rozrónia trzy podstawowe rodzaje ,,ja" i trzy odpowiadajce im podstawowe dowiadczenia egotyczne: dowiadczenie ,,ja" jako caloci przestrzennej (sprzgajce si z dowiadczeniem wlasnej cielesnoci), dowiadczenie ,,ja" jako podmiotu poznania oraz dowiadczenie ,,ja" jako osoby ludzkiej. ,,Wewntrzna przestrze egotyczna ­ pisze Tischner ­ jest obszarem, w którym dochodzi do konstytuowania si rónego rodzaju dowiadcze «ja», zarówno «ja» somatycznego, «ja» jako podmiotu poznania, jak równie «ja» osobowego"37. Istotne okazuje si przy tym to, e fenomen egotycznoci ,,zaklada, jako swój warunek moliwoci, istnienie ja pierwotnego, glbinowego, absolutnie nieukonstytuowanego przez adn solidaryzacj"38. Rozwijajc i uzupelniajc w swej Fenomenologii wiadomoci egotycznej teori konstytucji ,,ja" o innowacyjne ujcie procesu solidaryzacji, Tischner daje si pozna nie tylko jako jeden z wybitnych komentatorów fenomenologii Husserla, lecz take jako fenomenolog, który poslugujc si metod fenomenologiczn w twórczy sposób rozwija, a zarazem dopelnia sam koncepcj fenomenologii. W swej rozprawie habilitacyjnej zmierza on wszak do tego, aby uzupelni ­ a tym samym rozwin ­ fenomenologiczne analizy aksjologicznym aspektem procesu konstytucji, wtkiem, który, w jego przekonaniu, nie zostal dotd rzetelnie rozpatrzony. Jego zdaniem, ,,w analizach konstytucji u Husserla aksjologiczny wymiar procesów konstytucji nie zostal naleycie uwzgldniony"39. Eksponujc aksjologiczny charakter konstytucji oraz sfery 35 M. Brelage, Studien zur Transzendentalphilosophie, Berlin 1965, s. 107: ,,Transzendentale Phänomenologie ist (...) nichts anderes als die universale und systematische Enthüllung der Transzendentalität des Bewußtseins". 36 J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 401. 37 Tame, s. 400. 38 J. Tischner, Aksjologiczne podstawy dowiadczenia ,,ja" jako caloci cielesno-prze strzennej..., dz. cyt., s. 79. 39 J. Tischner, Solidaryzacja i problem ewolucji wiadomoci..., dz. cyt., s. 92. egotycznej, Tischner formuluje tez, e solidaryzacja egotyczna odznacza si cislym zespoleniem z odczuciem wartoci. Pierwotne ,,ja" aksjologiczne Dotychczas przeprowadzone analizy sfery egotycznej doprowadzily nas do okrelenia punktu wyjcia samodzielnych docieka fenomenologicznych Tischnera, punktu, który okazuje si zarazem rezultatem, zwieczeniem, rozwaa zawartych w rozprawie Fenomenologia wiadomoci egotycznej. We wprowadzeniu do swej rozprawy Tischner formuluje zaloenie, e punktem wyjcia podejmowanych przeze analiz aksjologicznych ,,nie jest jakie z góry przyjte pojcie wartoci, lecz istnienie swoistego dowiadczenia wartoci"40. Naley podkreli, e formulujc to zaloenie, Tischner nawizuje do Husserlowskiej koncepcji dowiadczenia ródlowego jako do wyjciowego punktu fenomenologicznego badania, które nakierowane jest na to, co ródlowo (naocznie) dane. Przyjwszy za punkt wyjcia dowiadczenie wartoci, polski filozof nie zmierza do zdefiniowania wartoci, lecz ujawnia aksjologiczn natur ,,ja" pierwotnego. W r a m a c h p r o j e k t u w i a d o m o c i e g o t y c z n e j , r ó dlowy punkt ycia ,,ja", a zarazem warunek solidaryzacji egotycznej stanowi pierwotne ,,ja", czyli ,,ja" nieukonstytuowane przez adn solidaryzacj. Niezwykle istotne j e s t t o , e ,, j a " p i e r w o t n e m a c h a r a k t e r a k s j o l o g i c z n y. Podobnie jak Husserl, T i s c h n e r , c o f a j c s i w r u c h u u j a w n i a n i a aktywnoci egotycznej, dociera zatem w swym projekcie do ,,ja" pierwotnego, stanowicego rdze (ródlo) wiad o m o c i o w e g o y c i a. Pierwotne ,,ja" pozostaje zasad jednoci sfery immanentnej. Podstawowym celem autora Fenomenologii wiadomoci ego tycznej, który posluguje si metod fenomenologiczn, jest analiza oraz opis wiadomoci egotycznej, analiza, za której punkt wyjcia przyjmuje szeroko rozumiane ródlowe dowiadczenie wartoci. Po przeprowadzeniu rozwaa dotyczcych natury ,,ja" polski filozof dochodzi ostatecznie do fundamentalnego odkrycia, e skoro obszar egotycznoci jest sfer aksjologiczn, to samo ,,ja" jest wartoci. Naley podkreli, e teza ta, któr wyprowadza Tischner na podstawie analiz dotyczcych aksjologicznego aspektu genezy ,,ja" (teza zapoznawana nie tylko w literaturze powiconej filozofii Tischnera, lecz take w pracach poruszajcych zagadnienie aksjologicznego charakteru wiadomoci), zapewnia autorowi Fenomenologii wiadomoci egotycznej trwale miejsce w gronie mylicieli podejmujcych aksjologiczny wtek wiadomoci. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 136. Podkrelmy raz jeszcze, e przyjcie fenomenologicznego punktu wyjcia, jakim jest dowiadczenie wartoci, oraz obrany cel (analiza sfery egotycznej) wyznaczaj kierunek rozwaa, w których wyniku Tischner uznaje, e ,,sfera egologiczna okazuje si (...) w szczególnym znaczeniu tego slowa sfer aksjologiczn. (...) Rdzeniem tej sfery, jej «centralnym punktem», ródlem promieniowania, przygotowujcym moliw solidaryzacj, jest aksjologiczne ja" 41 . Kierujc si od dowiadczenia aksjologicznego w stron ródla, polski filozof pokazuje, e jeeli konscjentywna sfera samowiadomoci ma charakter aksjologiczny, to wlanie w tych kategoriach naley ujmowa zarówno proces samokonstytucji, jak i ycie w wiecie. Nie ulega zatem wtpliwoci, e w rozumieniu Tischnera charakter aksjologiczny ma samo ródlo egotycznego ycia, czyli nieuksztaltowane przez adn solidaryzacj ,,ja" pierwotne. W pracy wiat ludzkiej nadziei... Tischner stwierdza explicite: ,,Idc w glb po linii aksjologicznego dowiadczenia, dochodzimy do fenomenologicznego przeczucia siebie jako pewnej absolutnie swoistej wartoci. Warunkiem moliwoci konstytuowania si takich czy innych dowiadczeniowych odmian Ja jest J a a k s j o l o g i c z n e . J a a k s j o l o g i c z n e j e s t J a p i e r w o t nym. Znaczy to, e Ja pierwotne nie jest realnym, czas o p r z e s t r z e n n y m b y t e m, lecz irrealn w a r t o c i . Realne istnienie czlowieka stanowi mniej lub bardziej udan prób czasoprzestrzennej realizacji tej wartoci. Jest ono zawsze warunkowane bardziej podstawowym dowiadczeniem typu aksjologicznego. (...) Ja transcendentalne pozostaje abstrakcyjn konstrukcj dopóty, dopóki nie uchwycimy zwizku, jaki istnieje midzy jego konstytuowaniem si a deniem czlowieka do osignicia prawdy o wlasnej sytuacji w wiecie, prawdy, która wszak jest wartoci"42. Fundamentem, nieukonstytuowanym w procesie solidaryzacji, na którym opiera si egotyczne ycie, jest zatem ,,ja" pierwotne, majce i r r e a l n y , k o n s c j e n t y w n y o r a z a k s j o l o g i c z n y c h a r a k t e r. Husserla idea ,,ja" transcendentalnego koresponduje tym samym z Tischnerowsk ide ,,ja" aksjologicznego. W ramach swej koncepcji pierwotnego ,,ja" Tischner nawizuje do Husserlowskiej koncepcji ,,ja" transcendentalnego. Argumentuje w tym kontekcie nastpujco: ,,(...) idea Ja absolutnie pozawiatowego (transcendentalnego) nie jest sama w sobie absurdalna. (...) Zdaniem Husserla, wiat jest przedmiotem mniemania Ja transcendentalnego, które jako takie wlanie jest «poza-wiatowe»"43. Jako warto zawsze ju z góry (samo)dana w pierwotnej sferze wiadomoci, ,,ja" aksjologiczne, analogicznie do Husserlowskiego ,,ja" transcendentalnego, jest pozawiatowym, pierwotJ. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 209. J. Tischner, wiat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966­1975, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1975, s. 122­123. 43 J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 411. nym warunkiem, ródlem konstytucji. cile mówic, Tischner interpretuje ,,ja" transcendentalne jako pierwotne ,,ja" aksjologiczne. ,,Rozwaajc ide Ja transcendentalnego od strony aksjologii ­ zauwaa ­ moemy doj do przewiadczenia, e to Ja jest take jak transcendentaln wartoci. Prymat aksjologii w egologii wydaje si absolutny. Ja transcendentalne pojte jako transcendentalna warto jest ostatecznym warunkiem moliwoci odczuwania wszelkich moliwych wartoci, zwlaszcza za wartoci horyzontalnych, które wprawdzie promieniuj na wiat, ale nie uczestnicz w jego bycie"44. Pierwotne ,,ja", stanowice warto absolutnie pozytywn, pozostaje przy tym usytuowane w opozycji do aksjologicznie ambiwalentn y c h ( p o z y t y w n o - n e g a t y w n y c h ) w a r t o c i w i a t a. W rezultacie s f e r a w i a d o m o c i e g o t y c z n e j okazuje si przestrzeni a k s j o l o g i c z n e g o k o n f l i k t u. Uwzgldniwszy aksjologiczn perspektyw ,,ja" pierwotnego (transcendentalnego), Tischner formuluje zatem wlasn propozycj ujcia ,,ja", które okrela mianem ,,ja" aksjologicznego45. ,,Wród wielu moliwych i faktycznie przeywanych dowiadcze wlasnego ja ­ czytamy w Impresjach aksjologicz nych ­ dowiadczenie ja jako pewnej swoistej wartoci (aksjos) jest dowiadczeniem najbardziej podstawowym. Konsekwentnie oparte o to dowiadczenie pojcie ja aksjologicznego jest tym pojciem, z którego daj si «wywie» wszystkie inne pojcia ja"46. Przedstawiajc ujcie wiadomoci egotycznej, której fundament stanowi pierwotne ,,ja" aksjologiczne, polski filozof ukazuje w nowym wietle nie tylko ide ,,ja" transcendentalnego, lecz take sam projekt Husserla47. Polski filozof pisze o tym wprost: ,,Husserl nie uwzgldnial w swych analizach aksjologicznych aspektów «ja» transcendentalnego"48. Postawienie pytania o aksjologiczn natur ,,ja" transcendentalnego wyznacza w myli Tischnera moment teoretycznych przewartociowa w odniesieniu do pogldów Husserla. Tame, s. 411­412. W rozprawie Fenomenologia wiadomoci egotycznej Tischner przedstawia fragment wlasnej koncepcji ,,ja" aksjologicznego. Bardziej szczególowy opis, charakterystyk ,,ja" aksjologicznego znajdujemy w tekcie Impresje aksjologiczne.., dz. cyt., s. 215­216. 46 J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 205. 47 Naley zauway, e sam Husserl wskazuje na glboki sens procesu konstytucji ,,ja", na zakorzenienie transcendentalnego ,,ja" w ródle absolutnym i ostatecznym. ,,To, co transcendentalnie «absolutne» ­ pisze Husserl w Ideach I ­ co wypreparowalimy sobie przez redukcje, nie jest naprawd czym ostatnim, przeciwnie jest czym, co samo konstytuuje si w pewnym glbokim i calkiem swoistym sensie, a swe pierwotne ródlo posiada w czym ostatecznym i naprawd absolutnym". E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, [ks. pierwsza]..., dz. cyt., s. 256. 48 J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 414. Aksjologiczne ,,ja" przejawia si w kadej intencji w dowolnym momencie plyncego strumienia przey: ,,przez dowoln intencj ­ pisze Tischner ­ przebija w ostatecznej instancji ta sama tre (...). Jest ni samo aksjologiczne ja"49. Jako konscjentywna warto ley ono zatem u podstaw solidaryzacji50. ,,Ja aksjologiczne bdce podstaw egotycznego ycia jest niewyczerpywalnym ródlem moliwych dowiadcze egotycznych, ródlem, które ,,nie zna uczucia nasycenia, uczucia pelni"51. Tischner okrela je w tym znaczeniu jako ,,bytowanie w stron wartoci", które ,,urealnia si w pewnym sensie na marginesie moliwych realizacji wartoci przedmiotowych"52. Jako takie, aksjologiczne ,,ja" okazuje si warunkiem refleksyjnego ujmowania siebie samego jako wartoci, a zarazem warunkiem odczuwania oraz realizacji wszelkich wartoci. Mona si pokusi w tym momencie o twierdzenie, e aksjologiczne ,,ja" jest samym przeywaniem siebie jako egotycznej wartoci. Aksjologiczny charakter ,,ja" nie wynika z wartoci przez nie ju zrealizowanych, lecz ­ odwolujc si do slów polskiego filozofa ­ ,,polega na tym, e aksjologiczno jest jego immanentn i cal rzeczywistoci"53. Aksjologiczne ,,ja" ,,to nie adne mniej lub bardziej prowizoryczne i zrelatywizowane do okrelonej sytuacji w wiecie centrum aktów realizowania wartoci okrelonego typu, lecz co, co jest podstaw i subiektywnym warunkiem moliwoci «ja» (...)"54. Jeli chodzi o charakterystyk ,,ja" aksjologicznego, naley uwyrani przede wszystkim jego irrealny oraz transcendentalny w stosunku do wiata charakter. W kwestii irrealnoci ,,ja" Tischner stwierdza, e jako aksjologiczna pozytywno, niebdca realnoci przestrzenn, ,,ja" aksjologiczne nie jest ,,jakim tworem idealnym, jak np. liczba. Jest [ono] ­ pisze autor Fenome nologii wiadomoci egotycznej ­ czym «porodku». Z jednej strony jako aksjologiczna pozytywno upodabnia si w sposobie swego bytowania do «czystych wartoci idealnych» ­ ono, tak samo jak one, domaga si «realizacji» w czasie i przestrzeni. Z drugiej, jako co yjcego, konscjentywnego, a przede wszystkim prywatnego, trwajc w nachyleniu ku wiatu, gdzie le obszary bialych plam aksjologicznych i gdzie moe ono przybra szaty ja spolecznego (...), robi wraenie czego «realnego»"55. W ten sposób pierwotne ,,ja" aksjologiczne urealnia si jako osobowa warto w momencie realizacji okrelonych wartoci, które znajduj swe ucielenienie w wiecie otaczajcym, ,,wiecie bialych plam aksjologicznych, to jest wiecie tych sytuacji, w których J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 211. Tame. Tame. Tame, s. 218. Tame, s. 213. Zob. tame. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 412. wartoci przedmiotowe powinny zosta zrealizowane"56. ,,Ja" aksjologiczne cechuje irrealno w tym sensie, e jako warto nie istnieje ono na poziomie czasoprzestrzennych realnoci, lecz na poziomie konscjentywnoci, stanowic tym samym ­ transcendentalny w stosunku do wiata ­ warunek moliwoci wszelkiej odpowiedzi na aksjologiczny konflikt. W ten sposób rozumiane ,,ja" stanowi tym samym jedyne w swym rodzaju p o l c z e n i e t r a n s c e n d e n t a l n o c i i a k s j o l o g i c z n o c i. W rozumieniu Tischnera to wlanie ,,ja" aksjologiczne spelnia kryterium ,,ja" pierwotnego, poniewa ,,bdc «samowiadome», jest ono w równym stopniu rzeczywiste (istniejce naprawd) i w równym stopniu jest ono «samowiadome» swej wlasnej pierwotnoci w odniesieniu do wszystkiego, co rozgrywa si w jego wlasnej wiadomoci i poza ni"57. W efekcie polczenia perspektywy aksjologicznej oraz transcendentalnej otwiera si moliwo nowego ujcia sfery egotycznej, natury samego ,,ja", które moe by ujmowane w kategoriach aksjologiczno-agatologicznych. ,,Ja" transcendentalne naley wedlug Tischnera opisywa jzykiem poj z zakresu aksjologii, nie ontologii, poniewa ,,radykalna transcendencja Ja przejawia si w tym, e wykracza ono poza wszelkie kategorie ontologiczne. (...) Ja transcendentalne wie si cile z dobroci. I podobnie jak platoskie dobro, równie ono wymyka si ontologii. Nie bdc ani bytem, ani niebytem, moe ono stanowi podstaw rozumienia bytu. (...) Ja broni si jako dobro przed ontologizacj"58. Przeciwko Heideggerowi Tischner powtarza w tym kontekcie za Lévinasem: ,,Sprowadzi dobro do bytu ­ do jego wyrachowania i jego dziejowoci ­ to unicestwia dobro. Na tym miejscu zatrzymuje si to wci moliwe balansowanie midzy subiektywnoci a byciem, którego przejawem mialaby by subiektywno, zanika take równoznaczno obydwu jzyków. Dobro nadaje subiektywnoci jej nieredukowalne znaczenie"59. Tischner podziela w tym wzgldzie pogld Lévinasa. Wedlug polskiego filozofa, transcendentalne ,,ja" aksjologiczne otwiera si na dobro, dlatego te mona je opisywa wylcznie w kategoriach agatologicznych. Konkluzja W rezultacie aksjologicznego dopelnienia, rozwinicia fenomenologicznej koncepcji ,,ja" (resp. wiadomoci egotycznej), w której zostaly uwzgldnione Zob. J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 217. J. Tischner, Fenomenologia wiadomoci egotycznej..., dz. cyt., s. 417. 58 J. Tischner, Mylenie wedlug wartoci, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2000, s. 32­33. 59 E. Lévinas, Autrement qu'être ou audelà de l'essence, La Haye 1974, s. 22. Cyt. za: J. Tischner, Mylenie wedlug wartoci..., dz. cyt., s. 33. pierwotne, podstawowe cechy (rysy) ,,ja": ,,konscjentywno" oraz ,,aksjologiczno", Tischner ukazuje, e transcendentalny charakter sfery wiadomoci (wiadomoci egotycznej ­ samowiadomoci) mona scharakteryzowa poslugujc si okreleniami tych cech, które t sfer znamionuj, cech, które dane (przypisane jej) od razu, odzwierciedlaj jej pierwotny charakter. Chodzi mianowicie o konscjentywno, czyli nietematyczn obecno ,,ja", oraz o aksjologiczno, bdc ­ jak pisze Tischner ­ ,,immanentn i cal rzeczywistoci «ja»"60 ­ dwa wyznaczniki, które oddaj istot ycia samowiadomoci. W zarysie wiadomoci egotycznej, jaki prezentuje Tischner, moliwoci fenomenologii presuponuje Husserlowska koncepcja ,,ja" transcendentalnego. Wychodzc od filozofii Husserla, Tischner ­ poczwszy ju od rozprawy doktorskiej ­ pyta o ,,ja" transcendentalne, stanowice podstawowy motyw jego ujcia fenomenologii wiadomoci egotycznej. W miar jak ewoluuje jego myl, w rozwijanych przeze dociekaniach fenomenologicznych mona dopatrzy si przesunicia akcentu z aspektu transcendentalnego na egotyczny oraz aksjologiczny. Polski filozof wykazuje, e w rozwaaniach dotyczcych transcendentalnej sfery samowiadomoci nie mona pomin perspektywy aksjologicznej. Dostrzeenie zwizku pomidzy porzdkiem aksjologicznym i porzdkiem egologicznym jest innowacj, któr Tischner dopelnia sam koncepcj fenomenologii. Aksjologiczny charakter ,,ja" znajduje potwierdzenie na kadym poziomie ycia egotycznego. Moliwo urealnienia ,,ja" wie si z egotyczn odpowiedzi na aksjologiczny rozdwik. Fenomenologia wiadomoci egotycznej to projekt samowiadomoci dynamicznej, ewoluujcej w ramach ruchu samoodslaniania siebie, samowiadomoci przeywajcej konflikt midzy tym, co ukryte, a tym, co jawne, midzy tym, co irrealne, aksjologiczne, a tym, co przedmiotowe, naturalne. Konflikt ten jest ródlem dynamizmu (ródlem ewoluujcego ycia wiadomoci), jakim pulsuje sfera egotyczna. Wychodzc od Husserlowskiego problemu ,,ja" transcendentalnego, Tischner dochodzi do wlasnej koncepcji ,,ja" pierwotnego ­ aksjologicznego (agatologicznego). Koncepcja ,,ja" aksjologicznego, znamionujca oryginaln twórczo filozoficzn Tischnera, stanowi rezultat przejcia przez fenomenologi Husserla. ,,Ja" pierwotne okazuje si dla Tischnera centralnym problemem calej twórczoci, punktem, który wyznacza przewodni myl podejmowanych rozwaa. Zdaniem polskiego filozofa, wraz z odkryciem aksjologicznego charakteru ,,ja", ukazuje si nowy wymiar czlowieczestwa61. Problem ,,ja" ­ argumentuje dobitnie Tischner ­ stanowi dla zrozumienia tego, czym jest czlowiek, zagadnienie kluczowe. J. Tischner, Impresje aksjologiczne..., dz. cyt., s. 213. Zob. J. Tischner, wiat ludzkiej nadziei..., dz. cyt., s. 123. Bibliografia Brelage M. (1965), Studien zur Transzendentalphilosophie, Berlin. Fink E. (1966), Die phänomenologische Philosophie Edmund Husserls in der gegenwärtigen Kritik, ,,Kant Studien" 38, w: tene, Studien zur Phänome nologie 1930­1939. Frank M. (2002), wiadomo siebie i poznanie siebie, przel. Z. Zwoliski, Warszawa: ,,Oficyna Naukowa". Gloy K. (2009), Wprowadzenie do filozofii wiadomoci, przel. T. Kubalica, Kraków: Wydawnictwo WAM. Husserl E. (1913), Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii [ksiga pierwsza], przel. D. Gierulanka, Warszawa 1967: BKF, PWN. Husserl E. (1923/4), Erste Philosophie (1923/24), Teil 2, Theorie der phä nomenologischen Reduktion, wyd. von R. Boehm, Den Haag 1959 (Hua VIII). Husserl E. (1931), Medytacje kartezjaskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena, przel. A. Wajs, Warszawa 1982: BKF, PWN. Husserl E. (1936), Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die tran szendentale Phänomenologie. Eine Einleitung in die phänomenologische Philosophie, wyd. W. Biemel, Den Haag 1962 (Hua VI). Tischner J. (1964), Czym jest ,,ja" transcendentalne?. W: Z. arnecka (red.), Szkice filozoficzne. Romanowi Ingardenowi w darze, Warszawa­Kraków: PWN. Tischner J. (1964), Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, ,,Studia Theologica Varsaviensia" nr 1/2, s. 535-578. Tischner J. (1966), Strukturalne zagadnienia refleksji i spostrzeenia imma nentnego w wietle niektórych tez Edmunda Husserla, ,,Studia Philosophiae Christianae" nr 1, s. 205­257. Tischner J. (1969), Gnozeologiczny podmiot poznania, ,,Analecta Cracoviensia" T. 1, s. 9­20. Tischner J. (1970), Impresje aksjologiczne, ,,Znak" nr 2/3, s. 204­219. Tischner J. (1970), Typowe odmiany pierwotnoci resp. wtórnoci, ,,Analecta Cracowiensia", t. 2, s. 27­52. Tischner J. (1971), Aksjologiczne podstawy dowiadczenia ,,ja" jako caloci cielesno­przestrzennej, ,,Logos i Ethos", s. 33­82. Tischner J. (1975), wiat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966­ ­1975, Kraków: Wydawnictwo Znak. Tischner J. (1978), Solidaryzacja i problem ewolucji wiadomoci, w: W. Stróewski (red.) Studia z teorii poznania i filozofii wartoci, Wroclaw: Ossolineum. Tischner J. (2000), Mylenie wedlug wartoci, Kraków: Wydawnictwo Znak. Tischner J. (2006), Fenomenologia wiadomoci egotycznej, w: tene, Studia z filozofii wiadomoci, Kraków: Instytut Myli Józefa Tischnera. Tischner J. (2006), Studia z filozofii wiadomoci, Kraków: Instytut Myli Józefa Tischnera. Streszczenie Celem artykulu jest zrekonstruowanie procesu przejcia od fenomenologicznego (transcendentalnego) rozumienia ,,ja" do jego wykladni aksjologicznej. Chodzi tu o rekonstrukcj drogi rozwoju myli Józefa Tischnera. W rezultacie rozwoju fenomenologicznych analiz Tischnera, w których wietle ewoluuje równie jego myl, ,,ja" transcendentalne zostaje scharakteryzowane jako ,,ja" aksjologiczne. W ramach analiz podejmowanych przez autora Ja transcen dentalnego w filozofii Edmunda Husserla mona dopatrzy si przeniesienia akcentu z transcendentalnego na aksjologiczny. Twórcze wykorzystanie otwartoci filozofii Husserla prowadzi Tischnera poza ramy klasycznej fenomenologii. Spojrzenie na twórczo Tischnera przez pryzmat pierwotnej inspiracji, jak jest fenomenologia, umoliwia ukazanie rzetelnego obrazu myli polskiego filozofa.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Jun 1, 2012

There are no references for this article.